Қазақстан аумағындағы мемлекеттік бірлестіктер

16 
ертедегі ірі тайпалық бірлестіктердің құрылуына негіз болды. Олардың уақыты 
жағынан алғашқылары саналатыны хунну (ғұндар) еді. Б.з.д. ІІІ ғасырдың 
аяғында қытай деректерінде кездесетін сюнну немесе хунну (ғұндар) әр түрлі 
тайпаларды біріктірген. Ғұндар туралы мәліметтерді негізінен қытай 
жазбаларынан аламыз. Олар Тынық мұхиты мен Солтүстік Қытай, Алтай мен 
Жетісуға дейінгі аумақта, ал кейіннен одан әрі батысқа да таралып отырған 
саяси құрылым болып табылады. Ғұндар 24 руға бөлінген. Әрбір рудың көшіп 
жүретін өз жері болды.
Ғұндардың жоғарғы билеушілері қытай деректерінде “шаньюй” деп 
аталған. Б.з.д. 3 ғасырдың соңына қарай ғұндар бірігіп әскер түзеп, өздерінің 
мемлекетін құрды. Оларды бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде шаньюйдің 
есімімен байланысты. Ғұндар қытайлармен көп соғысты. Б.з.д. 3 ғасырда 
ғұндар шабуылының күшейгені соншалық, қытай императорын Ұлы қорғанды 
тұрғызуға мәжбүр етті. Б.з.д. 209 жылы ғұн тайпаларын Мөде шаньюй 
басқарып, ол билік құрған алғашқы жылдардың өзінде-ақ Қытайдың шекаралық 
аудандарына жорықтар жасап, күйрете соққы берді. Кескілескен күресте Мөде 
бастаған ғұндар өздерінен әскери-саяси қуаты басым Хань әулетін ғұндардың 
Ордостағы көшіп-қонатын жерлеріне көз тігуінен бас тартуға мәжбүр етті. Хань 
императоры Гаоцзу Мөде шаньюйдың алдында бас иіп, онымен “өзара 
тыныштық және туыстық туралы шартқа” қол қояды. Бұл шарт бойынша Хань 
императоры шаньюйге өзінің ханшасын әйелдікке беріп және жыл сайын
салық төлеп тұруға міндеттеледі. 
Мөде бастаған ғұндар кейін шығыстағы “шығыс ху” тайпаларын 
бағындырады, ал оның құрамына Керулен және Онон өзенінің алқаптарында 
мекендеген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Одан соң ғұндар
батыстағы юечжи тайпаларына жорықтар жасайды. Бұл кезеңде қазіргі 
Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейінгі 
кең аумақ ғұндардың қол астына өтеді, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына 
кірген тайпалардың мекені Байкалға дейінгі аумақты алып жатқан еді. 
Ертедегі деректерге қарағанда ғұндар Саян-Алтай тайпаларына жорықтар 
жасаған. Б.з.д. 201 жылы сюннулердің солтүстік және солтүстік-батысқа қарай 
жорықтарын жалғастырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли 
елдерін бағындырған. Олардың аумағы батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле 
өзенінің алқабына дейінгі жерлерді алып жатты. 
Б. з. д. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай өңірін мекендеген тайпаларды 
түгелдей дерлік бағындырды. Одан кейінгі жылдарда олар батыста да белсенді 
әрекет жасайды. Б. з. б. 177 жылы Мөде шаньюй көршілеріне қарсы әрекет 
жасамақ болды деген сылтаумен өзінің батыстағы иеліктерінің билеушілерін 
юечжилерге қарсы жорыққа аттандырады. Ғұндардың атты әскерлері Чжанье-
Ганбчжоу ауданы маңында юечжилерді жеңіп, қалыптасып жатқан бірлестігінің 
төңірегіндегі бірнеше иелікті бағындырады. Бұл жөнінде шаньюй былай дейді: 
“Аспанның рахымымен жауынгерлер аман, ал аттар мықты шықты: олар 
юечжилерді жойып, жуасытты; семсердің ұшына іліп немесе бағындырып, өз 
билігін нығайтты. Лоулань, Үйсін, Хуцзе және оларға шектес 36 иелік 

17 
(князьдік) сюннулерге қаратылды. Олардың бәрі сюннулердің армиясына кіріп, 
бір әулетке айналды”. 
Ғұндар бірлестігіне шығу тегі әр түрлі тайпалар мен этникалық-саяси 
құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық-саяси өміріне бір 
орталықтандырылған билікке бағынғысы келмейтін күштер мен ұланғайыр 
аумақта орналасқан иеліктер арасында тығыз саяси және экономикалық 
байланыстардың болмауы қатты әсер етті. 
Б. з. д. I ғасырдың ортасында ғұн қоғамы өзінің вассалдық иеліктерінен 
айрылумен қатар бұрынғы бірлестік құрамында болған ғұндар б.з.д. 55 жылы 
оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік бөлігін Хуханье шаньюй, 
солтүстік бөлігін Чжичжи шаньюй басқарды. Оңтүстіктегілер Ордос аумағында 
мекендеп қалды да, солтүстіктегілер өз тайпаларының қысымына шыдамай 
Саян мен Байкал өңіріне ығысып, яғни солтүстік пен батысқа қарай қоныс 
аударды. 
Б. з. д. 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айналған оңтүстік 
ғұндардың жерін басып алуға, сол арқылы бірлікті қайта орнатуға әрекет 
жасады. Бірақ оның бұл әрекетінен нәтиже шықпады. Өз күші жетпеген соң 
үйсін күнбиінен көмек сұрайды, бірақ үйсін күнбиі оған көмек беруден бас 
тартады. Осыдан кейін одақтассыз қалған солтүстік ғұндар оңтүстік ғұндардың 
жерінен кетуге мәжбүр болады. 
Солтүстік ғұндардың билеушісі Чжичжи шаньюй солтүстік-батыс 
Моңғолиядағы Қырғыз-Нұр көліне таяу жерде өз ордасын орнатады. Осы 
арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Сөйтіп, б.з.д. І 
ғасырдың екінші жартысында Чжичжи бастаған ғұндар Қазақстанның Жетісу 
аймағына алғаш рет көшіп келе бастады.
Ғұндардың батысқа қарай қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы 
басталады. Олар Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс 
Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б.з. ІҮ ғасырында ғұндар Еуропаға дейін 
жетеді. Ғұндардың Батысқа жорығы Халықтардың ұлы қоныс аударуының 
басталуына түрткі болды. Олар Шығыс Рим империясының жерлеріне 
шапқыншылықтар жасайды. Әсіресе, Ү ғ. басында Ругила патшалық құрып 
тұрған кезде Рим мемлекетіне шабуылы күшейеді, Дунай жағалауындағы 
римнің иеліктерін жаулап алады. Паннония (қазіргі Венгрия аумағы) жерінде 
жаңа мемлекет – Батыс ғұн империясы құрылады. Ғұндар Рим империясына 
үлкен қауіп туғызады. 433 жылы Ругила қайтыс болғаннан кейін мемлекет 
билігі іс жүзінде Аттиланың (Еділ батыр) қолына көшеді. Ол 453 жылы қайтыс 
болғанға дейін Еуропаның көптеген халықтарын өзіне бағындырып, бүкіл 
Еуропаны дүр сілкіндірді. Бірақ Аттила өлгеннен кейін Батыс ғұн империясы 
ыдырап кетті.
Ғұндардың өмірінде көшпелі мал шаруашылығы басты рөл атқарады. 
Жылқы өсіріп, ат баптауды жетік меңгерген. Ғұндардың ішінде отырықшы 
тұрмыс кешіп, егіншілікпен шұғылданғандары да болған. Дәнді дақылдың 
ішінде тарыны көп өсірген. Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. 
Қолөнері мен бейнелеу өнері жоғары деңгейде болды. Зергерлік өнердегі 

18 
полихромдық стильді дүниеге әкелген. Көк тәңіріне табынып, ата-баба рухына 
сиынған. Өздерінің дәстүрлі құқық жүйесін қалыптастырған.
Ғұндар қоғамында патриархалды-рулық қарым-қатынастар күшті болған. 
Елді шексіз билік иесі – шаньюй басқарған, оның жақын туыстары түменбасы 
лауазымын иеленді. Деректер ғұндарда малға және жерге де жеке меншік 
болғанын білдіреді. Ер азаматтардың барлығы дерлік қатардағы жауынгер 
саналған. Ғұн әскерінің негізін атты әскер құрады. Ғұндар жауынгер халық еді. 
Олардың жауынгерлік құдіретінен сескенген қытайлықтар Ұлы Қытай 
қорғанын салдырған. Сонымен, қорыта келгенде, ғұндар – бастапқы кезде 
Орталық Азияда пайда болған ежелгі дәуірдегі тайпалар одағы, түркі 
халықтарының арғы тегі. Бұл тайпалардың бір бөлігі қазақ халқының құрамына 
қосылып, қазақ халқын қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Соның үшін ежелгі 
ғұндарды қазақ халқын құраған қайнардың бірі деуге болады.

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: