Қр шға орталық Қазақстан бөлімі Тақырыбы: Шежіреге толы Тұмсық өңірі Орындаған: Игілік Ажар 2 «А» сынып оқушысы, «Бұрма жалпы орта білім беру мектебі»

Орындаған: Игілік Ажар

2 «А» сынып оқушысы,

«Бұрма жалпы орта білім беру мектебі» КММ

Қарағанды облысы, Шет ауданы, Бұрма ауылы
Жетекшісі: Шатекова Карлыгаш Тулеукулкызы

бастауыш сынып мұғалімі,

«Бұрма жалпы орта білім беру мектебі» КММ

Қарағанды облысы, Шет ауданы, Бұрма ауылы

Әр өлкенің адамы, табиғаты және рухани мәдениеті арасында көзге көрінбейтін нәзік жіп сияқты байланыс бар дейді. Ол – ата-бабадан қалған тарихи-мәдени мұра. Оны зерттеп, танып білмей болашаққа қадам басу мүмкін емес. Жобада осы мәселе жайлы айтылады.

Тұмсық өңірінде кездесетін тарихи орындар және ертеде өткен адамдар жайлы аңыздар туралы мәлімет жинақтау, осы өңірде жүргізілген экспедиция жұмысымен танысу арқылы өлке тарихын оқып үйрену.

• 
  Тұмсық өңірі және осы жерде өмір сүрген аңыз адамдарға қатысты кітаптармен, оқулықтармен, зерттеулермен танысу;
  
• 
  Тарихи жәдігерлер жайлы білімді тереңдету;
  
• 
  Тұмсық өңірінің тарихи ескерткіштері жайлы зерттеулермен танысу.
  

Қай ауылдың баласысың десе, көп ойланбастан Бұрма емес, Тұмсықтың дер едім. Өйткені, Тұмсық деген ауыл менің ата-анамның кіндік қаны тамған жер болады. Өзім де жазғы демалысымды осы ауылда өткіземін. Мен әлі кішкентаймын, бірақ бәрін білгім келеді!

Өлкетану саласындағы ең күрделі мәселелердің бірі – әр салада стихиялы түрде жиналып келген мәдени мұра көздері Тұмсық өңірінде далалы аймақта ескерусіз қалып, жойылып бара жатқан, археология, сәулет өнерінің ескерткіштері: қорған, балбал тас, күмбез, бейіт, құлпытас, ежелгі қоныстар, қыстау орындары көне дәуірлердің тарихына үңілуге мүмкіндік береді. Бүгінде осы рухани және материалдық мәдениеттің өзіндік стилінің қалыптасуына тікелей әсер ететін табиғи ортаның жанды-жансыз тіршілік әлемі әлі күнге дейін біртұтастықта алынып, зерттеліп көрген емес екен.

Осы бағыттағы Елбасының 1998 жылды «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы» деп жариялануын басшылыққа алып, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың тарихшы-этнограф, археолог ғалымдарының 70 жылдық мерейтойы сәйкес келген Шет ауданы тарихын зерттеуді аудан әкімшілігінің өтінішімен, ректордың ұсыныс жасап, қолдауымен қолға алуы Шет өңірін тарихи тұрғыдан зерттеудегі жаңа кезеңнің басталуына жол салды.

Осыған орай 2003 жылы «Шет-2003» атты этнографиялық экспедициясы жолға шығып, жолай Тұмсық өңірінің тарихи маңызы бар орындарына да зерттеу жұмыстарын жүргізіп, ауыл ақсақалдарымен сұхбаттасуы негізінде осы өңірдің аңыздары, көне күмбездер мен кесенелер тарихы, ежелгі қоныстар, қыстау орындары, т.б. жайлы біраз мәлімет жинақталды. Бір айта кететіні менің атам – Қоңыр ақын да бұл экспедиция жұмысына үлкен үлес қосып, жас ғалымдарға көптеген мағлұматтар берген екен.

1. 
   Дала аңыздары немесе атам айтқан әңгімелер
   

1.2. Жидебай батыр жайлы не білеміз? Батыр кесенесі қай жерде?

Ұлы дала шаңды жорықтарға толы болған. Бабалардан қалған гүл-жазира мекенді ұрпақ үшін сақтауда  «ереуіл атқа ер салып,  қу толағай жастанып», «тебінгіні терге үздірген» батырлар жаумен ай­қасып баққан.  Соның бірі – Абылай хан­ның батырларының бірі Жидебай батыр. Кешегі өткен үлкендер оның шын есімі Әл-Мұхаммед еді дейді. ҚР мәдениет қайраткері, Құрмет орденінің иегері, жазушы Кәмел Жүністегі жазған «Құба белдер» романы Жидебай батырдан басталады. Кейбір деректерге сүйенсек Жидебай анасынан ерте айырылып, екінші анасы Апардың бауырында  өскен. Жидебай батырдың киесі екі түлкі екен деседі жұрт. Сондықтан Жидекеңді ел қасиетті әулие тұтады. Қос түлкіні Жидекеңе аса әруақты Бегім шайқы беріпті дейді аңыз. Бегім шайқы – Бегім мысық деп те аталып кеткен әулие. Ал филология ғылымдарының докторы, профессор М. Жолдасбеков: «Жидебай Қожаназарұлы – қазақ халқының даңқты, әрі аруақты батыры, әбжіл шешен, аса ірі шежіреші, қазақ жерін жоңғар шапқыншыларынан азат етуде теңдесі жоқ ерлік көрсеткен қолбасшы, аса көрнекті мемлекет қайраткері, асқақ Абылайдың сенімді серігі, жауқарақ басы, пікірлес досы әрі биі. Абылайды ақ киізге отырғызып, хан көтеруге қатысқан кісі», – деп жазады.Үлкендер Абылай хан дүниеден өткенде Жидекең елуден ас­қан шамада екен деген де деректі берді.

  Жидебай батырдың мазары Нұра өзенінің бойында Тұмсық ауылының шығысында, бес-алты шақырым жерде тұр. Халық қастерлейді, әулие тұтады. Сол мазардың маңында жортып жүрген түлкіге аңшылар итін де қоспайды. «Жидекеңнің киелі түлкілері ғой» дейді екен жұрт. Атам да осы түлкілерді бірнеше рет көргенін айтады. Өйткені атам да жасынан тазы жүгіртіп, ат жаратқан сері болған екен.

3. 
   Шора күмбезі.
   

Шора – басқа тілден енген сөз. «Кеңес, мәжіліс» дегенді білдіреді екен. Сөз мағынасы басқа тілден келгендігі сияқты, күмбездің салыну стилі де ерекше екен. Бұндай Қазақстан бойынша өте сирек кездеседі екен. Ең басты ерекшелігі – қабырға ішінде суретті айналма галереяның болуы, екіншісі – күмбез ішіне бесік қойылуы, үшіншісі – жаңа өзім атап өткендей жалпы сыртқы формасы қыз баланың бас киімі-сәукеле тәрізді боп салынуында. Міне, дәл осы ерекшеліктердің бәрі мұның иесінің бұл өңірдікі еместігін айтып тұрған сияқты. Сондықтан құпияның сырын ашу уақыт еншісінде деп ойлаймын.

ҚОРЫТЫНДЫ: «Туған өлкем – тұнған шежіре»

Далалы аймақта ескерусіз қалып, жойылып бара жатқан, тіпті құмға араласып, топырақ үйіндісіне айналып бара жатқан көне ескерткіштер, бүгінде қатары азайып бара жатқан көнекөз шежіреші қарияларлардың қадірін енді ғана білгендей болдым. Табиғат байлығы болса пайда көзіне айналған. Сондықтан бұл үш мұра: қанын төгіп, қорғап қалған – жер мен оның қазына байлығы, өткен күннен естелік ретінде қолымен сомдап қалдырған – тарихи ескерткіштер, және осы дүниені ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде үлкен маңызы бар – қариялар сөзі(шежіресі) қай кезде болмасын тіршілік көзі болып келді. Қорыта айтқанда, табиғат байлығы – тән азығымыз, қария сөзі – жан азығымыз, тарихи ескерткіш – мұрагерлік құқымыз. Бұл – әркім өзіне тартып, таласқа салмайтын, бәріміздің бөлінбейтін еншіміз. Ендеше халқымыздың бай мұрасын сақтап қалу, тарихын білу болашаққа аманат.

1. 
   «Шет өңірінің тарихи-мәдени ескерткіштері» фотошежіре, Қарағанды 2004ж.
   
2. 
   Жүністегі Кәмел «Құба белдер» романы
   
3. 
   Серік СЕЙТМАН. «Жидебай батыр хақында» - «Орталық Қазақстан»
   14 қазан, 2015 жыл.
   
4. 
   Қоңыр Шәтекұлы «Жазбалар» 2010 жыл
   
5. 
   kk.wikipedia.org – қазақша ашық энциклопедия.
   

І.Кіріспе------------------------------------------------------------------------- 1 бет

ІІ.Негізгі бөлім

Алғы сөз ---------------------------------------------------------------------- 2 бет

Дала аңыздары немесе атам айтқан аңыздар --------------------------- 2 бет

1.1. Орман батыр деген кім? Батыр күмбезі қалай салынған? ------ 3 бет

1.2. Жидебай батыр жайлы не білеміз? Батыр кесенесі қай жерде? - 4 бет

1.3. Шора күмбезі ------------------------------------------------------------ 5 бет

Қорытынды ----------------------------------------------------------------- 6 бет

Әдебиеттер ------------------------------------------------------------------- 6 бет

Жидебай батыр

Жидебай батыр кесенесі

Орман батыр күмбезі