Өткен ғасырларда дүние жүзіндегі халықтар әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарай екі топқа бөлінді: мал шаруашылығымен айналысатын көшпелі халықтар және егіншілікпен айналысатын отырықшы халықтар
жүктеу/скачать 17,29 Kb.
|
Астана қ (1)
|
Астана Өткен ғасырларда дүние жүзіндегі халықтар әлеуметтік-экономикалық жағдайына қарай екі топқа бөлінді: 1) мал шаруашылығымен айналысатын көшпелі халықтар және 2) егіншілікпен айналысатын отырықшы халықтар. Бұл жағынан олардың мәдениеті басқаша болды. Еуразияның ұлан-ғайыр жерін мекендеген қазақ халқы ерте заманнан 20 ғасырға дейін көшпелі өмір сүрген. Еуразия сахарасындағы көшпелі мал шаруашылығы сол кездегі шаруашылықтың ең қолайлы түрі болды. Ғалымдар мұндай экономикалық жағдай біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықта қалыптасқан деп есептейді. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында егіншілікпен қатар көшпелі өмір салты дамыды. Мұнда, әсіресе, Жібек жолы бойында көптеген қалалар салынды, сәйкесінше, бұл жерлерде қалалық мәдениет орын алды. Қазақтар қой, жылқы, ешкі, түйе, кейде сиыр өсірген. Малдың көп болғаны сонша, бір ауылда бірнеше ондаған, тіпті жүздеген мың болған. Ауыл тұрғындары, керісінше, көп емес, жақын туыстары 5-10 үйден тұратын ауылды тұрғызған. Отарларын кең әрі құнарлы жайылымдармен қамтамасыз ету үшін олар бір жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болды. Мал басы көп болғандықтан ауылдар бір-бірінен алшақ орналасқан. Әр ауылдың, әр рудың өз жайылымдары болды, олардың шекарасын хан немесе билер кеңесі белгіледі. Көші-қон бағыты жылдан жылға қайталанып отырды. Ауылдар жылы және суы мол оңтүстік аймақтарды қыстап, кей жерлерін суық желден қорғайтын тау бөктерлерін паналады. Көктем басталысымен ауылдар солтүстікке қарай жылжи бастады. Олар жаз айларын Орталық және Солтүстік Қазақстанның құнарлы шөпке бай кең байтақ жайлауларында өткізіп, күзде оңтүстік қыстақтарына оралды. Ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі өмір салты халықтың рухани мәдениетіне тікелей әсер етті. Бұл бір жағынан кейбір өнердің өсіп-өркендеуіне ықпал етсе, екінші жағынан басқа өнер түрлеріне кері әсерін тигізді. Атап айтқанда, көші-қон нәтижесінде көп дауысты хор, аспаптық ансамбль, би өнері дамымай қалды. Көшпелі өмір музыка өнерінің бір ғана түріне – жеке орындаушылық өнерге бейімделді. Дәстүрлі музыканың барлық дерлік жанрлары тек жеке орындаушы ретінде дамыды. Жалпы, қазақ музыка мәдениетінің жетістіктері ең алдымен осы жеке орындаушылық өнермен байланысты. Көшпеліліктің арқасында музыкалық аспаптардың саны да азайды. Көшпелі халық өзімен бірге күнделікті тұрмысқа қажетті заттарды ғана алып жүрді және осы азғантайларға қанағаттанған. Демек, бұрын қазақ халқы еш нәрсеге құмар болмаған. Көшпелілердің, оның ішінде қазақ халқының музыкалық мәдениетінің ерекшеліктері басқа көшпелі емес халықтарға қарағанда айқынырақ. Мысалы, қазақтарды өзбектермен (немесе ұйғырлармен) салыстыратын болсақ, онда бұл көрші халықтар тілі жағынан өте жақын (яғни түркі тілдес), музыка саласында айтарлықтай айырмашылықтары бар. Ежелден егіншілікпен айналысқан өзбектер мен ұйғырлар тілінде музыкалық Құралдардың көптеген түрлері бар. Бұл аспаптардың көптеген ансамбльдері бар. Бұл халықтардың отырықшы өмір салтының арқасында би өнері жоғары деңгейде дамыған. Ең бастысы, өзбектер мен ұйғырлардың ешбір көшпелі халықта жоқ мукам өнері (мұғам, мақом) бар. Керісінше, Еуразияның нағыз көшпенділері – қазақтар мен моңғолдардың тілі мүлде бөлек, соған қарамастан аспаптары мен музыкалық жанрлары өте жақын. Моңғолдарда да қазақтар сияқты сахна өнері жақсы дамыған. Сонымен, мұндай салыстыру арқылы біз халықтар арасындағы мәдени-типологиялық ұқсастық немесе айырмашылық олардың тілінде емес, бұл халықтардың дәстүрлі өмір салтында (яғни, көшпелі немесе отырықшы) жатыр деген қорытынды жасауға болады. Атадан балаға мұра болып келе жатқан қазақтың дәстүрлі музыкасы екі үлкен топқа бөлінеді. Оның біріншісі – халықтық жанрлар тобын құрайтын халық әндері мен күйлері (бұлар: салт-дәстүр әндері, халық әндері, лирикалық халық әндері және тарихи әндер мен күйлер); екіншісі – халықтық кәсіби шығармашылықтың түрлері: бақсылық, ақындық, жыршылық, сал-сері (немесе халық кәсіби әншілігі) және күйшілік. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы түбегейлі өзгерістерге ұшырап, соған байланысты халықтың өмір салты күрт өзгеріп, көшпеліліктен отырықшылыққа көше бастады. Ол кезде кейбір дәстүрлі өнер жаңа қоғамда ұмытылып, тіпті жоғалып кеткен. Әсіресе, поэзия мен ақындық өнердің дәстүрлі мағынасы коммунистік идеологияға қайшы, дамуы шектелген деген пікір айтылды. Бақсылық та, онымен тығыз байланысты қобыз музыкасы да қуғынға ұшырады. Көшпелі өмірден отырықшылыққа көшу нәтижесінде көшпелі өнер де өзінің әлеуметтік негізінен айырылды. Әншілердің репертуары қазір әуесқой әншілердің қолында. Осы күрделі өзгерістер барысында тек фольклорлық жанрлар мен домбыра музыкасы ғана қарқынды дамыды. Аспаптық өнер домбыра, қылқобыз, сыбызғының арқасында бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Басқа құрылғылар туралы жеке ақпарат ғана сақталады. Мұндай мәліметтер халық ауыз әдебиетінде, мысалы, поэзияда, ертегілер мен аңыздарда жиі кездеседі. Олардың айтуынша, көне аспаптардың көпшілігі аңшылықта, жорықтарда, соғыстарда арнайы белгі беру үшін пайдаланылған. Кейін уақыттың өзгеруімен мұндай құрылғылар өзінің пайдалылығын жоғалтып, ұмытыла бастады. Орта ғасырларда Қазақстанның оңтүстік облыстарының қалаларында (Отырар, Түркістан, Сығанақ, Сайрам, Тараз, т.б.) бұл аспаптардың көптеген түрлері мен ансамбльдері болған. Ансамбльдер әншілер мен бишілерді жеке орындауымен бірге сүйемелдейді. Керуен сарайларда, базарларда, алаңдарда өнер көрсетті. Бұл көне құралдардың біразын белгілі ғалым Б.Сарыбаев Отырарда жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кезінде тапқан. Ең танымал аспап – домбыра. Оны күйшілер ғана емес, салсерілер, ақындар, жыршылар, әншілер де пайдаланған. Басқа аспаптар домбыра сияқты кең тараған жоқ. Қылқобыз бақсылардың құралы болғандықтан киелі саналған, сондықтан қарапайым халық оны қолына ұстауға қорқатын. 14-15 ғасырларда жыраулық өнердің қарқынды дамыған кезеңінде қыл қобызды жыраулар да пайдаланған. Сыбызғыға келсек, оның орны ерекше. Құрақ құбырды ұзақ сақтау қиын, ыстықта кеуіп қалады, ал суықта дыбыс сапасын жоғалтады. Сондықтан бұл құрылғы елде танымал емес. Ысқырықты көбіне күзде, қамыс піскен кезде пайдаланған. (Айта кететін жайт, бұрын флейта ағаштан немесе металдан жасалған, бірақ дыбыс сапасы нашар болғандықтан мұндай аспаптар қолданылмаған). Жалпы қазақ халқының дәстүрлі музыкасы екі күрделі топтан тұрады. Бірінші топқа фольклорлық жанрлар жатады: 1. ғұрыптық әндер, 2. халық әндері, 3. Аңызға айналған мемлекеттер, 4. тарихи әндер мен күйлер, 5. Лирикалық халық әндері (қара жұп). Рәсімдер – дәстүрлі ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар. Басқа уақытта ондай әндер айтылмаса, арнайы әндер айтамыз. Салттық әндер бірнеше түрге бөлінеді: той әндері (синсу, той бастар, бет ашар, жар-жар); жоқтау жырлары (яғни марқұмды жерлеуде орындалатын жоқтау, жұбату, көңіл айту, жоқтау әндері); бала өмірінің маңызды кезеңдерінде орындалатын әдет-ғұрыптарда орындалатын әндер (шілде, бесік, орындау, сөз т.б.); күнтізбелік жырлар (Жарапазан); емдік жырлар (поэзия, күлкі). Халық әндері, керісінше, ешқандай салт-жоралармен байланысты емес. Олар күнделікті өмірде, шағын жиындарда, отбасылық мерекелерде, жастар ойын-сауықтарында орындалады. Өмір тобына арналған тәрбиелік мәні бар әндер («Не болды», «Өмір туралы» сияқты), айтыстың тұрмыс-салт түрлері (Қайым айтысы, Жұмбақ айтысы, Қыз бен жігіт айтысы, Өтірік айтысы), балалар әндері (Санамақ, Жаңылтпаш, әр түрлі ойын әндері) және балаларға арналған әндер (Төрт түлік, Әлди әлди, Балаларға жайлылық, Ертегі әндері). Аңызға айналған күй – аспаптық музыка саласындағы ең көне туындылар. Олар (мысалы, «Нар идірген», «Ақсақ құлан», «Аққу», «Бегім бер», «Жез киік» сияқты күйлер) домбырада, қобызда, сыбызғыда орындалды. Мұндай күйлерге байланысты аңыздар халықтың ежелгі дүниетанымын көрсетеді. Тарихи әндер мен күйлер – тарихи оқиғалар (мысалы, «Елім-ай» әні, Әңгіме тарихи тұлғаларға арналған шығармалар (Ескендір Зұлқарнайын, Ақсақ Темір сияқты). Қара өлең – елдегі ең танымал лирикалық әндердің бірі. Бұл әндерді халықтың өзі шығарып, орындайды. Лирикалық қара өлеңдер мазмұны жағынан алуан түрлі болғанымен, оларда лирикалық махаббат сезімі басым. Қара өлеңдер көбінесе сүйікті адамға, туған жерге, табиғатқа арналған. Қазақтың дәстүрлі музыкасының екінші тобы – халықтық кәсіби өнер: 1. Бақсылық өнер, 2. Ән өнері, 3. Ақындық өнер, 4. Сал-сері өнері (халық кәсіби әншілігі), 5. Музыка өнері. Бақсылық – ежелгі діни нанымдардың бірі. Бақсы – бұл діннің басты кейіпкері, діни ғұрыптарды орындайтын, ақырет пен дүниенің арасын байланыстыратын әулие. Бақсылар көбіне емші ретінде белгілі болған, олар емшілікте музыканың әсерін пайдаланған, музыка тілі олардың ең тиімді құралы болған. Сондықтан балгер бақсылар аспапты жақсы меңгерген, аспапта ойнау (негізінен қыл қобыз), әншілік, әншілік өнері жоғары болған. Жырау – эпикалық жырдың авторы және орындаушысы. Бұл әндерден қалған шығармаларды орындаушы әнші. «Жырау» мен «жыршы» сөздерінің түбірі бір. «Ән» сөзінің екі мағынасы бар: 1) түркі тілдес халықтар арасында кездесетін 7-8 буынды поэтикалық құрылым; 2) осы құрылымда орындалатын эпикалық жанр. 7-8 буынды буындар суырып алуға оңай болғандықтан өлең мен жырда жиі қолданылады. Әнші халық арасынан шыққан қарапайым орындаушы болса, жырау, керісінше, жан-жақты қызмет еткен талантты тұлға. жырау хан «Оң қол» ең алдымен халықтың мүддесін қорғайтын кеңесші болды. Қиын-қыстау сәтте халық алдына шығып, сол арқылы халыққа ақыл айтып, ерлік пен бірлікке шақырған кешегі батырлардың ерлігін жырлаған. Кейде жырау әскери қолбасшы да болған. Ақын – музыка мен поэзияны ұштастырған өнер иесі. Ақынның негізгі шығармашылық қызметі – айтыс. Сонымен қатар, ақындар тұсаукесер, той, ас беру сияқты белгілі бір рәсімдерді жасаған. Сал, сері – кәсіби әншілерге қойылатын халық есімдері. Бұл сөздердің