Сабақтың тақырыбы: Абайдың ағартушылық мұраттары. Сабақтың мақсаты

1. 
   Білімділік: оқушыларға Абай поэзиясының адамтану мен адамтанудағы рөлі жайлы түсінік беру. Абай шығармаларының алтын дінгегі адамгершілік тақырыбы екендігін ұғындыру.
   
2. 
   Дамытушылық: адам табиғатын жан-жақты ашудағы адамтану ілімінің «атасы» - әдебиеттің парасаттылықты дамытудың, ойланудың, ой өсірудің құралы екендігін таныту.
   
3. 
   Тәрбиелік: оқушылардың бойында жақсылықты, ізгілікті, әділдікті, тазалықты, адалдықты, іңкәр сезімді қалыптастыруды жалғастыру, адамгершщілік жеке адамның басындағы ғана емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы дегенге сендіру.
   

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   
2. 
   Мұғалімнің кіріспе сөзі (осы кезде үнтаспадағы Абай әндері баяу орындаладалып тұрады.)
   

XІX ғасырдағы қазақ аспанындағы үш жарық жұлдызымыз Шоқан, Ыбырай, Абай қоғамдық -әлеуметтік көзқарастары жағынан ағартушы демократтар болғаны даусыз ақиқат. «Мың өліп, мың тірілген» халқымыздың тарихындағы жағдаяттардың салдарынан ғылымнан кенже қалған халқымыздың көкірек көзін ашу үшін халқын оқуға шақырып, ғылымды бар ізгі ниеттерімен үгіттеп жар салды.

Халқын оқытып, білімді, мәдениетті дамыған халықтардың қатарына жеткізу ұлы ағартушылардың асыл мұраттары болды. Олар бірінің айтқанын бірі толықтырып отырды. Халқын ағартып өркениетке жеткізудің тура жолын салды. Ағатушылардың тұл еңбектері еш кеткен жоқ. Халқымыз олардың өсиеттерін өнеге етіп, көп ғылымға ден қойды. Соның нәтижесінде ұлы ағартушылардың жолын қуған шәкірттері: Шәкәрім, Алиқан, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет; Сұлтанмахмұт, Халел, Мұхамеджан, Тұрар т.б. сынды нағыз халық ұлдары өсіп шықты. Олар ұлы ағартушылардың ісін жалғастырып халқының болашағы үшін зор істер атқарды.

Алдын – ала тапсырма берілген соған орай ізденіс пен оның нәтижесін бүгін өздерің көрсетуге тиіссіңдер. Сендерге мынандай сұрақтар қойылады:

1. 
   Абайдың рухани әлемі.
   
2. 
   Абайдың ағартушылық мақсаттағы ғылымға шақырған өлеңдері бәрімізге таныс. Ал балалар сендерді тыңдайық.
   
3. 
   «Жасымда ғылым бар деп ескермедім».
   
4. 
   «Ғылым таппай мақтан ба».
   
5. 
   «Интернатта оқып жүр».
   
6. 
   «Әсемпаз болма әр неге»
   
7. 
   Қай қара сөздерінде ғылым туралы айтады.
   
8. 
   Адам баласы бір – бірінен қандай қасиетімен артық болады.
   
9. 
   Адам баласын қор қылатын нәрселер.
   
10. 
    «Үш сүю» туралы не айтасыңдар?
    
11. 
    Қазақ поэзиясын сатылай комплексті талдау. «Күз» өлеңі.
    
12. 
    Көрініс: «Абайдың Жанғұтты шешенмен кездесуі»
    

Пайдасын көре тұра тексермедім.

Ержеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім.

Бұл махрұм қалмағыма кім жазалы,

Қолымды дөп сермесем өстер ме едім?

Адамның бір қызығы -бала деген

Баланы оқытуды жек көрмедім.

Баланы медресеге біл деп бердім,

Қызмет қылсын шен алсын деп бермедім,

Өзім де басқа шауып төске өрледім,

Қазаққа қара сөзге дес бермедім.

Еңбегіңді білерлік еш адам жоқ,

Түбінде тыныш жүргенді теріс көрмедім.

Жасымда ғылым бар деп ескермедім өлеңін оқушы жатқа оқиды.

Мұғалім: бұл өлеңде қандай ой айтылған?

Оқушы: бұл өлеңде ол өзінің орыс мәдениеті мен білімін кезінде зерттей алмағаны өкініш білдіреді. Кейінгі жастардың, өзі сияқты опық жеп қалмай, білім аларлық жастық шақты бос өткізбей оқуға, ғылымға жұмсау керектігін айтады. Елдің болашағы білімжде екенін терң түсінген.

Абай болыс болып, би болып ел билеуден тиылып, ендігі өмірінде ғылымнан тапқан асылын ақындық өнері арқылы халқына өнеге беруді мұрат етеді.

Орын таппай баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге,

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз

Тілеуің, өмірің алдыңда

Оған қайғы жесеңіз

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек , бекер мал шашпақ –

Бес дұшпанын білсеңіз

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым, ойлап қой –

Бес асыл іс көнсеңіз

Жамандық көрсең нәфрәтлі,

Суытып көңіл тыйсаңыз.

Жақсылық көрсең ғибрәтлі

Оны ойға жисаңыз.

Ғалым болмай немене

Балалықты қисаңыз?

Болмасаң да ұқсап бақ,

Бір ғалымды көрсеңіз.

Ондай болмақ қайда деп

Айтпа ғылым сүйсеңіз.

Сізге ғылым кім берер,

Жанбай жатып сөнсеңіз?

Дүние де өзі, мал да өзі,

Ғылымға көңіл бөлсеңіз

Білгендердің сөзіне

Махаббатпен ерсеңіз.

Ақыл сенбей сенбеңіз,

Бір іске кез келсеңіз

Ақсақал айтты, бай айтты,

Кім болса, мейлі, сол айтты

Ақылменен жеңсеңіз.

Надандарға бой берме,

Шын сөзбенен өлсеңіз.

Аят, хадис емес қой,

Күпір болдың демес қой

Қанша қарсы келсеңіз

Көп көзіне көріне айтпа,

Біздің сөзге ерсеңіз.

Мұны жазған кісінің

Атан білме, сөзін біл!

Осы жалған дүниеден

Шешен де өткен не бұлбұл,

Көсем де өткен не дүлділ

Сөз мәнісін білсеңіз,

Ақыл – мизан, өлшеу қыл

Егер қисық көрінсе,

Мейлің таста, мейлің күл

Егер түзу көрінсе,

Ойлап – ойлап, құлаққа іл.

Ақымақ көп, ақылды аз,

Деме көптің сөзі бұл

Жақынның сөзі тәтті деп

Жақыным айтты дей көрме

Надандықпен кім айтса

Ондай түпсіз сөзге ерме,

Сізге айтамын, қаупім – бұл

Өзің үшін үйренсең,

Жамандықтан жиренсен,

Ашыларсың жылма – жыл.

Біреу үшін үйренсең,

Біреу білмес, сен білсең

Білгеніңнің бәрі – тұл.

Сөзіне қарай кісіні ал,

Кісіге қарап сөз алма

Шын сөз қайсы біле алмай,

Әр нәрседен құр қалма.

Мұны жазған білген құл –

Ғұламаһи Дауани,

Солай депті сол шыншыл.

Сөзін оқы және ойла,

Тез үйреніп, тез жойма,

Жас уақытта көңіл – гүл.
Ғылымға ден қойып, жасында уысына түспеген ғылымды игеріп, оның ішкі сырларына терең бойлаған ақын «Ғылым таппай мақтанба» деп басталатын өлеңін жазды. Байлықтың да, биліктің де, баланың да, думан саулықтың да қызығын бір адамдай басынан өткеріп, жастай өмірге араласқан Абай бәрінің де баянсыз екенін ұғынып, жеке адамның да халықтың да болашағы ғылыммен байланысты екенін түсініп халқына «Ғылым таппай мақтанба» деген өсиетін кесіп айтты.

Бұл өлеңінде Абай ең әуелі ғылым табуды, адам болу мәселесімен үштастырды. Яғни, ғылым тапсаң, Адам боласын. Ал, ғылым тауып Адам болу үшін не істеу керек? Дегенде ол үшін «бес асыл іске» асық болып, «бес дұшпаннан» қашық болу керек.

дейді. Яғни талабы бар адам қарап жатпайды, ізденені, ақыры өз іздегенін табады. Талапсыз, тәуекелсіз мал да, ғылым да табылмайды дейді ұлы ақын. Талап – ғылым тауып адам болудың қозғаушы күші.

Түбінде баянды еңбек – егін салған

Жасынан оқу оқып, білім алған.

Би болған, болыс болған өнер емес,

Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.

Абай мұнда еңбектің екі түрін атап отыр. Біріншісі – егін салу, екіншісі – оқу оқу, яғни ден еңбегі мен ой еңбегі. Ал бастық болғанды еңбеккке жасқызбайды. Олай болса бастық болу адам болу шартына да жатпайды.

Талай қазақ баласы –

Жаңа өспірім, көкөрім,

Бейне қолдың саласы.

Балам закон білді деп,

Қуанар ата-анасы,

Ойында жоқ олардың

Шариғатқа шаласы.

Орыс тілі, жазуы –

Білсем деген таласы

Прощение жазуға

Тырысар келсе шамасы

Ынсапсызға не керек

Істің ақ пен қарасы.

Нан таппаймыз демейді,

Бүлінсе елдің арасы.

Еждиһатсыз, михнатсыз

Табылмас ғылым сарасы

Аз білгенін көпсінсе,

Көп қазаққа епсінсе

Кімге тиер панасы?

Орыс теріс айтпайды

Жаман бол деп оларды

Қаны бұзық өзі ойлар

Қу менен сұм боларды,

Орыста қалар жаласы.

Бұл іске кім виноват?

Я Семейдің қаласы

Я қазақтың аласы?

Ойында жоқ бірінің

Салтыков пен Толстой,

Я тілмаш, я адвокат

Болсам деген бәрін де ой,

Көңілінде жоқ санасы.

Ақылы кімнің бар болса,

Демес мұны тіл ащы.

Айтыңызшы, болсаңыз

Здравомыслящий

Ақыл айтпай ма ағасы?

Пайда ойлама , ар ойла,

Талапқыл артық білуге.

Артық ғылым кітапта

Ерінбей оқып көруге.

Военный қызмет іздеме,

Оқалы киім киюге

Бос мақтанға салынып,

Бекер көкірек керуге.

Қызмет қылма оязға,

Жанбай жатып сөнуге.

Қалай сабыр қыласың

Жазықсыз күнде сөгуге?

Өнерсіздің қылығы –

Тура сөзін айта алмай,

Кит етуге бата алмай,

Қорлықпенен шіруге;

Аз ақшаға жалданып,

Өнбес іске алданып,

Жол таба алмай жүруге.

Алыс та болса, іздеп тап

Кореннойға кіруге,

«Талапты ерге нұр жауар»,

Жүріп өмір сүруге.

Я байларға қызмет қыл,

Ерінбей шауып желуге.

Адал жүріп, адал тұр,

Счеттың тура келуге.

Жаныңа жақса, соңынан

Жалқауланба еруге,

Қисық болса закон бар

Судьяға беруге.

Ол да оязной емес қой,

Алуға теңдік сенуге.

Я өз бетіңмен тәуекел,

Занимайся прямотой.

Жеңіл көрме, бек керек

Оған да ғылым, оған да ой,

Қалайынша қайда енуге?
«Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде оқы, ғылым тап десе, «Интернатта оқып жүр өлеңінде» орыс-қазақ интернаттарындағыф оқып жүрген жастардың оқудағы теріс мақсат пиғылдарын сынайды. Оқып білім алып халыққа адал қызмет етудің жолын көрсетеді.

1868 жылы «Жаңа низамнан» кейінгі патша үкіметі қазақ халқының жерін де, экономикасын да түгелдей қолға алды. Қазақтарға тек болыстық билікті ғана қалдырып, болыстыққа таластырып, қырқыстырп қойды. Содан арызқойлық, пәлеқорлық, жалақорлық, ұлыққа пара беру сияқты әрекеттер асқынып, ел бұзылды. Патша үкіметіне де керегі сол болатын. Енді олар қазақ арасындағы орысша тіл білетін жаза алатын адамдарға зәру болды. Сол үшін патша үкіметі уездік қалаларды орысша – қазақша мектептер ашты. Онда орыс чиновниктеріне тілмәштар қазақ болыстарынан хатшы- писарлар дайындады.

Нан таппаймыз демейді

Бүлінсе елдің арасы,-екенін

ашып береді. Мұнадй теріс пиғылдағы оқудың халыққа зиянынан басқа пайдасының жоқ екенін «Улы – ащы сиямен» ашына жазып оқудағы жастарды асыл мұра ізгі ниетті көздеген терең білім алуға шақырады.

Өнерпаз болсаң, арқалан.

Сенде бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тапта, бар қалан!

Қайратпен ақыл жол табар,

Қашқанға да, қуғанға.

Әділет, шапқат кімде бар,

Сол жарасар туғанға.

Бастапқы екеу соңығысыз

Біте қалса қазаққа

Алдың – жалын, артың - мұз,

Барар едің қай жаққа?

Пайданы көрсең бас ұрып,

мақтанды іздеп, қайғы алма.

Мініңдщі ұрлап жасырып,

Майданға түспей, бәйгі алма.

Өзіңде бармен көзге ұрып,

Артылам деме өзгеден.

Күндестігін қоздырып,

Азапқа қалма езбеден.

Ақырын жүріп, анық бас,

Еңбегің кетпес далаға.

Ұстаздық қылған жалықпас

Үйретуден балаға.

Адам бойындағы қайрат, ақыл бұл өте жақсы қасиеттер, ол барлық жерде жол табады. Ал сол адамның бойында әділет пен мейірім болмаса, сол ақылы мен қайратын бұзық іске бастауы мүмкін.

Пайдана ойлап, ардан безу – адамдықты аздыратын қылық екенін түсіндіреді. Толық адам болғысы келген әрбір жастың алдына мақсат қойып соған жетуі үшін ізденуі, талпынуы, ерінбей еңбек етуі керектігін ескертеді.

Өзіңде бар дүниені елге көрсетіп, мақтанып басқалардан артықпын десең күншілдердің қызғанышын қоздырып солардан азапқа қалма дейді.

Ақырын жүр, анық бас, адал болсаң еңбегін далаға кетпейді дейді. Ал нағыз ұстаздар еш уақытта жалықпайды.

«Жанғұтты шешен Құнанбайдың үйінде отырғанда Абай келіп сәлем береді. Ол кезде Абайдың өзі әлі жас, үйленбеген шағы екен. Абайдың тапқырлығын, өлен шығаратындығын естіп жүрген шешен баланы қасына алып, оған бірнеше сұрақ қойады.

• 
  Шырағым дүние неге сүйенеді?
  

• 
  Дүние үмітке сүйенеді
  

• 
  Көздің көрмесі бар ма?
  

• 
  Көз қабағын көрмейді.
  

• 
  Шам жарығының түспесі бар ма?
  

• 
  Шам жарығы түбіне түспейді.
  

• 
  Болат пышақтың кеспесі бар ма?
  

• 
  Болат пышақ өз сабын өзі кеспейді№
  

• 
  Тамағына тартпайтын мақұлық бар ма?
  

• 
  Өз тамағына тартпайтын мақұлықат болмайды.
  

• 
  Сіз сұңқар самғап ұшқан қиядағы,
  

Өрнекті өлең сөзбен жауап берсең

Дүниенің жалғыз үміт тиянағы.

Көз көруі жетпейді қабағына

Шам жарығы түспейді табанына,

Өз сабын өзі кеспес болат пышақ

мақұлықат татпай қоймас тамағына, - депті.

Ет желініп, қымыз ішіліп болғанан кейін Абай:

• 
  Ата сізден сұрақ сұрауға бола ма? – депті
  
• 
  Е, шырағым, сұрайғой депті Жанғұтты.
  
• 
  Ата арзан не, қымбат не, даусыз не? – депті Абай.
  
• 
  Шырағым, арзан - өтірік, қымбат – шындық, даусыз – кәрілік емес пе? Жанарың отты екен ақындығың шығар, маңдайың жазық екен – ойшылдығың шығар. Халқыңның қалаулы азаматы бол, - деп батасын беріпті Жанғұтты».
  

1. Авторы. Абай Құнанбаев

2. Тақырып. «Күз»

3. Жанр түрі. Өлең

4.Идеясы.Күзді бейнелеу арқылы кедейлердің тұрмысын көрсету

5. Шумақ. 6

6. Тармақ. 24

7. Бунақ 72

8. Буын саны 11

9. Ұйқас. Қара өлең ұйқасы (а – а – б – а)

10. Әдеби теориялық ұғым. Эпитет, теңеу

11. Түсіндірме сөздік: «Ақ шоншы». Астық екпеген ел басқа елде

түйемен барып астық алып қайтады, түйе бос барып шом артады

12. Өлең мен негізгі түйіні, тәрбиелік мәні. Сол замандағы

кедейлердің жадау күйі. Осы заманмен салыстыру, Тәуелсіздік

қасиетін түсіндіру

1. 
   Абайдың қанша өлеңі бар?
   
2. 
   Қанша дастаны бар?
   
3. 
   Қара сөзі қанша? Оның ішінде ғылым, білімге арналғаны нешеу?
   
4. 
   Аудармасы қанша?
   

Абай өлеңдеріне оқушылар лексикалық талдау жасайды.

1. 
   Зат есім. Кім? А.Құнанбаев
   
2. 
   Сын есім. Қандай? Данышпан, ойшыл
   
3. 
   Етістік. Не істеді? Ән шығарды, өлең жазды, қара сөз жазды
   
4. 
   Сөйлем құрау. Абай халқын ғылым білімге шақырды, келеңсіздіктерді сынап, адамгершілікке тәрбиеледі.
   
5. 
   Синоним. Ақын, сазгер, сыншыл, кемеңгер, хакін.