Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

205
шыдап келді. Әр алуан қысым жа-
сауға, кемсітушілікке шыдап бақты. 
Әлеуметтік өмірдің заңы мен қағида-
сы сондай екен деген сенімде болды.
Ж. қаншалықты ұнамды әрі жағым-
ды мінез қасиеті болғанымен, сырт 
тараптан әділетсіздік пен қысым 
көрсетілген жағдайға қарсы серпіліс 
туғызатыны табиғи және әлеуметтік 
факторлар болып табылады. «Өтірік 
қанша жансебіл болса да, өсіп- өр-
кендейтін тек шындық қана» деп сол 
шындық күресінің ұранын көтерді. 
Ж. мінездің ерекше қасиеті ретінде 
ерік-жігер деп аталатын психикалық 
үрдістермен тығыз байланысты түр-
де дамиды. Осы орайда «Ерік – мінез 
жотасы» деген мәтел қалыптасқан. 
Ж. мінез бен ерікті әрекеттің қасиеті 
ретінде адамда туа пайда болатын 
жоғары жүйке қызметінің типтерін 
білдіретін темпераменттің флегматик 
түрімен төркіндес екенін атап көрсе-
ту орынды болмақ.
ЖАНУАР ДАҒДЫЛАРЫ –
Жа-
нуарлардың өмірін бақылау көр-
сеткендей, тек туа біткен қылық-
тарының түрлері – инстинктеріне 
негізделе отырып, олар өзгерген 
ортаға бейімделе алмайды. Жануар-
лар қылықтарының туа біткен түр-
лері өмірге жаңа келгеннен кейін
қалыптасқан дағдылармен толық-
тырылады. Дағдылар деп көптеген 
қайталаудың және бекітудің нәти-
жесінде жануарлардың жеке тәжі-
рибесінде қалыптасатын іс-әрекетін 
айтады. Жануарларда дағдыны қа-
лыптастыру күнделікті өмірдің та-
биғи жағдайында, сонымен қатар 
арнаулы, үйрету арқылы іске асады. 
Бақылаулар көрсеткендей, дағдыны 
қалыптастыруға қабілеттілігі жоға-
ры сатыдағы жануарларда ғана емес,
төменгі сатыдағы жануарларда да
болады. Бірақ неғұрлым ағза күрде-
лі болып келсе, соғұрлым жануар-
лардың жүйке жүйесі дағдыны қа-
лыптастыруға жоғары деңгейде қа-
білетті дамығандығын аңғаруға бо-
лады. Мәселен, үйретілген ит адам-
ға аяғын береді, есікті табанымен 
немесе тұмсығымен ашады, билей-
ді, артқы аяғымен жүреді т.б.
Жануарлардың осындай іс-әрекеті 
дағдылар деп аталады. Дағдының 
жүйке – физиологиялық қызметі 
шартты рефлекс болып табылады. 
Дағдыны қалыптастыру жануарлар-
да шартты рефлексті немесе шартты 
рефлекстердің жүйесін қалыптасты-
ру болып табылады. Жануарларда 
дағдылар соқыр сезімнің негізінде, 
жаңа іс-әрекетті бірнеше рет қайта-
лау (инстинктерден айырмашылығы) 
арқылы қалыптасады, оның көмегі-
мен жануарлар белгілі бір қажеттілі-
гін қанағаттандырады. Жаңа іс-әре-
кетті қалыптастыру және бекіту ең 
алдымен жануарлар өмір сүрген бар-
лық жағдайларға байланысты. Мә-
селен, итке ас беретін ыдысы (итая-
ғы) ішіндегі тамағымен есігі жабық 
бөлмеге орналасқан. Оны көрген ит, 
итаяқтағы тамақты ішу үшін аяғымен, 
тұмсығымен есікті ашудың әрекеті-
не кіріседі, ол бұл орайда бірнеше 
кездейсоқ қозғалыстар жасайды.
Осы кездейсоқ қозғалыстардың нә-
тижесінде ит есікті ашады. Осы іс-
әрекет бірнеше рет қайталанады. Со-
дан кейін ит қателеспей ылғи аяғы-
мен, тұмсығымен есікті ашатын бо-
лады. Жануарларда дағдылардың 
қалыптасуы ата-енелерінің «үйретуі» 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: