1. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі. Сөйлеу аппараттары. Дыбыс пен әріп
-Дің-Ілік септігінің жалғауы. Мақсатымыз-сөздің түбірі-мақсат
жүктеу/скачать 338,47 Kb.
|
гост казак тили
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Буын мен екпін, оның түрлері.
| -Дің-Ілік септігінің жалғауы.
Мақсатымыз-сөздің түбірі-мақсат Тұрақты белгісі:мақсат:тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-дерексіз, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Ы-зат есімнің тәуелденуінің 3-жағы; -Мыз-Тәуелдік жалғаудың 1-жағының көпше түрі. Айқын-түбір сөз Тұрақты белгісі:айқын: тұлғасына қарай-туынды, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-қатыстық сын есім. Бағытымыз-сөздің түбірі-бағыт Тұрақты белгісі:бағыт: тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-дерексіз, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Ы- зат есімнің тәуелденуінің 3-жағы; -Мыз-Тәуелдік жалғаудың 1-жағының көпше түрі. Белгілі-сөздің түбірі-белгі , Сын есім Тұрақты белгісі:белгі: : тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-дерексіз, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Лі-Есім сөзден туынды сын есім жасайтын жұрнақ Ол-түбір сөз Тұрақты белгісі:Сілтеу есімдігі. Әлемдегі-сөздің түбірі-әлем Тұрақты белгісі: тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-дерексіз, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Де- -Гі- Ең- Дамыған-түбір сөз Тұрақты белгісі:дамы:тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай-болымды, мағынасына қарай-салт етістік. -Ған-Есімшенің жұрнағы Отыз-түбір сөз Тұрақты белгісі:отыз: құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-есептік сан есім Елдің-сөздің түбірі-ел Тұрақты белгісі:ел: тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-деректі, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Дің-Ілік септігінің жалғауы Қатарына-сөздің түбірі-қатар Тұрақты белгісі:қатар: тұлғасына қарай-негізгі, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-дерексіз, зат пен ұғымды атауына қарай-жалпы зат есім. -Ы-тәуелдік жалғауының 3-жағы. -На- Қосылу-сөздің түбірі-қосыл Тұрақты белгісі:қосыл:тұлғасына қарай-туынды, құрамына қарай-дара, мағынасына қарай-қатыстық сын есім. -У-тұйық етістік Билет №3 1. Буын мен екпін, оның түрлері. 2. Сауат ашу әдістемесінің кезеңдері, әдіс-тәсілдері. 3. Морфологиялық талдау Үміт қып менен қарайсың, Көңіліңе медеу санайсың. (С.Торайғыров) 1. Буын мен екпін, оның түрлері. Буын (фонетика) — сөйлеу мүшелерінің тұтастай қимылынан пайда болған бір немесе бірнеше дыбыстық тіркесі. Буынды тек дауысты дыбыстар ғана құрайды. Дауысты фонема өз алдына тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та Буын құрай алады. Буынға тән негізгі белгілер: 1) дауысты дыбыссыз Буын болмайды; 2) дауысты дыбыстың өзі де Буын бола алады (а-та, ә-же, а-па, т.б.). Бір Буында бірден артық дауысты болмайды, ал сөздің құрамында қанша дауысты дыбыс болса, сонша Буын болады (жұ-ды-рық, қа-лам, мек-теп); 4) Буында мағына болмайды; 5) Тілімізде байырғы сөздер, сондай-ақ, Буындар да екі дауыссыздан басталмайды (сқақ, рза, сланов деп жазбаймыз, дұрысы: сықақ, риза, сыланов түрінде келеді); 6) қазақ тілінде басқы (сөздің басындағы) Буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда (екінші, үшінші, т.б.) Тіліміздегі сөздер бір буынды, не көп буынды болып келеді. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар өздігінен жеке тұрып буын құрай алмайды, бірақ кейбір халық тілдерінде дауыссыздардың Буын құрайтын жайлары кездеседі (чех, серб тілдерінде). Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ретіне қарай мынадай түрлерге жіктеледі: Ашық буын — бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталып тұратын Буын (а-ра, ұ-лы, ке-ше, қа-ла, не, а-сық, а-дым); 2) тұйық буын — дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін Буын (ат, өт, ас); 3) бітеу буын— дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып тұратын Буын (тіс, қыз, қар, мұз, құз). Бітеу Буынның бір ерекшелігі екі дауыссыз дыбыс қатар тұра беруі мүмкін. Мысалы, тарт, шәкірт. Қазақ тілінде Буын құрамындағы дыбыстардың басын құрап тұратын фонететикалық заң — үндестік заңы (сингармонизм). Үндестік заңының әсерімен Буын құрамындағы дауысты мен дауыссыз дыбыстар біркелкі жуан Буын (шана, жұлдыз) не жіңішке Буын (кө-мір, кү-шік), еріндік (жү-зүм, бү-күр) не езулік (қы-зық, жә-бір) болып айтылады. Егер тілімізде аралас (жуан, жіңішке) Буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз болғаны. Мысалы, педагог, параллелипипед, т.б. Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде дауыстыларға байланысты. Екпін — сөйлем ішіндегі кейбір сөздердің немесе сөз ішіндегі кейбір буын, дыбыстардың басқа тілдік бөліктерден ерекшеленіп, көтеріңкі айтылуы. Екпін сөз екпіні, ой екпіні, тіркес екпіні, дыбыс екпіні деп бөлінеді.
Сөз ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы сөз екпіні деп аталады. Қазақ тілінде сөз екпіні, негізінен, соңғы буынға түседі. Мысалы: Бала далада ойнап жүр. Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі. жүктеу/скачать 338,47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|