Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

253
мәнін кенеттен қайта ұйымдастыруды 
немесе құрылымдауды сипаттайды.
ИНСТИНКТ 
– гректің сөзі, қазақ-
шалағанда «соқыр сезім» деген ма-
ғынаны білдіреді. Бұл жануарлар-
дың күрделі туа біткен іс-әрекеті,
оның көмегімен өз қажеттілектерін 
қанағат-тандырады. Мәселен, өрмек-
шілер ерекше шеберлікпен өзінің 
өрмегін тоқиды, бірақ та олар алдын 
ала бұл өнерге үйренген емес. Бал 
арасы орасан зор математикалық 
дәлдікпен омартасының құрылысын 
салады. Кейбір жануарлардың түрле-
рі, әсіресе, жәндіктер өз ұрпақтарын 
көрмейді, бірақ алдын ала жұмыртқа 
саларда өз тұқымы үшін ыңғайлы үй 
және тамақ дайындайды, ол дүниеге 
келген тұқымы жеткілікті дамуы жә-
не өз бетімен жетілуі үшін істеледі. 
Мәселен, жазғытұрым жол бойында 
немесе жанында қара қоңыздың жұ-
бы тамағын шар түрінде домалатып 
бара жатқанын аңғарамыз. Бұл шар –
болашақ дүниеге келетін тұқымы 
үшін істеліп жатқан қарекеттер. Шар-
ды белгілі көлемде домалатады. Ана-
лық қара қоңыз шардың ішіне жұмырт-
қа салады, содан кейін оның аузын 
жауып, бітегеннен кейін, осы шарды 
қауіпсіз жерге домалатып апарып қоя-
ды. Біршама уақыт өткеннен соң, 
шардың ішіндегі жұмыртқадан кіш-
кентай құрттар шығады. Құрт шар-
дың өзімен қоректенеді де өсіп оты-
рады. Шардың ішін кеміріп, кішкен-
тай қоңыз кеңшілікке шығады. Ин-
стинктер қалыптаспайды, әрі күнде-
лікті өмір барысында оларды жат-
тығулар арқылы қалыптастыруға 
болмайды, ол туа біткен қасиет, тұ-
қым арқылы ата-аналарынан бері-
леді. И.П.Павловтың ілімі бойынша, 
инстинктер – бұл сол шартсыз реф-
лекстер, оларға қарағанда табиғаты 
күрделірек. «Қазіргі кезде, – деп жаз-
ды И.П.Павлов, – толықтай анық-
талды деуге болады, демек, инстинк-
тер дегеніміз – сол рефлекстер, тек 
бірнеше жиі күрделі құрамнан ғана 
тұрады».
Инстинктер – бұл әртүрлі шартсыз 
рефлекстерден тұратын тізбекті реф-
лекстер, әрбір рефлекстің қозғау-
шы бөлігі кейінгі рефлекстер үшін 
тітіркендіргіш болып табылады. Жа-
нуарлар инстинктерінде бізді таң 
қалдыратыны олардың органикалық 
мақсаттылығы болып есептеледі. Бі-
рақ жануарлар инстинктерінің мақ-
саттылығы ерекше шектеулі. Жа-
нуарлар инстинктері таптаурынды 
түрде іске асады. Мәселен, өрмекші 
тоқыған торына түскен шыбынды 
бас салып, оны жеп қояды. Бірақ 
өрмекші мен шыбынды торда емес, 
стаканға бірге салып қойса, онда өр-
мекші шыбыннан қаша бастайды. 
Инстинктердің шығуын алғаш рет
түсіндірген Ч.Дарвин болды. Оның
ілімі бойынша, инстинктер жануар-
лардың ұзақ эволюциялық даму үр-
дісінде, сыртқы ортаға бейімделуде 
өмір жағдайларына байланысты 
қалыптасады. Инстинктер жануар-
ларды қоршаған ортаға бейімделуді 
және өмірлік қажеттіліктерін қана-
ғаттандыруды қамтамасыз етеді. Ақ-
тиін инстинктіге бағына отырып, өзі-
не ұя жасайды және тамақ жинай-
ды. Құс та әртүрлі күрделі әрекеттер-
ді жасай отырып, ұя салады, сондай 
дәлдікпен, бірақ алдын ала оған 
үйретілмеген болса да бал арасы омар-
та жасайды, көптеген бақылаулар

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: