Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

206
арқылы іске асады. Мәселен, қасқыр-
лар өз балаларына аң аулауды былай 
үйретеді: кәрі жануар қалай аулау-
дың тәсілін іс-әрекет үстінде көрсе-
теді, ал балалары сол әрекеттерді қай-
талайды. Бұл жерде «үйрету» елік-
теу инстинкті негізінде іске асады. 
Адамдар үй жануарларын қолға үй-
ретіп, көптеген дағдыларды қалып-
тастырады. Адамдардың жануарлар-
ға дағдыны қалыптастыруы дрес-
сировка немесе қолға үйрету деп ата-
лады. Қалыптасқан дағдылар жеке-
леген инстинктердің байқалуын жо-
йып жіберуі мүмкін. Мәселен, тыш-
қанды қолға үйреткенде мысық тыш-
қаннан қашады, ал тышқан мысық-
тың артынан қуады. Ал әуелден 
тышқан мысықты көргенде қашатын 
болған, ал үйретудің нәтижесінде 
тышқаннан мысық қашатындай етіп 
дағды қалыптастырған. Жануарларда 
дағдылар байқап көру және қателесу 
әдісімен қалыптасады. Мәселен, ак-
вариумды әйнекпен ортасын екіге 
бөліп, аквариумның бір бөліміне 
шортанды орналастырып, ал екінші 
бөліміне кішкентай шабақтарды 
салып, байқап қарағанда, шортан 
бірнеше рет шабақтарды жеуге ұмты-
ла береді, ұмтыла береді, бірақ тұм-
сығын әйнекке соғып, әбден шар-
шайды, уақыт өте шортанда белгілі 
дағды қалыптасады: ол шабақтарға 
ұмтылуын әбден қояды. Бұл дағды 
ортадағы әйнекті алып тастағанда 
да сақталады, шортан кішкентай ша-
бақтарға тимей, бірге жүре береді, 
бірақ біраз уақыттан кейін дағды жо-
йылып, шортан өз әдетінше өмір сү-
ре бастайды.
Дағды-жануарлардың қылықтары-
ның өзгертілген түрі, сондықтан да
әбден орнықпайынша ол бірте-бір-
те жойылуы мүмкін. Сонымен қатар
дағдының өзгеруі ауысуынан аңға-
рылады. Маймылда бананы бар жә-
шіктің тесігін алдыңғы оң аяғымен
ашу дағдысы қалыптасқан. Оны де-
несіне тақап қойған кезде ол жәшік 
тесігін алдыңғы сол аяғымен ашқан, 
бұл аяғы да таңылып тасталғанда 
жәшікті артқы аяғымен ашып, ба-
нанды алуға әрекеттенген. Енді ол 
арқылы ештеңе болмайтынын білген 
ол тіспен ашуға тырысады. Дағдының 
ауысуы негізінен жоғары сатыда да-
мыған жануарларға тән. Дағдыларды 
қалыптастыру мүмкіншіліктері жа-
нуарлардың жалпы даму деңгейіне 
және қалыптасқан дағдының жануар-
лар мінезінің инстинктілік түрлеріне 
сәйкестік дәрежесіне байланысты. 
Тәжірибелі үйретушілер әр уақытта 
да осыны ескеріп отырады. Оны цирк 
аренасының білгірі Р.А.Дуров орын-
ды пайдаланды.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: