1 абай қара сөздеріндегі коммуникативтік емес синтаксистік бірліктер
Ауызекі сөйлеу стиліндегі сөйлемдердің берілуі
жүктеу/скачать 0,5 Mb.
|
Айнұр Нұрбекова
| Ауызекі сөйлеу стиліндегі сөйлемдердің берілуі.
Абайдың қара сөздерінде ауызекі сөйлеу стиліне құрылған сөйлемдер кездеседі. Олар көбіне толымсыз сөйлем түрінде келеді. Мәселен: Әуелі құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Ол қуатты қалап кәсіп қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсайсың. Осы елдің үнем қылып жүргені немене? Екі нәрсе. Халықтың, қалың оқырманның өз кезіндегі интеллектуалдық дәрежесін ескеруден болу керек, Абайдың қара сөздеріндегі тіл құралдарының қолданысы поэзиясынан гөрі өзгешелеу. Бұл әсіресе жазба тілге ауызекі сөйлеу тілінің белгілерін енгізуінен байқалады. Мұны жеке сөздер мен сөз тіркестеріне (айтағын, жазатұғын) де, сөйлемнің құрылымында (сөйлем мүшелерінің ауызша сөйлеу дағдысына байланысты еркін орналасуы) қатысты айтуға болады. Ежелгі сөйлеу стиліне тән сөйлем мүшелерінің қалыпты, тұрақты орнын ауыстырып, тиянақсыз конструкцияны қолданғандығын байқауға болады: «Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе күлуші еді...» (Екінші сөз), «Орысқа күлуші еді: «ауылды көрсе, шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп» (сонда), «Бұрынғы қазақ жайын жақсы білетін адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» деп» (Үшінші сөз), «Әрбір байқаған адам білсе керек: күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден Рафил көп өтетұғын да, әрбір мас сөйлеген кезінде бас ауыртатын» (Төртінші сөз). Өз дәуіріндегі басқа тілдер (шығыс тілдері мен орыс тілі) сөздері де кірігіп отырады: «сіздерге адам ұғылының мінездері туралы біраз сез жазып ядкар қалдырайын» (Отыз сегізінші сез), «Мешіттің құтпа оқыған ғұламасы. Мүнажат Уәлилердің зар наласы» («Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы...»), «Айтыңызшы, болсаңыз Здравомыслящий, Ақыл айтпай ма ағасы» («Интернатта оқып жүр...»). Қазіргі қазақ әдебиетінде барынша дамып, кең өріс алып отырған сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің үйіп-төгіп қолданылуы, мәндес сөздер мен қайталамалар ауыз әдебиетінен, Батыс, Шығыс әдебиеттерінен үлгі алған Абай шығармаларында бар мүмкіндігімен пайдаланылады: «Егер жек көрсем, сөйлеспесем, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасам керек еді...» (Тоғызыншы сөз), «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, керіп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» (Он тоғызыншы сөз), «... Надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз қылықтардан сақтанып, сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек» (Жиырма бірінші сөз), «Ей, мұсылмандар! Біреу бай болса, біреу кедей болса, біреу ауру, біреу сау болса, біреу есті, біреу есер болса, біреудің көңіл жақсылыққа мейілді, біреудің көңлі жамандыққа мейілді...» (Жиырма сегізінші сөз). Мәселен: 9-қара сөзде: Тегінде ойлаймын: бұ да жақсы, өлер кезде «әттегене-ай, сондай-сондай қызықтарым қалды-ау!» деп қайғылы болмай, алдыңғы тілеу болмаса, артқа алаң болмай өлуге. Тегінде ойлаймын: алдыңғы тілеу болмаса, артқа алаң болмай өлуге бұ да жақсы, өлер кезде «әттегене-ай, сондай-сондай қызықтарым қалды-ау!» деп қайғылы болмай. Әуел балаңды өзің алдайсың: «Әне, оны берем, міне, мұны берем» деп. «Әне, оны берем, міне, мұны берем», - деп әуелі балаңды өзің алдайсың. Ешбір қазақ көрмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған. 10-қара сөзде: Малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған ешбір қазақ көрмедім. 18-қара сөзде: Кербездің екі түрлі қылығы болады: бірі бет-пішінін, мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қолын тарақтап әуре болмақ. Біреуі атын, киімін «айран ішерім» деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен ілгерілерге елеулі болып, өзі қатардағының ішін күйдіріп, өзінен кейіншілерге «әттең, дүние-ай, осылардың атындай ат мініп, киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?!» - дейтұғын болмаққа ойланбақ. Нақты табыс септігінде тұрмаса да, сабақты етістікке қатысты болып тура нысанды білдіретін толықтауыш осы сөйлемге қатыспай алдыңғы контексте тұратын жайттар да кездеседі. Мысалы, 6-қара сөзде: Ырыс алды – тірлік дейді, ол – қай тірлік... Көкірегі, көңілі тірі болса, соны айтады. Келтірілген жалғасты сөйлемдердің екінші сабақтас құрмаласының басыңқы сыңарында бірінші сөйлемдегі «тірлік» сөзі көмескі (имплицитті) түрде қатысып тұр. Әрине, «тірлік деп соны айтады» деп алуға да болар еді, бірақ сөйлеудегі басты мақсаттың бірі – аз сөзбен көп мазмұн беру, яғни, ықшамдау екенін ескерсек, бұл пікірді дәлелсіз деуге болмайды. 19-қара сөзде: Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады. Ойлайды: жалынтып бердім деп. Ақымақтығынан. «Жалынтып бердім», - деп ойлайды. Ақымақтығынан. 43-қара сөзде: Сенде ерік жоқ. Екі етек жайылып, екі көзің аспанда, масқара болып кеткенің өлгеніңше. Сенде ерік жоқ. Екі етек жайылып, екі көзің аспанда, өлгеніңше масқара болып кеткенің. 45-қара сөзде: Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді көзбен көріп, ақылмен біліп сезбекпіз. Бұл келтірілген мысалдар ескі түркі тілдеріне тән конструкция түрінде берілген. Бірінші сөйлемнің өзінде баяндауышы ауыспалы осы шақ формасында болса, екінші компоненті тиянақсыз формада берілген. Ал екінші сөйлемде төл сөзді конструкция берілуінде әдеби тілге тән тәсілді қолданған. Яғни төл сөз бен автор сөзінің өзі орын ауыстырылып қолданған. Төл сөзді конструкцияның берілуінде ертеден келе жатқан сол күрделі әдеби тілге тән тәсілдің жаңа тәсілдерде осы күнгі нормативтік тәсілдер бар. Мысалы, Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп. Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіме дос болып, жәрдемі тиеді деп, егер қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп өзіндей арам, қуларды қадірлейді. 6-қара сөзде: Қазақтың бір мақалы: «Өнер алды – бірлік, ырыс алды – тірлік» дейді. (а.с.: «т.с.» а.с.) 7-қара сөзде: Біреу ақыл айтса: «Өз білгенің – өзіңе, өз білгенім – өзіме», «кісі ақылымен бай болғанша, өз ақылыңмен жарлы бол» деген дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз. (а.с.: «т.с.» а.с.) 8-қара сөзде: Және де білім, ғылым кедейге керегі жоқтай-ақ: «Бізді не қыласың, ана сөзді ұғарлықтарға айт!» дейді. (а.с.: «т.с!» а.с.) 35-қара сөзде: «Дүние үшін болғандарға айтар дейді: «Сендер дүниеде қажеке, молдеке, сопеке, мырзаеке, батыреке аталмақ үшін өнер қылып едіңдер, ол дүниең мұнда жоқ. Сендердің ол қызықты дүниең харап болған, сонымен қылған өнерлерің де бітті. Енді мұнда құрмет алмақ түгіл, сұрау беріңдер! Мал бердім, өмір бердім, не үшін сол малдарыңды, өмірлеріңді бетіңе ахиретті ұстап, ден ниетің дүниеде тұрып, жұртты алдамақ үшін сарып қылыңдар» деп? (а.с: «т.с.» – а.с.) «Әне шын ниетіменен орнын тауып, бір құдайдың разылығы үшін өнер қылғандарға айтар дейді: «Сендер бір ғана менің разылығымды іздеп малдарыңды, өмірлеріңді сарып қылып едіңдер, мен разы болдым. Сіздерге лайықты құрметті орным бар, дайын, кіріңдер! Һәм ол разылықтарыңнан басқа осы махшар ішінде, сендердің осы қылғаныңа өзі қылмаса да, іші еріп, ынтық болған достарың табылса, шафаған қылыңдар!» – деп айтар дейді» (ав.с: «т.с.»– а.с.) 23-қара сөзде: Оған құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады деп? Я білгендер айтып па, әйтеуір өзіңнен наданшылығы асқан, я жаманшылығы артылған кісі табылса, сен жаманға қосылмайсың деп? Оған құдай тағала: «пәленшеден тәуір болсаң болады», - деп айтып па? Я білгендер: «Әйтеуір өзіңнен наданшылығы асқан, я жаманшылығы артылған кісі табылса, сен жаманға қосылмайсың», - деп айтып па? Оған құдай тағала айтып па, көптен қалмасаң болады деп. Көпке қаһарым жүрмейді деп. 27-қара сөзде: Көзді, мұрынды ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген асымыздың тазалығын көріп, иісін біліп, ішіп-жесін деп. Көзді, мұрынды ішіп-жеген асымыздың тазалығын көріп, иісін біліп, ішіп-жесін деп ауызға жақын жаратыпты. Оған құдай тағала: Көптен қалмасаң болады, көпке қаһарым жүрмейді» деп айтып па? 25-қара сөзде: Не қылса да сөзді ұқтырса болады оларға. Не қылса да оларға сөзді ұқтырса болады. - Әй, Аристодим, ешбір адам бар ма, сенің білуіңше, қылған өнерлері себепті адам таңырқауға лайықты? - деді. - Әй, Аристодим, сенің білуіңше, қылған өнерлері себепті адам таңырқауға лайықты ешбір адам бар ма? - деді. Адам ұғылы екі нәрсе бірлән: бірі - тән, бірі - жан. Ол - жанның жибили қуаты дүр. Бір ұмытпастық жақсы нәрседен көңілге жақсы әсер хасил болып, жаман нәрседен көңілге жаман әсер хасил болу секілді нәрселер. Сонымен, қорытындылайтын болсақ, сол кездегі көне түркі әдеби тілі әсері негізінде жасалған түрлі синтаксистік ерекшеліктер Абайдың қара сөздерінде өз орнын орынды тапқан. Абайдың қара сөздерінің синтаксистік құрылысын талдағанда олардағы кейбір сөйлем түрлеріндегі, сөйлем мүшелерінің орын тәртібіндегі, төл сөз конструкциясындағы ерекшеліктерді сөз еттік. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің бірдейлігі мен тұрлаулы мүшелердің бірдейлігі дербес сөйлемдердің байланысуында қызмет атқарады. Қазақ тілі мәдениеті мен тазалығының көшбасында болған Абайдың қай шығармасындағы сөз қолданысы да өзімен қатарлас, одан кейінгі қаламгерлердің қай-қайсысына да көп ой салып, игі ықпал етті. Оның көріністерін жаң дәуірдегі аса көрнекті жазушылар мен жас талапкерлердің де шығармаларынан аңғару қиын емес. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|