1 Дәріс Психологияға кіріспе Жоспары

Нышанның соңғы түрi қабiлеттiң дамуында белгiлi орын алады. Мәселен, баланың есiту анализаторының жетiле дамуы музыкалық қабiлет үшiн, көру анализаторының өзгешелiгi сурет қабiлетiнiң көрiнуiне себiн тигiзедi. Бiрақ нышан қабiлет дамуының бiрден-бiр шарты бола алмайды. Ол — адамның iшкi мүмкiндiгiнiң көрсеткiшi. Егер адамның туысынан нышаны болса да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгiлi әрекетпен айналыспаса, оның қабiлетi айтарлықтай дамымайды. Әрбiр қабiлетке арнаулы нышан сәйкес келедi деп ойлау да қате. Нышан көп мәндi қасиет, яғни сол нышанға негiзделiп, адам өмiрiнiң жан-жақтылығына қарай түрлi қабiлет қалыптасады. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабiлеттiң түрiн дарындылықдейдi. Адамның дарындылығы оның жоғары жүйке қызметiнiң тума типiне (мида уақытша байланыстардың тез жасалып, берiк орнығуы, жүйке процестерiнiң қозғалғыштығы динамикалық стереотиптердiң шапшаң жасалып, оңай өзгеруi т. б.) байланысты болып келедi.

Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетiн болады. Тарихта болсын, күнбе-күнгi өмiрiмiзде болсын мұндай мысалдар өте көп.

Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда “ұстазы Кристиан фон Шенах жазып алған любектiк төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннiң өмiрi, iс-әрекетi, саяхаты мен өлiмi” деген кiтап жарық көрдi. Аса дарынды бала жөнiндегi алрашқы кiтап осы болатын.

Туғанына он ай толмай жатып кiшкентай Гейнрих “суретке салынған заттардың көпшiлiгiн айырып атайтын” болды. Ол үш жасқа келгенде ертегiлердi өзi оқып, математиканың төрт амалымен есеп шығара алады. қөп ұзамай сәби француз тiлiн үйренiп, “географиядан жақсы мағлұмат алады” және мыңнан астам латын мәтелiн бiледi.

Iзгiлiктi демократия кеңөрiсалғанқоғамдағанаталанттарыдамиалады, оғанжағдайжасауғамүмкiндiктуады. Сондықтанәрбiрадамөзiнiңжекеерекшелiктерiнебайланыстыаянбайеңбекетсе, үнемiоқыпүйренiп, iзденсеғанаөзiнiң, талантыншарықтатаалады.

Жалқау, ерiншек, бейнетiкөпжұмыстыоншасүймейтiнадамдардан талант иесiшықпайды. Н. Островскийдiң: “бiздеталантсыз тек ерiншектерғана”деуiөтетауыпайтылғансөз.

Тарихи-әлеуметтiкмаңызы бар творчество беретiнқабiлеттiлiктiңеңжоғарғытүрiданышпандықдепаталады. Қабiлеттiңкеңөрiстiлiгi, iс-әрекеттiңқоғаммүддесiментығызбайланыстылығы — данышпандықтыңнегiзгiбелгiсi. Данышпанадамөзiайналысқанәрекетсаласындабұрын-соңдыболыпкөрмегенжаңалықтарашыпотырады. Мәселен, жаратылыстануғылымысаласындағы Н. Коперник, Г. Галилей, Н. Ньютон, Ч. Дарвин, И. П. Палов, А. Эйнштейн, Н. Винер; әдебиеттарихындағы В. Шекспир, В. Гете, А. С. Пушкин, Л. Н. Толстой; музыкадағы В. Моцарт, Л. Бетховен, П. И. Чайковскийлеросындайадамдар. Ал Аристотель, Әл-Фараби, Леопардо да Винчи, М. В. Ломоносов, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов т. б. әртүрлiғылымсаласынанкөрiнгенэнциклопедиялықбiлiмдiданышпандарболды. Ақыл-ойықияғашарықтағанадамныңбәрiбiрдейданышпан бола бермейдi, нағызданышпандықәркезхалықтыңмүддесiнесәйкескелiп, әлеуметтiкпрогреспентығызбайланысыпжатады.

Қабiлетадамнанәрекеттiңбiртүрiменайналысуғамүмкiндiкберетiнбейiмдiлiктебайқалады. Бейiмдiлiк пен қабiлеткөпжағдайлардабiргеболады. Өйткенiадамныңбiрнәрсегеқабiлеттiлiгiоныңбейiмдiлiгiнеорайқалыптасады. Бейiмдiлiк — адамныңбелгiлiбiрәрекетпенайналысуға бет бұрысы, оғанкөңiлiаууы, ояныпкележатқанқабiлеттiңалғашқыбелгiсi. Соныменқатар, бейiмдiлiкәрекеттiңбiрсаласына (сурет, музыка т. б.) әуестенушiлiктiкөрсетедi. Бейiмдiлiктiбаладақандай да бiрнышанныңбарлығынхабарлайтынбелгiдеуге де болады.