Өткен тарихымызга тағзым, бүгінгі бақытымызға мақтаныш білдіру идеясы

А)«ЕХРО-2017» С) «Қасым ханның қасқа жолы» В) «Мәңгілік Ел» Е) «Қазақстан-2050» С)«Қазақстан - 2030 стратегиясы»

В)Қазақстан климатының қысқы ойындарға қоланлы екендігін дэлелдейді.

Д)Бірлігі жарасқан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді.

Е) Елімізде еңбекқор жастардың көп екенін дәлелдейді.

• 
  Мәтіндегі ойга сай мақалды
  

А)Көргені жақсы көш бастар. ханның ұрпағы.

Дау арашасыз болмас. B)Шоқан Уәлиханов

С) Ұят - влімен кушті. C)Әз-Тәуке хан
Д) Ел срімсн, ер слімен мыкты. Д) Әлихан Бөкейханов
Е) Хан екі айтса, қадірі кетеді, Е) Абылай хан

Қараша екі айтса, ары кетеді.

• 
  Керей мен Жәнібек хандардың тарихтағы орны
  

Е)Қазақ хандығының негізін қалаушылар

Мінез - саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыган адамның табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. Көркем мінез - адамның эстетикалық-этикалык сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік, ұят,намыс сияқты ерекше қасиеттерді атаған жөн.

• 
  Мәтін мазмұнына сай макал А)Талапты ерге нұр жауар.
  

В) Киім пішсең кең піш, тарылтуын ойай.

• 
  Мәтіндегі адам мінезіне көркемдік ұялататын қасиет
  

43

2- мәтін

Ұрпақ заманынан қозбаса...
Мұрат үнемі әкесінен нені болса, соны сұрайтын. Әкесі де оған өте ыждағатпен жауап беретін. Бірде ол әкесінен:

• 
  Әке, неге осы ат жүргенде алдыңғы аяқтары баскан ізінен артқы аяқтарының басқан ізі асын түседі? - деп сұрады Әкесі:
  

• 
  Балам, ол солай. Алдыңгы аяқтары басқан ізден артқы аяқтары басқан ізі озып түсіп отыратын қасиет тек жүйрік, бәйге аттарында ғана болады. Оны сен аңғарған екенсің, демек, сенен де бір акылды адам шыгар. Ол тағы: Бұрын шыққан құлақтан кейін шыққан мүйіз озатынының да белгісі, - деді.
  

Бала:

• 
  Бұрын шыққан құлақтан кейін шыққан мүйіз оза ма? Неге?- деп сұрады әкесінен. Әкесі:
  

• 
  Иә. балам. Мәселен, құлақтуа бітеді. Ал мүйіз болса малдың төлі туғанда болмайды. Кейін, үлкейе келе, біртіндеп все келе қүлактан да озып, ұзарып кетеді. Өзің карашы, ана ала тайыншаның туғанда мүйізі бар ма еді? Жоқболатын. Ал құлагы ше? Құлағы бар болатын. Бір айдан кейін мүйіз шыга бастады. Келер жылы мүйізі құлағының әлдеқайда ұзын болып өседі. Сен акылдысың. Демек, Ақбақайдың артқы аяғы алдыңғы аяғынан озып түскеніндей, ала тайыншаның туғанда жоқ муйізінің туғанда бар кұлағынан асқанындай, сен де үлкейгенде қатарыңнан озасың, балам. Олай етпесең, сенің менен туған ұрпақ болғаның қане? Ұрпак заманынан озбаса қатарынан озбағаны да. Мен сенің менен озғаныңды қалаймын, - деді әкесі.
  

3. Әкесінің «Ұрпақзаманынан озбаса, қатарынан озбағаны да. Мен сенің




менен озғаныңды қалаймын» деген 4.Мәтіндегі әкенін соңгы сөзіне

сөзінің мағынасы қатысты мақал

A) Ақылы жасына сай болсын дегені. A) Шешінген судан тайынбас.

B) Дене бітімі әкесінен ірі болсын дегені. B) Жақсы бала - әкеге құт.
C) Барлық қырынан әкесінен де жақсы C) Күш атасын танымас.

болып өссін дегені. Д) Талайлымен таласпа.

Д) Қатарынан қалмай өссін дегені Е) Тілі тәтті - көңілі қатты.

Е) Өнер, білім таңдауда абай бол дегсні.

5.Баланың әкесіне қатысты 6. Әкесі неге риза болды?

сипаттама A)Баласының аттың сырын

A)Сабырлы білетіндігінс

B)Көнілді B) Айтқаи соаін баласы жсрге

C)Сымбатты тастамаганыка

Д) Еңбекқор C) Жақсы мысал табылғанына

Е) Адал Д) Баласына орынды ақыл айтқанына

Е) Баласының білімпаздыгына
3- мәтін

Бақытсыз бай

Ертеде бір бай өмір сүрді. Оның туысқаны да, баласы да - жннаган мал- мүлкі мен акшасы сді. Содарды баладай мәпелеп күтстін. Бір күні ол жалшысынын көңілді күлкісін естіп, оның үйін айналшықгап тың тыңдады. Бірақ мардымды ештеңе ести алмады. Ол ертесіне жалшыны түннің ортасына дейін босатпай әбден жұмысқа салды Бірақ кешегі күлкі тағы қайталанды. Дегбірі қашып шыдамсызданған бай енді: “Мынау менің қазынамнан ұрлап жүр, сол үшін үйіне барып мәз болып жатыр."- деген жаман ойға кетті. Ол жалшысынын есігін бір теуіп кіріп барды. Сөйтсе, жалшысы екі баласын аркасына мінгізіп алып, өзі ат болып ойнап жүр екен.

• 
  Ақымақ. бүгін қиралаңдап дұрыс жұмыс істемедің! Түнімен балаларыңды
  

44

• 
  Қожайын, осы екі балапанымды көргенде шаршау уайым дегенді ұмытып тыңайып, сергіп қалам, - деп байыпты қалпынан жазбай жауап берді жалшысы.
  

• 
  Нагыз акымақ екен! - деп, үйден атып шыққан бай енді: “Мен кеш кіріп қалдым ба екен, ол ұрлаған ақшасын тығып үлгерді де, маған сыр бермей отыр сұмпайы,"- деп күдігінен арыла алмай-ақ қонды.
  

Екінші куні жалшы тан атканша жұмыс істейді. Бірақ ол еш реніш білдірмей үйіне қайтты. Бай сонынан бұқпантайлап барып тағы тын тыңдалы. Құлағына шықырлаған ақша мен сылдырлаған күміс теңгені жалшысы санап жаткандай естіліп кетті. Ол тағы да есікті бір теуіп кіріп барды. Екі баласын екі жағына алып рахаттанып ұйықтап жатқан жалшысын көргенде не істерін білмей қалды. Үн-түнсіз үйден шығып кетті. Сонда да күдігі сейілер емес. Ертесіне жалшысынык көңілді, сергек қалпы байга езін мазақ қылып тұрғандай көрінді. Бай ақыры:

• 
  Менін қаызымнан біраз қаражат жоғалды. Соны сен алдың. Себебі сен үнемі көнілді жүресің, тыққан ақшан болған соң көңілің тоқ боп жүр, - деді. Сонда жалшысы:
  
• 
  Қожайын, жағдайың сорлы құлдан да жаман-ау. Күнде кешке үйімді торуылдайсын. Менің байлығым - екі балам мен жан жарым және денсаулығым мен қара күйім. Құланиектеніп тан атқаннан кеш батқанша тәңірімнен осы байлығымнан айыра көрме деп тілеймін. Сондықтан мен бақыттымын, көңілдімін. - деп жауап берді.
  

Не дерін білмеген бай үн-түнсіз калды. “Япырмай шынында да мына кара құл бақытты. Мен сияқты қызғанатын байлығы да жок. Байлық маған бақытсыздык үшін біткен бе? Басым ауырып кетті”.

A) Бай байға құяды, сай сайға құяды A)Байлығының молдығы

B) Жана бан мақтаншақ келер B)Кедейдің тілегі

C) Байға құл болғанша, байғұсқа ұл бол C)Кедейдің еңбегі

Е) Балалы уй - батар Е) Жинаған мүлкі

B)Көңілді күлкі B)Мақтаншақтық

C)Сылдыраған күміс C)Адалдық
Д) Кедейдін сөзі Д) Тәкаппарлық

Е) Кедей балалары Е) Қызғаншақтық

A)Жақсы жұмыс бер A)Балалары

C) Бар байлығымнан айырма C)Жұмысы

Д) Мол байлыққа жолықтыр Д) Ақшасы

Е) Өміріме женілдік бер Е) Байлығы

• 
  Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көніл бөлген. Қайда болмасын, бірін- бірі танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» дел амандык-саулық сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелтен. Ол қырық күн шөлге шыдамды, жук артса - көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген. ол жеңіл әрі жұмсак сырт киім болған. Түйе өзінін өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, бура деп аталады.
  

• 
  Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылкы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға, сужорға, жуйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік. дулдул арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол
  

45

дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аян журіс, жорға жүріс. жортақ журіс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б.

• 
  Сиыр малы момакан, қазақтар үшін көбінесе тамакка жараған, ет, сүт, айран, қаймақ, май, құрт, ірімшік т.б. осы сйырдың берген берекесі болған. Сйырды кейде көіпке де, егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонакка сыйға тартпаған. тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз, икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған егіздей», «мыңқыған бұзау сияқты» деп мазактайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас-ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қаран: бұзау, торпақ, тана, тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сныр, огіз. бұқа деп атаған. Түйе мен жылқыны, өгізді көлік ретінде пайдалапады, шанаға, арбага, мапға жегсді, салт та мінеді.
  

• 
  Қой - төрт тұлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті - қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол-ақ. ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан қайрлы. Ешкінің еті жеңіл әрі сіңімді, сүті аса Ешкінін бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін өзіндік өзіндік ерекшелігі
  

бар.Дегенмен ешкіні қонаққа бөрте шыбын серке бөледі.

• 
  Ырымшыл қазақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда мал көбеймей калады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқынын жалынан, кұйрығынан жасалатын арқан сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да қайнатып. емге пайдаланған. Мал осындай аса кұнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «қүлыным, қозым,
  

қошаканым, ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған.