Негізгі құралдардың тиімді пайдалануын талдау

Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды сипаттау үшін келесі көрсеткіштер анықталады, қор қайтарымы ( тауарлы өнім құнының негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құнына қатысады ), қор сыйымдылығы ( қор қайтарымына кері көрсеткіш ), рентабельділік ( табыстың орташа жылдық негізгі өндірістік қордың құнына қатынасы ) және негізгі құралдарда үнемдеу анықталады.

Эопф = ОПФ1 – ОПФ0 х 1 ВП

Мұндағы, ОПФ0 және ОПР – негізгі өндірістік қордың базисті және есепті жылдардағы орташа жылдық құны, ВП - өнім өндірісі көлемінің индексі.

Қордың орташа жылдық құнын есептеу кезінде меншікті негізгі құралдар да есептеледі және оған жалға берілген резервтер, сақтауда тұрған қорлар енгізіледі.

Жеке көрсеткіштер машиналардың, жабдықтардың, өндіріс алаңының және түрлерін пайдалануды сипаттау үшін қолданылады.

Талдау барысында келтірілген көрсеткіштердің өзгерісі, олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуы қарастырылады және шаруашылықтар арасында салыстырулар жүргізіледі.

Талдау мәліметтерінің көзі болып мыналар саналады, акционерлік қоғамның бизнес жоспары, техникалық даму жоспары, қоғамның бухгалтерлік балансы, балансқа қосымшалар, негізгі құралдардың қозғалысы туралы есеп, өндіріс қуатының балансы, негізгі құралдарды қайта бағалау туралы мәліметтер, негізгі құралдар есебінің инвентарлық карточкалары, жобалы-сметалық, техникалық құжаттар және т.б.

Негізгі қордың тиімді пайдаланудың ең негізгі көрсеткіші қор рентабельділігі болып табылады. Оның деңгейі қор қайтарымына ғана емес, сонымен қатар өнім рентабельділігіне де байланысты. Олардың байланысын былай көрсетуге болады.

Rопф = П = ВП х П = ФОхRрп немесе

ОПФ ОПФ ВП

Rопф = П = РП х П = ФОхRрп

ОПФ ОПФ р

мұндағы, R опф - негізгі өндірістік қордың рентабельділігі,

П - өнім өткізуден түскен табыс,

ОПФ – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны,

ВП – және РП – сәйкесінше өндірілген және өткізілген өнім құны,

ФО – қор қайтарымы,

Rвп, Rрп - өндірілген немесе өткізілген өнім рентабельділігі.

3.5. кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай негізгі өндірістік қордың нақты рентабельділік деңгейі жоспарлыға қарағанда 0,005 пайызға жоғары. Оның қор қайтарымы мен өнім рентабельділігі есебінен қалай өзгергенін анықтау үшін абсалютті айырмашылық тәсілін қолдануға болады.

Қор қайтарымы деңгейінің өзгерісіне бірнеше факторлар әсер етеді. Негізгі қордың рентабельділігін анықтайтын факторлар № 3.1. сызба-нұсқада келтірілген.

3.5-кесте

Негізгі қорларды тиімді пайдалануын талдау үшін бастапқы ақпараттар

№	Көрсеткіштер	2006 ж	2007 ж	өзгерісі
1	2	3	4	5
1	Өнім өндіру көлемі ( ВП ) мың теңге	30500	31414,5	+ 914,5
2	Өнім өткізуден түскен түсім, мың теңге	31000	31414,5	+ 414,5
3	Орташа жылдық құны, мың теңге, - негізгі өндірістік қор ( ОПФ ) - актив бөлігі ( ОПФ ) - жабдық бірлігі ( Ц )	88500 15800 543,7	89907,9 16221,51 561,68	+ 1407,96 + 421,51 + 17,98
4	Үлес салмағы, коэффициент, - қордың актив бөлігі ( УД )	0,17	0,18	+ 0,01
5	Қор рентабельділігі ( R ), %	0,146	0,154	+ 0,008
6	Өнім рентабельділігі ( R ), %	0,425	0,441	+ 0,016
7	Қор қайтарымы, теңге - негізгі өндірістік қор ( ФО ) - актив бөлігі ( ФО )	0,345 1,930	0,349 1,936	+0,004 +0,006
8	Орташа жылдық технология-лық жабдықтың көлемі (К)	170	173	+3
9	Жыл ішінде жабдықтардың өндірісі (Т), мың теңге Оның ішінде жабдық бірлігінде; -сағат (Т) -смен (СМ) -күн (Д)	1088 1619,2 253 253	1107,2 1612,8 252 252	+19,2 -6,4 -1 -1
10	Жабдық жұмысының смендк коэффициенті (Ксм)	1,5	1,4	-1
11	Сменнің орташа ұзақтығы (П)	8	7	-0,1
12	Өнімнің 1 маш-сағаттағы өндірісі (ЧМ),мың теңге	0,50	0,51	+0,01

№ 3.5. кестеден көріп отырғанымыздай «Құмкөл көлік қызмет» жабық акционерлік қоғамында 2003 жылы 761950 мың теңге көлемінде өнім өндірілсе, 2004 жылды алғанда 924144 мың теңге болып, 229661 мың теңгеге артық өнім өндірілді. Осыған байланысты өнім өткізуден түскен түсім де 520546 мың теңгеге артып отыр.

Негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны 2003 жылы 1799816 мың теңге, сәйкесінше актив бөлігінің орташа жылдық құны да, жабдық бірлігі де 76718 және 29809 мың теңгеге жоғарлаған.

Негізгі өндірістік қор мен оның актив бөлігінің құнының жоғарлауына байланысты қордың актив бөлігінің үлес салмағы 0,11 пайызға төмендеп отыр. Сол сияқты қор рентабельділігі 0,005 пайызға және өнім рентабельділігі 0,016 пайызға жоғарлады.

Өндірілген өнім көлемі мен негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құнының жоғарлауына байланысты негізгі өндірістік қор қайтарымы 0,013 пайызға, ал оның актив бөлігі 0,021 пайызға өсті.

Орташа жылдық технологиялық жабдық көлемі артық шықты. Ал жыл ішінде барлық жабдықтың өндірісі 19,2 мың теңгеге жоспардан артық орындалды. Оның ішінде жабдық бірлігі 6,4 сағатқа, яғни 1 күнге жоспардан қалып отыр. Жабдық жұмысының смендік коэффициенті 0,1 пайызға және сменнің орташа ұзақтығы 1 сағатқа кеміді. Ал өнімнің 1 машина – сағаттағы өндірісі 0,01 мың теңгеге жоғарлады.

Қор қайтарымы шығарылған нормативтік таза өнімнің көлемінің немесе жалпы өнім көлемінің негізгі өндірістік қордың бастапқы құны бойынша есептен шығарған орташа жылдық құнына қатынасы ретінде анықталады. Ол өнім көлемінің немесе негізгі қорларға жұмсалған күрделі қаржының арасындағы объективтік және субъективтік факторлардың ықпалымен қалыптасқан қатынастарды сипаттайды.

Қор қайтарымының өзгерісі екіге бөлінеді: актив бөлігінің үлес салмағының өзгерісі және актив бөлігі қайтарымының өзгерісі. Актив бөлігі қайтарымының өзгерісі жұмыс істеп тұрған жабдық көлемінің өзгерісінен, жабдық бірлігінің жұмыс уақытының ( ұзақтығының ) өзгерісінен және жабдық бірлігі жұмысының орташа сағаттық қайтарымының өзгерісінен тұрады.

Қор рентабельділігінің өзгерісі:

- негізгі өндірістік қордың қор қайтарымы есебінен:

∆Rопф = ФOхRвпил = (0,503-0,490)х0,425 =,006%;

- өнім өндірісінің рентабельділігі есебінен:

∆Rопф = ∆?Oфх?Rвп=0,503(0,441-0,425)=0,00%.

ФО=УД²xФО²

№ 3.6. кесте мәліметтері бойынша абсолютті айырмашылық әдісімен факторлардың әсерін есептейміз:

∆?Oyд=(УДф²-УДпл²)ФОпл²=(0,60-0,599)х0,818=0,0008 теңге,

∆?Oфo=(ФОф²-ФОпл²)УДф²=0,839-0,818)х0,6=0,016 теңге.

Барлығы 0,0134 теңге

Қордың актив бөлігінің қор қайтарымы (технологиялық жабдықтың) оның жұмыс уақытының құрылымы мен орташа сағаттық өндірісіне байланысты.

Талдау үшін келесі факторлық үлгіні пайдаланамыз:

ФО²=КхТхЧВ

ОПФ²

Технологиялық жабдықтың орташа жылдық құны оның көлемі ( К ) мен салыстырмалы бағасы ( Ц ) бірлігінің орташа құнының көбейтіндісіне тең:

ФО²=КхДхКсм хПхЧВ=ДПКсмхПхЧВ

КхЦ Ц
Жабдықтың қор қайтарымының өсуіне әсер ететін факторларды есептеуді тізбектік ауыстыру әдісімен орындауға болады:

ФО²пл=ДплхКсмплхПплхЧВпл=253х1,5х8х0,5=2,792 теңге,

Цпл 543,7

Қор қайтарымының бірінші шартты көрсеткішін анықтау үшін жабдық бірлігінің жоспарлы орташа жылдық құнының орнына нақтысын алу керек. Олардың бағалары бірдей болған жағдайда құрылымы есебінен ғана өзгеруі мүмкін.

ФО²уел=ДплхКсмплхПплхЧВпл=253х1,5х8х0,5=2,703 теңге

Цф 561,68

Жабдықтың құрылымын өзгерту нәтижесінде қор қайтарылымы деңгейі 0,089 теңгеге төмендеді ( 2,703 – 2,792 ).

Келесі кезекте жабдықтың нақты құрылымы және өтелген күннің нақты көлемі кезінде қор қайтарымы қандай болатынын қалыптастыру керек:

ФО²уел2=ДфхКсмплхПплхЧВпл=252х1,5х8х0,5=2,692 теңге;

Цф 561,68

Қор қайтарымының 0,011 теңгеге төмендеуі жабдықтың жоспардан тыс толық құн тұрып қалуының нәтижесі ( әрбір бірлікке орташа алғанда 5 күннен ) болып табылады.( 2,692 – 2,703 ).

Қор қайтарымының үшінші шартты көрсеткіші оның нақты құрылымы, өтелген күннің нақты көлемі, ауысымның нақты коэффициенті және басқа факторларды жоспарлы деңгейде есептейді:

ФО²уел3=ДфхКсмфхПплхВпл=252х1,4х8х0,5=2,513 теңге

Цф 561,68

Жабдық жұмысының ауысым коэффициентін төмендету есебінен оның қор қайтарымы 0,179 теңгеге төмендеді ( 2,513 – 2,692 ).

Қор қайтарымының төртінші шартты көрсеткішін есептеу кезінде орташа сағаттық өндіріс деңгейі ғана жоспарлы болып қалады.

ФО²уел4=ДфхКсмфхПфхЧВпл=252х1,4х7х0,5= 2,198 теңге;

Цф 561,68

Ауысымның нақты ұзақтығы жоспарлыдан 1 сағатқа төмен болғандықтан жабдық бірлігінің жылдық өнімділігі де төмендейді, ал қор қайтарымы 0,324 теңгеге төмендеді ( 2,189 – 2,51 ).

Жабдықтың нақты өндірісі кезінде қор қайтарымы мынаны құрайды:

ФО²ф=ДфКсмфхПфЧВф=252х1,4х7х0,51=2,242 теңге;

Цф 561,68

Мұнда нақты көрсеткіш жоспарлыдан 0,044 теңгеге жоғары ( 2,242 –2,198).

Бұл факторлардың негізгі өндірістік қордың қор қайтарымына қалай әсер еткенін білу үшін алынған нәтижелерді негізгі өндірістік қордың жалпы сомадағы қордың актив бөлігінің нақты үлес салмағына көбейтуіміз керек:

∆?Охі =? ФОхі ª х УДф ª

Негізгі өндірістік қордың қор қайтарымының өзгерісі:

- жабдық құрылымы есебінен - 0,089 х 0,60 = -0,0534

- толық күнді тұрып қалу есебінен - 0,011 х 0,60 = -0,0066

- смендік коэффициент есебінен - 0,179 х 0,60 = -0,1074

- ішкі смендік тұрып қалу есебінен - 0,324 х 0,60 = -0,1944

- орташа сағаттық өндіріс есебінен + 0,044 х 0,60 = + 0,0264

Барлығы - 0,559 - 0,3354

Үшінші кезектегі фактордың қордың актив бөлігінің қор қайтарымы деңгейіне әсерін есептеу үшін жабдықтардың ауыстыруға немесе оларды өзгертуге байланысты өнім өндірісінің көлемі қалай өзгергенін білуіміз керек. Осы мақсатта жабдықтарды ауыстырғаннан кейінгі кезеңдегі ескі және жаңа жабдықтың өнім өндірісін салыстыру керек. Алынған нәтижені технологиялық жабдықтың нақты орташа жылдық құнына бөлеміз:

∆?Oнª = (?Ті х ЧВні-?Ті х ЧВсі ) ? ОПФфª = (32500х0,7 – 32500х0,5) ?37744,47 = 6500 ?37445,47= 0,174 теңге,

мұндағы; Ті – і-ші жабдықтың іске қосқан уақыттан есепті кезең соңына

соңына дейінгі жұмыс уақыты;

ЧВн және ЧВс- і-ші жабдықты ауыстырғаннан кейінгі 1 машина –

сағат ішіндегі өнім өндірісі.

Осыған ұқсас әдіспен қор қайтарымы мен өнім өндірісінің көлемінің өзгерісі анықталады:

∆?Oнтпª = (?Ті х ЧВн - ?Ті х ЧВс) ?ОПФфª= (22700 х 0,56 – 22700 х 0,41) ? 37445,47 = 3405 ? 37445,47=0,091 теңге.

Берілген факторлардың негізгі өндірістік қордың қор қайтарымы деңгейіне әсері і-ші фактор есебінен жабдықтың қор қайтарымының өсімін қордың актив бөлігінің нақты үлес салмағына көбейту арқылы анықталады. Өнім өндірісінің көлемі қалай өзгеретінін білу үшін әрбір фактор есебінен негізгі өндірістік қордың нақты орташа жылдық қалдығына көбейтеміз, ал негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құнының өзгерісін негізгі өндірістік қордың қор қайтарымының жоспарлы деңгейіне көбейтеміз. Есептеу нәтижелері № 3.6 кестеде келтірілген.

3.6-кесте
Қор қайтарымын факторлық талдаудың нәтижелері

Фактор	Қор қайтарымывның өзгерісі, теңге		Өнім өндірісінің өзгерісі, мың теңге
	Негізгі өндірістік қордың актив бөлігі	Негізгі өндірістік қор
Бірінші деңгей 1.Негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны 2.Қордың актив бөлігінің үлесі 3.Қордың актив бөлігінің қайтарымы	+209,07х0,49=+102,44 -0,0008х62409,07=-49,927 -0,0126х62409,07=-786,354
Барлығы	-0,0134 х 62409,07=-733,8367
Екінші деңгей 3.2.1. Жабдық құрылымы 3.2.2. Толық күнді тұрып қалулар 3.2.3. Смендік коэффициент 3.2.4. Ішкі смендік тұрып қалулар 3.2.5. Орташа сағаттық өндіріс	-0,089х0,60=-0,0534х62409,07=-3332,64 -0,011х0,60=-0,0066х62409,07=-411,809 -0,179х0,60=-0,1074х62409,07=-6702,734 -0,324х0,60=-0,1944х62409,07=-12132,323 +0,044х0,60=+0,0264х62409,07=+1647,599
Барлығы	-0,559 -0,3354 х 62409,07=-0932,001
Үшінші деңгей 3.2.5.1. Жабдықтарды ауыстыру	+0,174х0,60=+0,104х62409,07=+6515,507
3.2.5.2. ҒТП шараларын енгізу	+0,091х0,60=+0,054х62409,07=+3407,535
3.2.5.3. Әлеуметтік факторлар	-0,221х0,60=-0,1326х62409,07=-8275,44
Барлығы	+0,044 +0,0264 +1647,599

Кестеден көріп отырғанымыздай, қор қайтарымының деңгейі мен өнім өндірісі көлеміне қордың актив бөлігі үлесінің төмендеуі, қымбат жабдық үлесінің жоғарлауы және техниканың жоспардан тыс толық күнді және ішкі смендік тұрып қалуы кері әсерін тигізіп отыр. Келесі талдау барысында бұл тұрып қалудың себебін анықтау керек және оларды азайту резервтерін табу керек. Жабдықтың жоспардан тыс тұрып қалуын азайту есебінен қоғамның өнім шығару көлемі 19246,95 мың теңгеге ( 411,899 + 6702,734 + 12132,323 ) жоғарлады.

Қордың рентабельділік деңгейіне қор қайтарымы өзгерісі факторларының әсері і-ші фактор есебінен қор қайтарымының абсалютті өсімін өнім рентабельділігінің жоспарлы деңгейіне көбейту арқылы анықтаймыз ( № 3.8 кесте ).

3.7-кесте

Қор рентабельділігін факторлық талдау нәтижелері

Жаңа жабдықты іске қосу есебінен өнім шығару резервтерін жоғарлату оның қосымша санын орташа жылдық өндірістің нақты көлеміне немесе оның деңгейін құрайтын барлық факторлардың нақты көлеміне көбейту арқылы табамыз:

Р^BПк = Р^К х ГВф = Р^К х ДфхКсмф х ПфЧВф = 180 х 252 х 1,4 х 7 х 0,51 = 226709,28

Нақты ұйымдастыру техникалық шараларының есебінен жабдықтың толық күнді тоқтап тұруын қысқарту өтелген күннің орташа санының жоғарлануына әкеледі. Бұл өсуді жабдық бірлігінің мүмкін көлеміне және бірліктің нақты орташа жылдық өндірісіне көбейту керек:

Р^BПд = Кв х Р^Д х ДВф = Кв х Р^Д х Ксмф х Пф х ЧВф = 180 х 253 х 1,4 х 7 х 0,51 = 227608,92

Өндірісті жақсы ұйымдастыру нәтижесінде смендік коэффициентті жоғарлату есебінен өнім шығаруды жоғарлату резервтерін санау үшін смендік коэффициенттің мүмкін өсімін барлық жабдық паркінің жұмыс күнінің мүмкін көлеміне және нақты смендік өндіріске ( СВ ) көбейтеміз:

Р^BПксм = Кв х Дв х Р^Ксм х СВф = Кв х Дв х Р^Ксм х Пф х ЧВф = 180 х 253 х 107 х 7 х 0,5 = 1276382,26

Ішкі смендік тұрып қалуларды қысқарту есебінен сменнің орташа ұзақтығы, яғни өнім өндірісі жоғарлайды.