шығу тегі туралы нақты деректер жоқ. Бұл атауларды әншілердің өздері халық берген атақ деп түсінеді. Кейбіреулер әлі де істейді Өнер адамдары өздерін осы құрметті атақтар деп атауға тырысады (мысалы, Сәкен сері Жүніс (Сәкен Жүнісов). Сал мен сері өнердің бірнеше түрін ұштастырған дарынды тұлғалар, сондықтан оларды халық арасында «сегіз қырлы, бір сырлы» деп атайды. Салсер ең алдымен әнші, сазгер, әңгімеші, кейде балуан, шабандоз, әзілкеш, сиқыршы, айтыс ақыны болып, жұртшылықтың көңілін көтерді. Сал мен сері ғашықтар тобын бастап, той-думанның, жәрмеңкенің сәні болған ауылдың айналасын айналдырды. Жақсы киінген, атқа мінген, қыран бүркіті болған. Халық арасынан шыққан батырлар өздерін еркін ұстаған, мінез-құлқы ерекше болған. Сал-сері өнері жастарға арналған, олардың тыңдармандары да, әлеуметтік ортасы да сол әйелдер мен ер адамдар болатын. Сондықтан оның әндері негізінен махаббат лирикасы жанрында. Күйші – күйші (яғни композитор) және аспапта күй орындаушы (домбыра, қобыз, сыбызғы), ал домбырашы, қобызшы, сыбызғышы – сол шығармаларды орындаушы ғана, олар өз алдына күй құрамайды. «Күй» сөзінің екі мағынасы бар, оның біріншісі аспаптық шығарманы білдіреді, екіншісі адамның жағдайына байланысты қолданылады (мысалы, «көңіл» тіркесі). Фольклор жанрына жататын әндердің ерекшеліктеріне келсек, оларда ортақ белгілер тән. Біріншіден, мұндай жырлардың авторы белгісіз, сондықтан жеке (авторлық) көзқарас пайда болғанға дейінгі көне дәуір туындылары деп санауға болады. Екіншіден, халық әндері мен күйлері құрылымы мен мазмұны жағынан қарапайым. Оларды орындау арнайы, яғни кәсіби музыкалық дайындықты қажет етпейді, мұндай әндер мен күйлерді әркім қолынан келгенше орындай алады. Үшіншіден, мұндай әндер арнайы аудиторияны қажет етпейді. Олар көбінесе шағын жиындарда орындалады. Бұл әндер арқылы орындаушылар өздерінің көңіл-күйін, ішкі сезімін, мұңын білдіреді. Төртіншіден, фольклорлық жанрлар халықтың күнделікті өмірінде қолданылатын өнер болғандықтан, оны орындаушылар ақша таппайды, «жалақы» алмайды. Бесіншіден, халық әндері аспаптық сүйемелдеуді қажет етпейді, ал кейбіреулерінде (мысалы, жоқтау мен жоқтауда) мұндай сүйемелдеу одан да тітіркендіреді. Керісінше, халықтық кәсіби шығармашылықтың жалпы көрсеткіштері фольклорлық жанрлардың белгілеріне қайшы келеді: 1) халық шығармашылығының түріне қарамастан автордың аты-жөні. Демек, халық шығармашылығы – автор санасының қалыптасып, дамуының жемісі. Негізі тамыры тереңде жатыр. Бақсылыққа жеке авторлық көзқарас та бар. Ертеде әрбір бақсының «сарын» деп аталатын жеке (яғни жеке) әуені болған, оны «ойынында» қолданған; 2) кәсіптік жұмыс ауқымды, күрделі және қиын, оларды орындау тек арнайы дайындалған, дайындалған мамандардың қолынан келеді; 3) аудиторияға арналған, олар үшін орындалатын кәсіби өнер. Аудиториясыз бұл өнер өледі; 4) Негізгі мамандығы музыка болғандықтан, өнерпаздар өнерімен табыс тауып, отбасын асырады. Олар өз жұмысы үшін «жалақыны» ерекше түрде, көбінесе сыйақы ретінде алды; 5) кәсіби шығармалардың ырғақтық құрылымы күрделі және көлемді, сондықтан оларды аспаптық сүйемелдеусіз орындау қиын, тіпті мүмкін емес. Сондықтан да ақындар, жырау-жыршылар, әншілер аспапта (домбыра, қыл қобыз, сырнай) ойнаудың шебері. Аспапта жақсы ойнау – кәсіби әртістерге қойылатын талаптардың бірі. жүктеу/скачать 17,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|