Исабекова А.К., Ақмола обл. БҚБА ҚДИ аға оқытушысы, жоғары категориялы психолог
Оқу-тәрбие жұмыстарын мазмұнды, үлкен даярлықпен, жауапкершілікпен ұйымдастырып, уақытпен санаспай, жүзеге асырушы басты тұлғалардың бірі – сынып жетекшілері. Шәкірттеріне бағыт-бағдар беріп, өмірлік тәжірибелерін үзік сырлармен өрнектеп, алдыңғы толқын ағалар өмірін үлгі етіп, күрделі тіршілік туралы ақын-жазушы шығармаларымен таныстырып, оқытып, дамытады. Сынып жетекшісінің еңбегі еш кетпейді. Оқушының күнделікті сабақтарға қатысуына, тәрбие жұмыстарына белсене араласуына, сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарына үлес қосуына, үйірмеге, әдебиет пен өнерге ынталнуына, ғылым мен техникаға қызығуына сынып жетекшілерінің тигізер ықпалы да мол.
Сынып жетекшілерін еңбектеріне қарай, өз уақыттарын тиімді жұмсай білулеріне орай шартты түрде екіге бөлуге болатындығын бақылаулар, тәжірибелер көрсетеді:
Бірінші топ – күнделікті талаптар деңгейінен шыға алмайтын, еңбегін ғылыми-әдістемелік негізде ұйымдастыра алмауынан ортақ жүктемеде жұмыс істейтіндер. Өз еңбектерінің нәтижелеріне өздері қанағаттанбайды, шәкірттеріне риза емес, сынып жетекшісінен босағысы келетіндер.
Екінші топтағылар - жоспарлы, жүйелі, асықпай еңбек ететіндер, шәкірттерімен ақылдаса, әріптестерінен үйрене, ата-аналармен бірлесе жұмыс істеп, көпшілікті іске араластырып, өзі де ізденіс үстінде жүретіндер.
Бірінші топтағы сынып жетекшілерінің іс-әрекеттерін талдасақ, сәтсіздіктің себебі олардың жұмыс көлемдерінің молдығынан емес, өзара байланыспастан, оқушылардың еңбектеріне бағыт бере білмеулерінен, сапасыз еңбектен, дайындықтарды уақытында жүргізбей, кездейсоқ табысқа ие болуды көздеулерінен. Ал екінші топтағы педагогтар өздеріне көмекшілер таба біледі, оқушыларының күшті және әлсіз жақтарын ескеріп, олардың мүмкіндіктерін, ынтасын ескеріп, нәтижелерін болжап, өткендеріне жүйелі түрде мінездеме бере алады.
Бала - адам өмірінің жалғасы болғандықтан, оның дамуы мен қалыптасуы, яғни кім болатыны назардан тыс қалатын мәселе емес. К.Д. Ушинский баланы барлық жағынан танып білудің қажеттілігін көрсете келіп: «Кім де кім оқытамын десе, ол оқушы талабына, оның ішкі сырына көз салуы керек» деп үйретті. Оқушының дамуы мен қалыптасуы тұрақты үрдіс емес. Бұл жағдай баланы үздіксіз зерттеуді талап етеді. Зерттеу жұмыстары әр уақытта баланың ойын, еңбек, оқу іс әрекеттері кезінде жүргізіледі.
Менің ойымша, ұжымды зерттеу үшін ұйымдастырушылық қабілеті күшті болу керек. Ол үшін тренинг сабақтар көп өткізілуі тиіс деп есептеймін.
Тренинг сабақтың мақсаты: ұйымшылдыққа, топтасып жұмыс істеуге баулып, ойларын бөлісіп, ашық айтуға оқушыны дағдыландыру. Ойын арқылы өздігінен жұмыс істеуді, ойлау қабілеті дамып, өздігінен қорытынды жасауды үйренеді.
Сондықтан мектептегі психологиялық қызмет оқушының жас ерекшелігіне байланысты бастауыш, орта, жоғары деген 3 буынға бөлініп атқарылатыны өздеріңізге мәлім.
Бастауыш сыныптарына арналған тренинг
«Көңіл-күй». Балалардың көңіл-күйін біліп отыру үшін тақтаға: «Мен сендермен кездескеніме қуаныштымын!» деп жазып, назарларын 3 түрлі салынған суретке аударасыз. Күнде әрбір адам үйінен осы 3 бет перденің кез келгенін киіп шығады. Оның біреуі күліп, жайдары жүрген, екіншісі орташа, үшіншісі ренішті жүзі бейнеленген сурет. Балалар келген бойда өздерінің қалаған бетпердесін бетіне киген есебінде суреттен белгілеп, қайтар кезде қайта белгілейді. Сонда бүгінгі олардың көңіл күйлерін санау арқылы есептеп шығаруға болады.
Орта буын сынып оқушыларына:
«Мен - хирургпін». Шарты: ауруханада 5 емделуші бар. Олар: 5 айлық қыз бала, алты жасар дарынды бала, көп балалы ана (10 баласы бар, 70-тегі ана), қаңғыбас, құрылысшы.
Осылардың қайсысына операция жасар едің. Жүрек біреу. Біреуін ғана таңдайсың.
Мақсаты: әркім өз ойын дәлелдеп айту керек. Осы жаттығу арқылы өз ой-пікірін қалай жеткізетінін, адамгершілік қасиетін анықтауға болады.
Жоғары сынып оқушыларына арналған.
«Өзіндік қабылдау» жаттығуы. Шарты: қағазды екіге бөліп сызып, сол жағына «менің кемшіліктерім», оң жағына «менің жетістіктерім» деп өз ойын ашық, жасырмай жазу керек.
Менің кемшіліктерім Менің жетістіктерім
1. 1
2. 2
3. 3
5 минуттан соң 3-4 оқушының жазғандарын топтап талдап, талқылайсыз. Оған 10 минут беріледі. Бәріне ескерілетін нәрсе: бір-біріне сұрақ қоюға болады, бірақ сын айтуға болмайды.
Мұғалім тренинг сабақтардың арқасында оқушыларды қызықтырады, белсенді әрекетке, жауапкершілікке тәрбиелейді. Оқушылар істі бірігіп шешу, пікірмен санасу, бірін-бірін сыйлау, талап қоюды үйренеді.
Сынып жетекшісінің атқаратын қызметтері
(функциялары)
Талдау қызметі:
Балалар мен жасөспірімдердің жеке дара ерекшеліктерін зерттеу;
Әр оқушының отбасындағы тәрбие жағдайын зерттеп, талдау;
Сынып ұжымының қалыптасуы мен дамуын зерттеп, талдау;
Қоршаған айналасының сынып оқушыларына ықпалын зерттеп, талдау;
Оқушылардың жеке дара даму деңгейінің нәтижесін болжау;
Ұжымның қалыптасуы мен даму кезеңдерін болжау;
Ұжымдағы қалыптасып келе жатқан қарым-қатынастардың салдарын болжау (оқушылар арсындағы, оқушыр мен оқытушылар, ата-аналар мен оқытушылар арасындағы)
3. Коммуникативтік:
Оқушылар арасында өзара қарым-қатынас қалыптастыру, ұжымға үйретуге көмектесу, қатарларының арасында өзін қанағаттандыратын статусқа ие болуға көмектесу:
«Оқушы-оқушы», «оқушы-ата-ана», «оқушы-оқытушы» арасындағы өзара қолайлы байланыс орнату;
Оқушылардың қоршаған ортамен қолайлы қатынас орнату:
Ұжымдар әр оқушыға қолайлы психологиялық ахуал орнатуға үлес қосу;
4. Ұйымдастыру – үйлестіру:
Әр оқушының даму ерекшеліктерін психологиялық-педагогикалық картада көрсету;
Оқушыларға оқу әрекетінде көмектесу;
Әрбір оқушыға және ұжымға жеке дара ықпал жасау;
Оқушыларға үйірмелер, клубтар, секциялар, бірлестіктер арқылы қосымша білім алуға көмектесу;
Оқушылар өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге жағдай жасау, мектеп психологымен бірігіп оқушыларға психологиялық білім беру;
Оқушылардың дербестігі мен құқықтарын қорғау;
Оқушылардың отбасымен байланыс ұйымдастыру: ата-аналар жиналысын өткізу, ата-аналарға кеңес беру, ата-аналарды мектепке көмек беруге тарту, оқушылардың денсаулығы мен өміріне байланысты төтенше жағдайларда ата-аналармен жедел түрде байланысу;
Өз сыныбы оқушыларының үлгеріміне байланысты кіші педагогикалық кеңестер жұмысын ұйымдастыру, пән мұғалімдерінің сабақтарына қатысу;
Мектеп тен тыс мекемелермен байланыс және көмек;
Кәсіби бағдар беру, болашақ мамандығын таңдауға саналы көзқарас қалыптастыру;
Қажетті іс-қағаздарды жүргізу (журнал, сабаққа қатысуын қадағалау, оқушылардың күнделіктерін тексеру, жеке іс-қағаздарды, сынып жетекшісінің жұмыс жоспары);
Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыруға мүмкіндік беретін қолайлы методологиялық жағдай жасауға үлес қосу;
Сынып жетекшісінің құзыры
Сынып жетекшісінің құқықтары:
Оқушылардың денсаулығы және психикалық жағдайы туралы мағлұмат алып отыру;
Сынып оқушыларының сабаққа қатысуын қадағалау;
Уақытында көмек көрсету мақсатымен, оқушылардың оқудағы жетістіктері мен кемшіліктері туралы толық мағлұмат жинап отыру;
Сыныптағы қыздармен, ұлдармен, ата-аналармен өткізетін жұмысты мектеп психологы, әлеуметтік педагогтар, дәрігер немесе медбикемен бірігіп отырып жоспарлау;
Ата-аналарды мектепке шақырып тұру;
Мектептегі өзін-өзі басқаратын ұйымдарға қатысу: педагогикалық кеңес, әкімшілік кеңесі, ғылыми-әдістемелік кеңес т.б;
Тәрбие жұмысының әр саласы бойынша әдістемелік және тәрбиелік – эксперименттік жұмыс жүргізу;
Өзінің кәсіби шеберлігін жетілдіру формаларын таңдап алу, әдістемлік жұмыстың әрбір түрлеріне қатысу;
Егер сынып жұмысының бағасымен келіспесе, өзінің намысын қорғау үшін оқушылардың өзін-өзі басқару ұйымдарында немесе мұғалімдер кеңесінде сөз салып сөйлеуге құқықты;
С ы н ы п ж е т е к ш і с і н і ң ...
Оқушының намысын қорлауға, қосалқы ат қойып кемітуге т.б;
Оқу бағасын оқушыны жазалау үшін пайдалануға;
Оқушының сенгіштігін пайдаланып, уәдесінде тұрмай, әдейі қате бағдар беруге;
Отбасын (туысқандарын) оқушыны жазалау үшін әдейі пайдалануға;
Әріптестерін сыртынан жамандауға, беделін түсіруге құқы жоқ.
С ы н ы п ж е т е к ш і с і н і ң
іс-қағаздары мен есеп беруі
Сынып жетекшісі төмендегідей іс-қғздар жүргізеді:
Сынып журналы;
Сынып ұжымымен өткізетін тәрбие жұмысының жоспары;
Сынып жетекшісінің дәптері;
Оқушылрдың күнделіктері;
Оқушылардың жеке құжаттары;
Оқушыларды зерттеуге арналған психологиялық-педагогикалық карталар;
Тәрбиелік шаралар жинақталған папкалар;
Сынып жетекшісі нені білуге тиіс?
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңын;
Балалар құқығы туралы Конвенцияны (1993);
Педагогиканы, этнопедагогиканы, этнопсиъхологияны, мектеп гигиенасын;
Сынып жетекшісінің жұмысын бағалауда пайдаланылатын негізгі критерийлер: оқушылардың тәрбиелік деңгейлерінің өсуі, олардың интеллектуалдық ,адамгершілік, эстетикалық, құқықтық, жыныстық және дүниетанымдық дамуы.
С ы н ы п ж е т е к ш і с і н і ң
ц и к л о г р а м м а с ы
Күнделікті атқаратын қызметі:
Сабақққа кешігіп келген оқушылармен жұмыс және кейбір оқушылардың сабаққа қатыспай қалған себептерін анықтау;
