«O¬узнама» шы¬армасы œ¡м oны¦ тили
жүктеу/скачать 22,25 Kb.
|
1 2
Байланысты:Огузнама
|
«OУЗНАМА» ЕСТЕЛИГИ «О¬узнама»-т¯ркий халыºларына ортаº жазба естеликлерди¦ бири. Бул естеликте т¯ркий халыºларыны¦ арасында аты ¡псана¬а айлан¬ан О¬уз ºа¬анны¦ £мири, ¡скерий ж¯рислери, т¯ркий º¡³имлерин бирлестири³ ушын ислеген батырлыє ислери баянлан¬ан. О¬уз ºа¬ан œаєєында ¡псаналар Рашид-ад-динни¦ «Жоме ут-таварих» шы¬армасы, Мырза Улу¬бекти¦ парсы тилинде жазыл¬ан «Тарихи арбаъ улус» (Т£рт улус тарийхы) мийнети, Абул¬азы Баœадырханны¦ «Шежирей т¯рк»,«Шежирейи таракама» мийнетлеринде орын ал¬ан. «О¬узнама» естелигини¦ бизи¦ д¡³иримизге бир к£ширме нусºасы келип жеткен. Араб илимпазы Риза Нурды¦ жазы³ына ºара¬анда, «О¬узнама» естелигини¦ е¦ тийкар¬ы нусºасы IX-X ¡сирлерде жазыл¬ан болы³ы керек [1]. Бираº бул нусºа саºланба¬ан. К£ширме нусºа ески уй¬ыр жазы³ында жазыл¬ан. Бул нусºа к£леми жа¬ынан 21 бет ºа¬аз, ºа¬азды¦ еки т¡репине жазыілар жазыл¬ан, 42 бет жазы³. Œ¡р бир бетке 9 ºатар жазы³ жазыл¬ан, тек 42 бетке 7 ºатар жазы³ жазыл¬ан. Ж¡ми 376 єатар жазыі. ¼ол жазбаны¦ бесинши бетинде екинши œ¡м ¯шинши ºатарларды¦ арасына £гизди¦, бу¬аны¦ с¯³рети салын¬ан, 3-беттеги 2-ºатардан кейин «б¯ркитт覻 с¯³рети, 6-беттеги 2-ºатардан кейин «ºиат» деген мифологиялыº жыртºыш œай³анны¦ с¯³ретлери салын¬ан. ¼ол жазбаны к£ширген хатиб о¬уз, б¯ркит œ¡м жыртєыш œайіанды билдирету¬ын сол ºатарларда¬ы с£злерди¦ м¡нисин т¯синдири³ ушын бул с¯³ретлерди сал¬ан болы³ы керек. «О¬узнама» естелигини¦ уй¬ыр жазы³ы менен жазыл¬ан бул нусºасы œ¡зирги ³аºытта Париждеги миллий китапханада саºланады. Бул нусºаны илимпаз А.М.Шербак изертледи [2]. Ол «О¬узнама» естелигин транскрипция жасап, текстти орыс тилине а³дарды. Естеликти¦ грамматикалыº £згешелигин ¯йренди, басºа да т¯синик с£злерин жазды. А.М.Шербакты¦ пикири бойынша, уй¬ыр жазы³ында¬ы к£ширме XIII ¡сирди¦ аºыры XIV ¡сирди¦ басында ¼ытайда¬ы уй¬ырлар жасайту¬ын Турфан ºаласында к£ширилген. Бул естеликти ºазаº илимпазы ¼улм¡т ¤мир¡лиевта изертледи [3]. Оны¦ мийнети ºурылысы жа¬ынан еки б£лимнен ибарат. Биринши бапта «О¬узнам໬а тийкар бол¬ан а¦ыз-¡¦гимелер, тарийхый дереклер, жанры изертленген. Екинши бапта «О¬узнама»ны¦ грамматикасы, баянла³ усылы, транскрипция œ¡м ºазаº тилине а³дармасы, с£злиги œ¡м индекси берилген. јараєалпає тил билиминде бул естеликти¦ тили бойынша «јараєалпає тили тарийхы» сабаєлы¬ында ма¬лыіматлар берилген [4]. «О¬узнама» естелиги ºурылысы жа¬ынан 17 б£лимнен ибарат. Оларды¦ тийкар¬ылары т£мендегилер: О¬узºа¬анны¦ жигитлик ³аºты, м¡ртлик ислерге атланы³ы, О¬узºа¬анны¦ ¯йлени³и œ¡м балаларыны¦ т¡рийпи, О¬узºа¬анны¦ Урым¬а ºарсы атланы³ы, О¬уз ºа¬анны¦ Ш¯рш¯т пенен урысы, О¬уз ºа¬анны¦ ºуралтай шаºырып журтына уллы той бери³и, балаларына журтын б£листирип бери³ т¡рийпи œ.т.б. Илимпазларды¦ аныºла³ына ºара¬анда, т¯ркий халыºлары арасында О¬уз ºа¬ан аты менен белгили тарийхый инсан ºытай жылнамаларында Модэ Шаньюй аты менен белгили. Еке³и бир адам. ¼ытай жылнамаларына ºара¬анда, Модэ бизи¦ эрамыз¬а шекемги 209-жылы сол ³аºытларда¬ы к£шпели гунн º¡³имлерини¦ ºа¬аны бол¬ан. Сылы¬ында бул гунн º¡³имлик бирлеспеси т¯ркий º¡³имлери œ¡м мон¬ол º¡³имлерине ажырал¬ан. «О¬узнама»ны¦ естелигини¦ тилине т¡н бол¬ан белгилер т£мендегилерден ибарат: «О¬узнама» естелигинде сегиз даіыслы сес (а, е, о, ө, у, ү, ы, и) œ¡м жигирма даіыссыз сес (б, в, п, м, с, з, ш, ж, т, д, н, л, р, й, к, є, г, ¬, ¦, ч) жумсал¬ан. Œ¡зирги єараєалпає тилиндеги «¡» даіыслы фонемасы, ф, і, ц, х, œ даіыссыз фонемалары бул естеликте ушыраспайды. Морфология тараіында атлыєты¦ сан категориясында к£пликти а¦латыі ушын -лар//-лер єосымталары жумсал¬ан: Оєлар бирла, єиличлар бирла уруштилар, єучлар, йилєилар, атлар, єашлари, сачлари, муранлар-д¡рьялар, укузлар-д¡рьялар. Тартым єосымталарынан биринши бет бирлик санды а¦латыі ушын -ым//-им, -ум//-¯м, к£плик санды а¦латыі ушын -ыбыз єосымтасы жумсал¬ан: Таєы дедиким: ай єа¬аным, єары бол¬умдан мени¦ єа¬азлу¬ум йує турур-арры бол¬анымнан мени¦ ¬айратым жоє, Мен сенга башымны, єутымны бераман, Бизни¦ єутыбыз, сени¦ єуты¦ болмыш-бизи¦ бахтымыз сени¦ бахты¦ бол¬ан. Екинши бетте -ы¦//-и¦ єосымтасы жумсал¬ан: Сени¦ єуты¦ болмыш. °шинши бетте -ы//и, -сы//-си єосымталары жумсал¬ан: к£зи, а¬изи-аізы, сачлари, ада¬ы-ая¬ы, чубуєи-шыбы¬ы, башини-басын, ан¬у¬уси, ме¦и, £зи, тилагусин, чираєи-шыра¬ы, к£зи. Сеплик категориясында атаі сеплигини¦ арнаілы грамматикалыє к£рсеткиши жоє. Ийелик сеплигини¦ -ни¦//-ну¦ єосымталары жумсал¬ан: Ай єа¬анну¦, черигни¦, баданину¦-денесини¦, талну¦, анасини¦. Барыс сеплигини¦ -а//-¬а//-га, -єа//-ка єосымталары жумсал¬ан: атлар¬а, ав¬а, и¬ачєа-а¬ашєа, балуєєа, йуракига, бегларга, ел-кунларка-адамлар¬а, кисилерге, елчиларина. Барыс сеплигини¦ -єары//-¬ары формасы айырым с£злерди¦ єурамында саєлан¬ан: ташєары-сыртєа, ил¬ары-илгери. Табыс сеплигини¦ -ни//-ны, -ын//-ин, -ун єосымталары жумсал¬ан: јиат келип башы бирла О¬уз єалєанын урды, а¬узны-уіызды, йилєыларны, єиатны, бу¬уны, аду¬ны -айыіды, єалєанын, башын, у¬улны, єа¬анлуєун алды. Шы¬ыс сеплигини¦ -дан//-дун//-дин єосымталары жумсал¬ан: к£кдин, айдан, с¯тдин, к£гизиндин -к£ксинен, к£кирегинен, кукдан, кунлардан, кечалардан. Орын сеплигини¦ тек -да єосымтасы жумсал¬ан: бу йерда, ичинда, тубинда, кунларда. «О¬узнама» естелигинде атлыє жасаішы т£мендеги єосымталар жумсал¬ан: -чи: елчи; -лыє//-лик, -лує//-л¯к: бегларка бол¬ыл башлыє, єа¬анлуєун алды, т£рул¯к, йарлыє, билдургулик-елшилик, баш чалун¬улує, ту¦луклари, байлує, достлує;-инч: севинч; -¬у: йурур¬у-атланыс, су¬ур¬у-урыс, урушєу-урыс; -даш: єариндаш; -¬у//гу: бар¬у, берг¯; -єич:ачєич йує эрди. Естеликти¦ тилинде к£к, єызыл, ал-єыз¬ыш, єара, йаєши, чевар, улу¬, бед¯к-¯лкен, бийик, йаман, йарує т¯бир келбетликлери жумсал¬ан. Келбетлик жасаішы -лу¬//-л¯г//-лує//-лик аффикслери ушырасады: Алтунлу¬ белба¬ы бирла йи¬ачєа ба¬лады, ає саєаллу¬, муз сачлыє, єарবулує, севинчлик, к£р¯клуг, аташлу¬, к£р¯кл¯к, т¯рл¯г, к£к йаллує-к£к жаллы; -дек//-тек//-тег: ада¬идек, белларидек, йа¬ритек, єазиєтег; -сыз//-сиз: сана¬улуєсыз-сансыз, тарла¬усыз-егинсиз, д¡нсиз; -ун//¯н: узун, т¯з¯н-уллы м¡ртебели: -ы: Тарла¬усыз бар йазы йер ерди. Келбетликти¦ салыстырыі д¡режеси «артыєрає, к£р¯кл¯крек», єу¬ул¬улу¬рає-жалтыраєрає» с£злеринде, арттырыі д¡режеси «Мунда улу¬ бир та¬ бар ерди, Ани¦ башы со¬уєтан ап-ає турур; ап-ає ерди, чира¬и єап-єара турур, су¬и єип-єизил» с£злеринде ушырасады. Естеликти¦ тилинде «бир» санає саны жумсал¬ан: Бир бу¬у алды, кена бир аду¬ алды, Бир шу¦єар єиатни¦ ичагусин йемакта турур. Ану¦ башида бир алтун та¬ує єойды, ада¬ы да бир ає єойун ба¬лады. «Йал¬ыз» с£зи «бир» санлы¬ынин м¡нисин а¦латыі ушын жумсал¬ан: Йал¬ыз олтурур ерди. «°ч» санлы¬ы т£мендеги мысалда жумсал¬ан: Таєы ¯ч к¯м¯ш оє к£рди. К¯нлардан со¦, кечалардан со¦ йаруды, ¯ч еркак о¬улны ту¬урды. «Тоєуз» санлы¬ы бир мысалда жумсал¬ан: Тоєуз кундун со¦ О¬уз єа¬анєа ай¬ир атны келт¯рди. «јырыє» санлы¬ы «јырыє кундан со¦ бед¯клади, јырыє шира, єырыє бендан¬ чаптурды, јырыє кундин со¦ Музда¬ деган та¬ну¦ адаєы¬а келди, јырыє к¯н, єырыє кеча ашадылар, ичтилар, севинч таптылар, єырыє єулач йи¬ачни тиктурди. јатарлыє санлыєлар -инчи//-унчу єосымталары арєалы а¦латыл¬ан: Биринчисина К¯н ат єойдылар, Иккинчисига Ай ат єойдылар, Учунчусига Йулдуз ат єойдылар. Жыйнаєлаі санлы¬ы -агу аффикси арєалы жасал¬ан: Андан со¦ учагус¯ та¦ сары¬а бардылар. Бетлеі алмасыєларынан «мен, сен, биз, сенлер, сизлар» формалары жумсал¬ан: Мен уй¬урны¦ єа¬аны буламанким, сенлардин баш чалун¬улує тилап мен турур; Мен сенларга болдум єа¬ан, Там¬а бизга болсун буйан, мен сенга башымны, єутымны бераман, менга атам бу балуєны берип турур, Бизни¦ єутыбыз, сени¦ єуты¦ болмыш. Ай, сен, мунда бегларка бол¬ыл башлыє, к£к та¦рига мен утадым, сизларга бераман йуртым деп теди. Силтеі алмасыєларынан «бу, ул, ошу, уша, ошуб, шул, ошул, ошд଻ алмасыєлары жумсал¬ан: Ошул у¬улни¦ £¦л¯ги чыраєы к£к ерди, Бу чаєта бу ерда бир улу¬ орман бар ерди, Шул бу¬уны талну¦ чубуєы бирла и¬ачєа ба¬лады, кена уша йи¬ачни¦ тубинда турды, К£рдиким, ошбу йаруєну¦ арасында бир єыз бар ерди, Ул йаруєтун к£к тулутлут к£к йаллыє бед¯к бир еркак б£ри чыєты. Йолда ошбу ай¬ыр ат к£зден йиту єачты, кетти; Ошул йерни¦ єа¬аны Масар деган бир єа¬ан ерди. Сораі-єатнас алмасыєлары сийрек єоллан¬ан: Итилни¦ усу¬ыдан неч¯к кечарбиз-Едилди¦ суіынан є¡йтип кешип £термиз. ¤злик алмасы¬ы «£з» с£зи арєалы а¦латыл¬ан: О¬уз єа¬ан аны к£рд¯кта £зи єалмады, єатты севди, алды. Ану¦ бирла йатты. «јама¬ы» ж¡млеі алмасы¬ы єоллан¬ан: Баданини¦ єама¬ы т¯к тулуклук ерди. Белгисизлик алмасы¬ыны¦ м¡ниси «бир» санлы¬ыны¦ атаіыш с£злерге дизбеклесиіи арєалы билдирилген: Бу йи¬ачну¦ єабуча¬ында бир єыз бар ерди, Кунлардан бир к¯н ав¬а чиєты, Кунлардан бир к¯н уйєыда бир алтын йа к£рди. «О¬узнама» естелигинде фейил жасаішы т£мендеги єосымталар ушырасады: -ла//ле: Бу єиатны авламає тилади, йи¬ачєа ба¬лады, тили кела башлады;-а//-е: ойна, тиле, аша; -и: бити-битиди. Фейилди¦ £злик д¡режеси -ын//-ин єосымталары билдирилген: О¬уз єа¬ан севинди, а¬изиєа баєынды, севинди, к¯лди; Белгисиз д¡реже -ыл//-ил//-л, -ын//-ин єосымталары арєалы а¦латыл¬ан: Ошбу булдург¯л¯кта битилмиш