Өндірістік тәсіл (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу)

Бұл тәсілді пайдалану мерзімі техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен шектелген жағдайда қолдануға болады.

Амортизацияны әр түрлі тәсілмен есептеген сомаларды салыстырғанда, қаралған тәсілдер кәсіпорын нәтижесіне ықпал ететін негізгі құрал – жабдықтардың жылдық амортизация саласына кемуіне немесе артуына мүмкіндік беретінін айқын аңғартты.

Пайдалануға алғаш берілген кесімді белгіленген активтер бойынша пайдаланудың алғашқы салықтық кезеңінде амортизациялық аударымдар кесімді белгіленген активтер мәліметтерін кемінде үш жыл жиынтық жылдық табыс алу мақсатында қолданған жағдайда амортизацияның қос мөлшері бойынша атқарылады.

Негізгі құралдар объектілерінің салықтық есебі есепті жыл қорытындылары бойынша салық мақсаттары үшін негізгі құралдардың амортизациясын есептеу тізімдемесінде жүргізіледі.

Негізгі құралдардың әр түрлеріне сан түрлі тәсілдерді қолдануға болады. Субъект таңдаған амортизацияны есептеу тәсілдерін есеп саясаты белгілеуге тиіс және бір есепті кезеңнен екіншісінде дәйектілікпен қолданылады.

"САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамында негізгі құралдардың есебі үшін мынандай синтетикалық шоттары бар 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлікшесінің пассивті шоттары қолданылады:

2421 «Үйлер мен ғимараттардың тозуы»

2422 «Машиналардың, жабдықтардың, беріліс құрылғыларының тозуы»

2425 «Транспорт құралдарының тозуы»

2429 «Басқа да негізгі құралдардың тозуы»

Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына қосалқы шоттар ашуға болады:

1. 
   Меншікті негізгі құралдардың тозуы
   
2. 
   Ұзақ мерзімге жалға алынатын негізгі құралдардың тозуы
   

Тозуды есептегенде 7400 «Қосымша шығындар» бөлімшесіне өндірістік шоттары, 7410 «Негізгі құралдардың тозуы мен материалдық емес активтердің амортизациясы» қолданылады.

Тозуды есептегенде:

7410 «Негізгі құралдардың тозуы мен материалдық емес активтердің амортизациясы» дебеті.

2421-2429 кредиті.

Жалпы шаруашылық мақсаттағы және коммерциялық құрылымдардың негізгі құралдарының тозуы 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шотында ескеріледі.

Тозуды есептегенде:

7210 дебеті, 2421-2429 кредиті.

Өткізілетін орындарда тауарларды сақтауға арналған негізгі құралдар бойынша 7110 «Тауарларды (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізу бойынша шығындар» шотында негізгі құралдардың тозуы көрсетіледі.

Тозуды есептегенде:

7110 дебеті 2421-2429 кредиті.
2.4 Негізгі құралдарға кейін жұмсалатын күрделі шығындар
Негізгі құралдарды пайдалану барысында біртіндеп тозады, тозған бөлшектерін жөндеуді немесе толығымен, иә болмаса тұтастай объектіні түгелімен ауыстыруды талап етеді. Сондықтан негізгі құралдар оъектілеріне, пайдалы қолданылатын барлық мерзімі ішінде кейінгі күрделі қаржы және ағымдағы шығын жұмсайды. 6 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына және оған әдістемелік ұсыныстарға сәйкес негізгі құралдарға кейінгі күрделі қаржы жұмсау пайдалы қызмет ету мерзімі басында бағаланған, қолданудан түскен болашақ экономикалық тиімділікті ұлғайтқан жағдайда бастапқы құнды арттырады. Кейінгі барлық шығындар жасалған кезеңдегі шығындар деп танылуы тиіс.

Негізгі құрал объектілеріне байланысты 16 «Негізгі құралдар» атты қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес кейінгі шығындар актив жағдайын жақсартқанда, оның өнімділігін бастапқы есептелген нормативтен жоғарылатып, арттырса ғана актив есебінде танылады. Болашақтағы экономикалық тиімділікті ұлғайтуға және негізгі құралдардың бастапқы құнын арттыруға әкелетін мысалдар мыналар:

1. 
   негізгі құрал объектілерінің пайдалы қолдану мерзімін ұлғайтатын, оның қуаттылығын арттырып, жетілдіру;
   
2. 
   өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту үшін машина тетіктерін, детальдарын жеткізу;
   
3. 
   бұрын есептелген өндірістік шығынды едәуір қысқартуды қамтамасыз ететін жаңа өндірістік процестерді енгізу.
   

Негізгі құрал жабдықтарды алғаннан кейін шығындарды есептеу тәртібі бастапқы бағалауда ескерілген жағдайларға және кейінгі шығындардың орны толып, өлшеді ме деп мойындауға байланысты.

Қазақстан Республикасының «Салықтар және басқа бюджетке міндетті төлемдер туралы» Кодексінің 113б. 2 тармағына сәйкес меншікті негізгі құралдарды жөндеуге (күрделі, ағымдағы) арналған нақты іс жүзіндегі сома негізгі құралдардың әрбір тобы бойынша салықтық жылдың соңында топшаның баланс құнының белгіленген проценті шегінде жылдық жиынтық табыстан шегеріледі. Көрсетілген шектен асатын негізгі құралдарға шыққан нақты іс жүзіндегі сома негізгі құралдардың тиісті салықтық топшамасының құндық балансын ұлғайтады. Жылдық жиынтық табыстан шегерілуге тиісті негізгі құралдарды жөндеуге шыққан шығындарды ай сайын есептеу үшін, сондай-ақ топтың құндық балансына қосылуға тиісті соманы анықтау үшін «Салық салу мақсатымен негізгі құралдарды жөндеу шығындарын есептеу тізімдемесі» қолданылады.

2005 жылдың 1.01 бастап негізгі құралдардың әрбір тобы бойынша негізгі құрал-жабдықтардың нақты іс-жүзіндегі шығындар сомасы салықтық кезең соңында топтың баланстық құнынан мынадай мөлшерде шегеріледі:

«Салық салу мақсаты үшін негізгі құралдарды жөндеуге шығатын шығындар есебінің тізімдемесі» қолданылады.

Салық салынатын табыстан ұстап қалулар туралы жинақтап қорыту мақсатымен заңды тұлға «Негізгі құралдарды жөндеу мен амортизацияға аударымдар тізімдемесін» жүргізеді.

Негізгі құралдарды жөндеу орындалғаны жөнінде қосылған құн салығы, яғни «Салықтар және бюджетке міндетті басқа төлемдер туралы» Кодекстің 235 б. 1т.сәйкес қосылған құн салығы атап көрсетілген шот – фактуралар ұсынылуы бойынша материалдармен жабдықтаушыларға төленуге тиісті салық сомасы да есепке жатқызылуы тиіс.

Егер салық төлеуші басқа есепті кезеңді қолданса, онда жөндеу шығындары есепті кезең соңындағы топшаның құндық балансына белгіленеді.

Республикалық және жергілікті бюджеттерден алынған жәрдем ақша есебінен жасалатын жөндеу шығындары ұстап қалуға жатқызылмайды және топшаның құндық балансын ұлғайтпайды.

Егер кесімді белгіленген активтер есебі салық салу мақсатымен объект бойынша жүргізілсе, топша құндық балансының белгіленген 5 процентінен асатын жөндеу шығындары жөндеуге шығын жұмсалған тиісті негізгі құралдардың құнын өсіруге жатқызылады.

Ұйымдастыру – техникалық белгілері, жөндеу жұмыстарының сипаты, олардың қауырттығы бойынша күрделі және ағымдағы жөндеу көлемін айқындайды. Ағымдағы жөндеу негізгі құралдарды дұрыс және жұмысқа жарамды жағдайда ұстауға арналады, мұндайда тозған детальдардың санаулысы ауыстырылады және жоспар бойынша кезекті жөндеуге, бояуға, қабырғаларды әктеуге және т.б. дейінгі дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету мақсатымен жабдық механизмдерін реттеу жасалады. Ағымдағы жөндеу кестеде алдын -ала қарастырылған мерзімде өткізіледі. Жөндеу жұмыстары негізгі құралдарды пайдаланатын жерде немесе арнайы бөліп берілген жерде жөндеу бригадаларының күшімен атқарылады.

Жөнделетін объектілерді бөлшектеу барлық тозған тораптарды, детальдарды және конструкцияларды қалпына келтіру немесе ауыстыру жасалынатын жөндеу түрлері күрделі жөндеу деп саналады. Жабдықтар мен транспорт құралдары үшін – бұл мерзімділігі бір жылдан асатын, агрегаттарды толығымен бөлшектеу, барлық тозған детальдар мен тетіктерді ауыстыру немесе қалпына келтіру, агрегаттарды құрастыру, реттеу және түзеу жасалатын жөндеу. Автотранспорт құралдары үшін күрделі жөндеу машина маркасына байланысты 20-дан 50 мың км.-ге дейінгі машина жүрісінен соң жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттар үшін бұл – тозған конструкциялармен детальдарды алмастыру немесе жөнднлетін объектінің пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын, олардан гөрі берік және тиімділеріне ауыстыру жасайтын жөндеу.

Күрделі жөндеу өткізу үшін негіздеме болып қызмет ететін басқарушы құжат–ақаулар тізімдемесі. Мұнда кестеде көзделген жөндеу мерзімдері, негізгі құралдардың осы объектісі үшін орындалу қажет жұмыс түрлері, ауыстыруға жататын детальдер, тетіктер, жөндеудің сметалық құны көрсетіледі. Ақаулар тізімдемесін жасау күрделі жөндеуді жоспарлауды және негізгі құралдарды жөндеуге беру кезегін белгілеуді жеңілдетеді.

Ақаулар тізімдемесі негізінде күрделі жөндеу бойынша жұмысқа наряд-тапсырыстар жазылады. Бұған жұмыстың техникалық шарттарын, жұмыс сы және т.б. тіркейді. Наряд-тапсырыстың бір данасы жөндеу шеберханасына, екіншісін бухгалтерияға, үшіншісі бас механик бөлімінде қалады. Субъектінің жөндеу цехтарында әрбір жөнделетін объектіге көп сызық жолды карточкалар ашып, оларда жөндеу шығындарын жинақтайды.

Ағымдағы жөндеуге кеткен шығындарды субъект өндіріс шығындарына кіргізіп, оларды меншікті қаражатынан төлейді.

Жөндеу жұмыстары субъектінің өз күшімен, басқа жақтағы ұйымды таратып және аралас әдіс-амалмен жасалуы мүмкін.

Егер жөндеу қосалқы өндіріс жұмысшыларының күшімен, яғни жөндеу цехымен атқарылса, шығындар 8030 «Қосалқы өндіріс» бөлімшесінің шотында жиналады, мұндайда мынадай жазбалар жазылады:

Жөндеу жұмыстары біткен соң объектілер «Жөнделген, қайта құрылған және жаңғыртып, жетілдірілген объектілерді қабылдау-тапсыру актісі» тапсырыс берушілерге беріледі.

Егер жөндеу жыл бойы бір қалыпты болмай жүргізілсе, онда мұндай біркелкі еместіктің өнімнің өзіндік құнына әсерін шығарып тастау қажет. Шығындарды өндіріс шығындарына біркелкі кіргізу үшін жыл ішінде резерв жасау қажет. Бұл үшін шаруашылық жүргізуші субъект жөндеу қорын құрады және ай сайын шығарылған шығын сомасына қарамастан, өндіріс шығындарына жатқызылатын жылдық жоспарлық шығындардың 1/12 мөлшерінде ақша аударады.

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Дебет	Кредит	Сома
1	Жөндеу қорын құрғанда	7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар», 7110 «Тауарларды өткізу бойынша шығындар»	4240 «Басқа да» субшот «Негізгі құралдарды» жөндеуге арналған алдағы шығындық резерві»	70000
2	Орындалған жұмыстың келісім-шарттық құнына мердігердің шоты ұсынылады	4240 «Басқа да» субшот «Негізгі құралдарды» жөндеуге арналған алдағы шығындық резерв»	4110 «Төленуге тиіс шоттар»	53 400
3	Қосылған құн салығы сомасына (16%)	1420 «Өтелетін қосылған құн салығы»	4110 «Төленуге тиіс шоттар»	8010
4	Қосылған құн салығы есебіне жатқызу	3130 «Қосылған құн салығы»	1420 «Өтелетін қосылған құн салығы»	8010
5	Мердігерлерге берешек өтелді	3310 «Төленетін шоттар»	1040 «Ағымдық шоттағы ақша»	61944
6	Егер құрылған резерв іс жүзінде шығарылған шығын сомасынан артса, онда жыл соңында айырмашылыққа түзетпе жасалады	7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар», 7110 «Тауарларды», 8010 «Негізгі құралдарды жөндеу», 2930 «Бітпеген құрылыс»	3440 «Басқа да» қосалқы шот (субшот) негізгі құралдарды жөндеуге арналған алдағы шығындар резерві»	(16600)
7	Егер жөндеу қоры құрылмаса және қозғалмайтын объектілердегі жөндеу цехтарынан тыс шаруашылық тәсілмен жөндеу жүргізілсе, онда:	2930 «Бітпеген құрылыс», 2400 «Негізгі құралдарды жөндеу», 7440 «Жалпы және әкімшілік шығындар», 7110 «Тауарларды өткізу шығындары»	1310-1317 «Материалдар», 3310 «Төленуге тиіс шоттар», 3350 «Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысулар», 3150 «Әлеуметтік салық»	56000

Жаңғыртып, жетілдіру шығындары құрастырмалы детальдарға, қосалқы бөлшектерге, тетіктерге, құрылғыларға жұмсалатын шығындардан, ақша аударылатын және басқалардан қалыптасады. Олар бухгалтерлік есептің шоттарында негізгі құралдарды жөндеу шығындарына ұқсас көрсетіледі.

Түгендеу басталмас бұрын техникалық құжаттардың бар-жоғын тексеру керек, құжаттар жоқ болса, оларды алу немесе рәсімдеу қажет. Субъект құрған коммисия міндетті түрде объектіге байқап қарайды және «Негізгі құралдарды түгендеу тізімдемесіне» олардың толық атауын, белгіленген міндетін, мүліктік нөмерін және негізгі техникалық және пайдалынылатын көрсеткіштерін жазады. Есепке алынған объектілер табылғанда, сондай-ақ бухгалтерлік есеп регистрін оларды сипаттайтын мәліметтер жоқ болса, дұрыс көрсетілмесе, коммисия түгендеу тізімдемесіне және мүліктік карточкаларына жетіспейтін, сонымен қатар сол объектілер бойынша дұрыс мәліметтермен техникалық көрсеткіштерді енгізуге тиісті.

Егер коммисия күрделі сипатта жасалған жұмыстарды немесе құрылыс пен орнатылғандарды жекелеп жоюды бухгалтерлік есепте көрсетпесе, тиісті құжаттар бойынша объектінің баланстық құнын арттыруды немесе түсірудің сомасын анықтауды қажет және регистрде болған өзгерістер жайлы мәліметтер келтіруі керек. Коммисия бір уақытта кінәлі адамдарды әрі сол және басқа объектілердегі конструктивті өзгерістерді бухгалтерлік есеп регистрінде көрсетпеу себептерін анықтауға тиіс.

Түгендеу сәтінде кәсіпорындағы сыртқары жерде тұрған негізгі құралдар олар істен шыққанша түгенделеді.

Пайдалануға жарамсыз және қалпына келтірілмейтін негізгі құралдар түгендеу тізіміне кіргізілмейді.

Меншікті құралдарды түгендеумен бір уақытта жалға алынған және жауапты сақталуда тұрған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл объектілер бойынша жекелей түгендеу тізімдемелері жасалады, оларда бұл объектілерді жалға алу немесе жауапты сақталуға қабылданғандығын растайтын құжаттарға сілтемеберіледі. Оларда белгіленген мәліметтерден басқа кәсіпорынның атауы, жал немесе сақтау мерзімі көрсетіледі. Түгендеу тізімдемесінің бір данасы осы кәсіпорында болады.

Түгендеу нәтижелерін айқындау үшін бухгалтерияда есеп мәліметтерінен ауытқу табылған объектілерді де қоса жазған «Негізгі құралдарды түгендеу нәтижелерін с алыстыру тізімдемесі» жасалады.

Түгендеу коммисиясы негізгі құралдардың кем енмесе артық шығу фактілерін анықтағанда материалға жауапты адамдардан айырмашылық себептері жазбаша түсініктер жинайды. Баланс есебінен шығарылған, жаңа түгендеу карточкалары жазылады: карточкалар «Архив» картотекасы бөліміне орналастырылады.

Түгендеу коммисиясының хаттамасын кәсіпорын басшысы түгендеу аяқталғаннан кейін 10 күннен кем емес мерзімде бекітеді. Қорытындылары түгендеу біткен айдың есебінде көрсетілуі тиіс.

3 Негізгі құралдарды талдау

3.1 Негізгі құралдардың құрамын және қамтамасыз

етілуін талдау

Қоғамда негізгі құралдардың құрылымын, өзгерісін және жағдайын оқып білуге ерекше көңіл бөлінеді. Себебі, бұлар қоғамның ұзақ мерзімді активінің үлес салмағының көп бөлігін алады.

Негізгі құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторының бірі болып табылады. Олардың жағдайы мен тиімді пайдаланылуы қоғамның шаруашылық қызметінің нәтижелеріне тікелей әсер етеді.

Нарықтық қатынастың құрылуы түрлі тауар өндірушілер арасында бәсекелестікті туғызды. Мұнда қолда бар ресурсты барынша тиімді пайдаланатындары ғана жеңе алады.

Нарықтық экономикаға көшу шарттары еңбек ұжымдарын өндірістің бүкіл материалдық – заттық факторларын, соның ішінде негізгі қорларды тиімді пайдалануды арттыру резервтерін үнемі іздестіруге итермелейді. Бұл резервтерді дәл экономикалық талдау көмегімен анықтауға және пайдалануға болады.

Негізгі қорлар жағдайы мен пайдалануы талдау жұмысының аса маңызды аспектілерінің бірі болып табылады, өйткені дәл солар ғылыми –техникалық прогресті материалдық іске асырушылар, ал ғылыми – техникалық прогрес кез-келген өндірістің тиімділігін арттырудың басты факторы.

Қоғамның негізгі қорларын барынша толық және ұтымды пайдалану оның бүкіл техникалық – экономикалық көрсеткішінің жақсаруына, яғни еңбек өнімділігінің өсуіне, қор қайтарымының артуына, өнім өндірудің ұлғаюына, оның өзіндік құнының төмендеуіне, қаржы салымдарының үнемделуіне ықпал етеді. "САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамы өндірістік даму дәрежесі негізгі өндірістік қордың ұтымды пайдалануына байланысты. "САК - комбинат Продоформление" ААҚ негізгі қорлардың пайдалануын талдау үшін негізгі қорлардың көлемін, құрылымын, динамикасын және техникалық жағдайын бағалау керек.

Өндірістік қуат негізгі қорлардың құрамының әркелкі болуына тікелей байланысты болады. Қордың бір бөлігі өндірістік процеске тікелей қатысады, өндірілген өнімнің көлеміне тура ықпал етеді. Енді бір бөлігі өндіріс процесіне тікелей қатыспағанымен өндірістің қалыпты барысын қамтамасыз ету үшін қажет болады.

"САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамы негізгі құралдар өндірістік негізгі құралдар және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді. Міне осы негізгі құралдардың құрамын және құрылымын талдау үшін төмендегі кесте жасалынды.

№ 3.1 кестеден көріп отырғанымыздай "САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамындағы негізгі қорлар көлемі 2005 жылы 100639,55 мың теңгені, 2006 жылы 90180,82 мың теңгені, ал 2007 жылы 89907,96 мың теңгені құрады. Соңғы жылды 2005 жылмен салыстырғанда 10731,59 мың теңгеге, ал 2006 жылмен салыстырғанда 272,86 мың теңгеге төмендеген. Негізгі құралдардың ең көп үлесін ғимараттар құрайды, ал 2005 жылы 49,49 пайызы, 2006 жылы 5027 пайызды және 2006 жыл 49,91 пайызды құрап отыр. Соңғы жылды 2005 жылмен салыстырғанда 0,42 пайызға жоғарлағанын, ал 2006 жылмен салыстырғанда 0,36 пайызға төмендегенін көреміз. Одан кейінгі орынды басқа да негізгі құралдар алады, олар 2005 жылы 29,92 пайызды, 2006 жылы 31,99 пайызды және 2007 жылы 29,78 пайызды құрады. Бұлар соңғы жылы 2005 жылмен салыстырғанда 0,14 пайызға және 2006 жылмен салыстырғанда 2,21 пайызға төмендеген. Келесі кезекті машиналар мен жабдықтар алады, олар 2005 жылы 16,83 пайызды, 2006 жылы 13,82 пайызды, ал 2007 жылы 14,49 пайызды құрап отыр. Соңғы жылды 2005 жылмен салыстырғанда 2,34 пайызға төмендеген, ал алдыңғы жылмен салыстырғанда керісінше 0,67 пайызға жоғарлағанын көреміз. Ал құрылыстар 2005 жылы 1,47 пайызды, 2006 жылы 1,51 пайызды, ал 2006 жылы 1,466 пайызды құрады. 2007 жылы құрылыстар 2005 жылмен салыстырғанда 0,004 пайызға және 2006 жылмен салыстырғанда 0,04 пайызға төмендеген. Көлік құралдары негізгі құралдардың аз үлесін құрайды, олар 2005 жылы 1,36 пайыз, 2006 жылы 1,52 пайыз және 2007 жылы 3,55 пайыз болды. Соңғы жылды 2005 жылмен салыстырғанда 2,19 пайызға, ал 2006 жылмен салыстырғанда 2,03 пайызға жоғарлағанын байқаймыз. Ең аз үлесін берілістік құрылғылар құрайды, олар 2005 жылы 0,93 пайыз, 2006 жылы 0,89 пайыз және 2007 жылы 0,81 пайыз болды. Салыстыра келе берілістік құрылғылар 2007 жылы 2005 жылға қарағанда 0,12 пайызға және 2006 жылға қарағанда 0,08 пайызға төмендегенін көреміз.

Барлық негізгі құралдардың ішінде өндірістік негізгі құралдар 2005 жылы 69,14 пайызды, 2006 жылы 67,12 пайызды және 2007 жылы 69,41 пайызды құрады. 2007 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 0,27 пайызға және 2006 жылмен салыстырғанда 2,29 пайызға жоғарлағанын көреміз, ал өндірістік емес негізгі құралдар керісінше 0,27 пайызға төмендеп отыр. Олар 2005 жылы 30,86 пайызды, 2006 жылы 32,88 пайызды және 2007 жылы 30,59 пайызды құрады.

Өндіріс процесінде негізгі құралдардың рөлі әртүрлі. Олардың бір бөлігі еңбек затына тікелей әсер етеді де, активті болып табылады, ал екінші бөлігі еңбекке қажетті жағдайлар жасайды және пассивті болып табылады.

