Дәріс №9 Тұлғаның және топтардың қарым-қатынасы

Адам қоғамнан тыс өмiр сүре алмайды. Өйткенi оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесiнде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгiлi мазмұнға ие болады. Адам санасының дамуы қоғамның дамуымен байланысты. Қоғамнан тыс адам өмiрiнiң болуы мүмкiн емес.

Кез-келген адам дүниеге келiсiмен екiншi бiр адаммен қарым-қатынасқа түсудi қажетсiнедi. Мәселен, нәрестенiң анасымен "тiлдесу" қажетiн қанағаттандырмау - бiртiндеп оның қасаң сезiмдi, мейiрiмсiз болып өсуiне, кiшкентайынан айналасына деген сезiмiнiң азаюына әкелiп соқтыратыны байқалып жүр. Сөйтiп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу - қай жастағыларға болмасын, оған киiм-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы жұртпен араласып, дұрыс қарым-қатынас жасай бiлу де сондай қажет. Мәселен, адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау - жазаның ең ауыр түрi екендiгiне шүбә келтiруге болмайды. Өзгелермен қарым-қатынас жасау - бұл тiршiлiкке аса маңызды ақпарат (хабар) алмасу деген сөз. Адам қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлiмет алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап шығарған түрлi құндылықтарды меңгередi. Әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен ғана шектелмейдi, оның шеңберi аса кең, бұл көп қырлы ұғым. Спектакль көрсек те, лекция тыңдасақ та, телефонмен хабарлассақ та, дос-жарандармен сөйлессек те - осының бәрi - қарым-қатынастың сан алуан қырлары. Өмiрдегi сан алуан тыныс-тiршiлiкте адамдар бiр-бiрiмен тiкелей, жүзбе-жүз не жанама (хат жүзiнде, радио, теледидар арқылы), не бiреу арқылы қарым-қатынасқа түседi. Мәселен, мұның тiкелей "бетпе-бет", телефон арқылы сияқты түрлерiнде қаншама жанды жылытатын, немесе суытатын ерекше қуат бар десеңiзшi!

Осындай қарым-қатынастың мән-мағынасы, олардың түрлi көрiнiстерi жеке адамдармен топтық ұйымдардың тiршiлiгiнен жақсы байқалып отырады.

Қарым-қатынас құрылымы және функциялары. Қарым-қатынас — бір адамның басқа адамдармен қоғам мүшесі ретінде өзара әрекеттесуінің арнайы формасы. Қарым-қатынас формасында адамдардың әлеуметтік байланысы, бір-біріне деген қарым-қатынасы жүзеге асады.

Қарым-қатынастың өзара байланысты 3 жағы бар:

1. 
   Коммуникациялық - адамдардың өзара ақпарат алмасуы;
   
2. 
   Интерактивті - адамдардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру;
   
3. 
   Перцептивті - адамдардың бір-бірін қабылдауы және соның негізінде өзара түсінушіліктің орнауы.
   

1. 
   қарым-қатынасқа түсу қажеттігі адамды басқа адамдармен байланысқа түсуге итермелейді;
   
2. 
   қарым-қатынас жағдайы мен мақсатына бағдарлану;
   
3. 
   өзімен қарым-қатынасқа түсетін адамның тұлғасын бағдарлау;
   
4. 
   өз мәліметінің мазмұнын жоспарлау, яғни адамның не айтатыны туралы ойлауы;
   
5. 
   айтатын нақты сөздерін тандау, қалай айтатынын және өзін қалай ұстайтынын ойластыру;
   
6. 
   өзімен қарым-қатынасқа түсетін адамның жауап қайтаруын қабылдау және оған баға беру, кері байланыс негізінде қарым-қатынас тиімділігін бақылау;
   
7. 
   қарым-қатынастың тәсілдерін, стилін, бағытын өндеу.
   

Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас.

Қарым-қатынас негізі екі канал арқылы жүзеге асады: тілдік (вербалды) және тілдік емес (вербалды емес) қарым-қатынас каналдары. Сөйлеу тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол ақпараттың қайнар көзі, басқа адамға әсер етудің тәсілі.

Тілдік қарым-қатынас құрылымына мыналар жатады: 1) сөздердің мәні мен мағынасы - сөздерді нақты, дұрыс айту сөилемдерді дұрыс құру;

2)тілдегі дыбыстық құбылыстар - сөйлеудің темпі, ритмі интонациясы, дикциясы, дауыстың жоғары-төмендігі, әуезділігі.

3) дауыс шығару көріністері - қарым-қатынас барысында пайда болатын арнайы дыбыстар.Мысалы, күлу, жылау, сыбырлау, күресу, "хм-хм", "эх", "ах", т.б. сөздердегі дыбыстар.

Тілдік емес қарым-қатынасты зерттейтін ғылымдар:

1.Кинестика адамдардың эмоциялары мен сезімдерінің сыртқы көріністерін зерттейді:

а) Мимика бет-әлпеттің бұлшық ет қозғалыстарын зерттейді;

ә) Жестика дененің жеке бөліктерінің қозғалыстарын зерттейді;

2.Таксика қарым-қатынас барысындағы қол алмасып амандасу, беттен сүю, құшақтау, сипау, т.б. денеге тию әрекеттерін зерттейді.

3.Проксемика қарым-қатынас барысында адамдардың кеңістікте орналасуын зерттейді.

Адамдардың өзара байланысында келесі арақашықтық зоналары белгіленеді:

1. 
   Кәсіби - адамның көзі басқа адамның маңдайына бағытталады, бұл қарым-қатынастың жақсы атмосферасының орнауына әсерін тигізеді;
   
2. 
   Ауқатты қауым — адамның көзі басқа адамның көзінен төмен ерінге дейінгі жерге бағытталады;
   
3. 
   Интимді - адамның көзі басқа адамның көзіне емес, бетінен төмен кеудесіне дейін бағытталады.
   

Кеңестік психологияда қарым-қатынасты, бір жағынан, іс-әрекеттің бір түрі, екіншіден, іс-әрекеттің өзіндік көрінісі деген ұғымда қолдану басым. Қарым-қатынастың іс-әрекетке кіріктірілуі оған қатысушылардың әрекеттерін «үйлестіріп» немесе «үйлестірмей» іске асырады. Мұндай үйлестірушілік қарым-қатынастың ерекше әсер етушілік функциясымен байланысты.

Психология және педагогика ғылымындағы зерттеу жұмыстарына сүйенетін болсақ, қарым-қатынастың төмендегі бірнеше стилдерін атап өтуге болады:

- авторитарлық стиль;

- өктемдік стиль;

- демократиялық стиль;

- дистанциялық стиль;

- немқұрайлық стиль;

- ойнақы-қалжыңға негізделген стиль;

- аралас стиль.