Бұл резервтердің көлемін анықтау үшін сменнің орташа ұзақтығының мүмкін өсімін жабдық өндірісінің нақты орташа сағаттық деңгейіне және оның барлық паркінің өтелген смен көлеміне ( смв ) ( жабдықтың мүмкін көлемінің, жабдық бірлігі мен өтелген күннің мүмкін көлемінің және мүмкін смендік коэффициенттің қосындысы ) көбейтеміз.

Жабдықтың орташа сағаттық өндірісін жоғарлату есебінен өнім шығаруды молайту резервтерін анықтау үшін ең алдымен жабдықты модернизациялау, тиімді пайдалану, ғылыми – техникалық прогресс шараларын енгізу және т.б. есебінен оның өсу мумкіндігін анықтау керек. Содан кейін анықталған орташа сағаттық өндіріс резервтерін жабдықтың жұмыс сағатының мүмкін көлеміне көбейту керек ( Тв ) ( бірліктің мүмкін көлемінің, жұмыс күні көлемінің, смендік коэффициенттің ұзақтығының қосындысы ):

Р^BПчв = Тв х Р^ЧВі = Кв х Дв х Ксмв х Пв х Р^ЧВі = 180 х 253 х 1,7 х 8 х 1 = 1619344

Қор қайтарымының өсу резервтері – бұл өнім өндірісі көлемін жоғарлату және негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құнын қысқарту.

мұндағы, Р ↑ ФО – қор қайтарымының өсу резервтері;

ФОв және ФОф – сәйкесінше қор қайтарымының мүмкін және

нақты деңгейі;

Р ↑ ВП - өнім өндірісін жоғарлату резервтері;

ОПФд - өнім шығаруды жоғарлату резервтерін меңгеру үшін

қажетті негізгі өндірістік қордың қосымша сомасы;

РvОПФ – негізгі құралдарды өткізу, қажетті жоқтарын жалға беру

және жарамсыздарын жою есебінен негізгі өндірістік

қордың орташа қалдығын қысқарту резервтері.

Қор рентабельділігінің өсу резервтерін қор қайтарымы өсімінің анықталған резервтерін өнім рентабельділігінің нақты деңгейіне көбейту арқылы анықтаймыз:

Р^Rфо = Р^ФОопф х Rвпф = 10444 х 0,441 = 0,637

Нәтижесінде анықталған резервтерді иелену бойынша шараларын қарастырады.

	Көрсеткіштер	2005 жыл		2006 жыл		2007 жыл		Ауытқу (+;-)
		Мың тг	%	Мың тг	%	Мың тг	%	2006/2004		2006/2005
								Мың тг	%	Мың тг	%
	А	1	2	3	4	5	6	7	8	9		10
1	Ғимараттар	49809,83	49,49	45332,10	50,27	44869,23	49,91	-4940,6	+0,42	-462,87		-0,36
2	Құрылыстар	1481,27	1,42	1357,22	1,51	1318,33	1,466	-162,94	-0,004	-38,89		-0,044
3	Берілістік құрылғылар	940,28	0,39	807,09	0,89	725,38	0,81	-214,9	-0,12	-81,71		-0,08
4	Машиналар мен жабдықтар	16932,08	16,83	12467,50	13,82	13027,2	14,49	-3904,88	-2,34	+559,7		+0,67
5	Көлік құралдары	1359,85	1,36	1372,15	1,52	3194,31	3,55	+1834,46	+2,19	+1822,16		+0,67
6	Басқа да негізгі құралдар	30116,24	29,92	28844,76	31,99	26773,51	29,78	-3342,73	-0,14	-2071,25		-2,21
	Барлығы Оның ішінде: - өндірістік - өндірістік емес	100639,55 69583,03 31056,52	100 69,14 30,86	90180,82 60528,97 29651,85	100 67,12 32,88	89907,96 62409,07 27498,89	100 69,41 3059	-10731,59 -7173,96 -3557,63	- +0,27 -0,27	-272,86 +1880,1 -2152,96		- +2,29 -2,29