ердиким, чурчит ел-кунин £з а¬ызыєа баєынтырды. Уруш¬у тутулды. ¤згелик д¡режени¦ т£мендеги єосымталары жумсал¬ан: -тыр//-тир, -тур//-дур, -т¯р//-д¯р: Тушда к£рганин О¬уз єа¬анєа билдурди, Оє бирла шу¦єарны £лтурди, Бегларни келт¯рг¯л, Ай¬ыр атны келт¯рди, У¬ыллары¬а йуртын улаштириб берди; -¬ур: Мен сенга башлап йулны к£ргурурман теп теди; Душманларны йы¬ла¬урдым, достларымны к¯лд¯рдим. Шериклик д¡режени¦ -ш//-уш єосымталары ушырасады: єылычлар бирла уруштилар, у¬улларига йуртын улаштируб берди. Уруш¬улар к£п мен к£рдим. Фейилди¦ буйрыє мейилини¦ екинши бет бирлик санын а¦латыі ушын -¬ыл//-єил, -ы¦//-у¦ єосымталары ушырасады: болсун¬ыл, атны келт¯ргил, сен мунда бегларка бол¬ыл башлыє, К¯н, Ай, Йулдуз та¦ сари¬а сенлар бару¦, К£к, Та¬, Те¦из т¯н сари¬а сенлар бару¦. Буйрыє мейилди¦ 3-бети -сун//-син єосымталары арєалы а¦латыл¬ан: Ав йерда йурусун єулан, йуругурсин, билгурсин, єалмасун, келдурсун, бердурсун. Тилек мейилини¦ -алыє аффикси жумсал¬ан: Алалыє йа таєы єалєан. Ш¡рт мейили -са//-се аффикси арєалы жумсал¬ан: К¯лса к£к та¦ри к¯ла турур, Йы¬ласа к£к Та¦ри йы¬лайу турур. Келбетлик фейилди¦ т£мендеги єосымталары жумсал¬ан: -єан//-¬ан//-ган: келганлар, учєанлар, єоры¬анны; -мыш//-миш: Ошбу билдургул¯кте битилмиш ердиким, Та¦ри сенга йер берип буйурмыш болуп турур; -дує//д¯к: О¬уз єа¬ан аны к£рд¯кта £зи єалмады, Та¦ ерта болдуєта. Œал фейилди¦ ески т¯ркий тилиндеги -майын болымсызлыє формасы єоллан¬ан: К£к йаллує б£ри йуримайин турды. Р¡іиш с£злер аз санда ушырасады: та¦ ерта чаєта келди, бу чаєта бул йерда бир улу¬ орман бар ерди, кунлардан бир кун. Р¡іишти¦ салыстырыі д¡режеси-рає аффикси арєалы а¦латыл¬ан: Мундан артыєрає ичмади. Р¡іиш жасаішы -ча аффикси єоллан¬ан: к¯н батуши¬ача. Естеликте со¦, бирла, кена-ж¡не, таєы, та к£мекши с£злери жумсал¬ан: јырыє кундин со¦, кечалардан со¦ йигит болды, Йида бирла, йа, оє бирла таєы єылыч бирла, єалєан бирла атлады, Талну¦ чубуєы бирла йи¬ачєа ба¬лады, јылыч бирла башын кешти, Кена бир аду¬ адды, Кена оша йи¬ачны¦ тубинда турды, Мен сенларга болдум єа¬ан алалыє йа таєы єалєан, таєы талун, таєы муран, йа кун ту¬ушидан та батуши¬ача. «Огузнама» естелигинин с£злик ºурамында т£мендегидей с£злер жумсал¬ан: жүктеу/скачать 22,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2