Өнеркәсіптің көптеген салаларында қордың актив бөлігіне машиналар мен жабдықтарды, транспорт құралдарын жатқызады. Қордың пассив бөлігін ғимараттар мен құрылыстар құрайды. Алдағы есептеулерде негізгі құралдардың актив бөлігіне өндіріс көлемінің өсуіне, еңбек өнімділігінің жоғарлауына және қор қайырымының құны қозғалысын анықтауға әсер ететін машиналар мен жабдықтардың құны жатқызылады.

Қордың актив бөлігінің үлес салмағын арттыру техникалық жарақтанудың өсуіне, қоғамның өндірістік қуатының ұлғаюына, қор қайырымының артуына ықпал етеді. Сонымен бірге, негізгі құралдардың пассив бөлігі де аз роль атқармайды, өйткені еңбекке қалыпты жағдайдың болмауы кадрлардың көп өзгеруіне, еңбектің өнімділігінің төмендеуіне әкеледі. Бұдан басқа, оның өндірістік емес салаларының қызмет аясын кеңейтуге, олардың хал – ауқатын жақсартуға ықпал ететін белгілі үлесі болғаны тиімді, өз кезегінде өндіріс тиімділігінің өсуіне әсер етеді.

"САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамының негізгі құралдарының қозғалысына талдау жүргіземіз. Бұл талдау № 3.2 кестеде келтірілген.

3.2-кесте

Негізгі қорлардың қозғалысын талдау, мың теңге

(2006 жыл есебімен)

№ 3.2. кестеден көріп отырғанымыздай 2007 жылдың басында "САК - комбинат Продоформление" Ашық Акционерлік Қоғамында негізгі құралдар көлемі 90180,82 мың теңгені құрады. Осы жыл ішінде 36103,53 мың теңгенің құралдары келіп түсіп, істен шыққан. Жыл соңында негізгі құралдар көлемі 89907,96 мың теңгені құрады. Ғимараттар жыл басында 45332,10 мың теңге болды. 23585,65 мың теңгенің ғимараты алынып, 24048,52 мың теңгенікі істен шықты. 729,45 мың теңгеге жаңа құрылыстар салынып, 768,34 мың теңгенің тозуы есептелді. Берілістік құрылғылар жыл басында 807,09 мың теңге болды. Жыл ішінде 1768,33 мың теңгенің құрылғылары алынып 1850,04 мың теңгенің құрылғылары істен шықты. Жыл соңында 725,38 мың теңгені құрады. Сол сияқты машиналар мен жабдықтар 5298,13 мың теңгеге алынды, 4738,43 мың теңгенің машиналары мен жабдықтары ескіріп, істен шығарылды. Олар жыл басында 12467,50 мың теңгені және жыл соңында 13027,2 мың теңгені құрады. Ал көлік құралдары жыл басында 1372,15 мың теңгені және жыл соңында 3194,31 мың теңгенің көлігі алынып, 615,38 мың теңгенікі істен шықты. Басқа да негізгі құралдар жыл басында 28844,76 мың теңге болды, 2284,43 мың теңгенің құралдары алынып, 4355,68 мың теңгенің құралдары істен шығарылды. Жыл соңындағы қалдық 26773,51 мың теңгені құрады.

Барлық негізгі құралдардың ішінде өндірістік негізгі құрал 32050,77 мың теңгеге алынды және 30170,67 мың теңгеге істен шығарылды, ал өндірістік емес негізгі құралдар 4052,76 мың теңгеге алынды және 6205,72 мың теңгеге істен шығарылды.

Банктер және басқа инвесторлар қоғамның мүлкінің құрамын текскргенде негізгі құралдардың техникалық деңгейіне, өнімділігіне, экономикалық тиімділігіне, физикалық және моральдық жағынан тозуына көп көңіл бөледі. Сонымен қатар, жаңа техника енгізу, жаңа объектілерді іске қосу және негізгі құралдарды жөндеу бойынша жоспардың орындалуы тексеріледі. Жаңа жабдықтың жалпы көлемінің үлесі және әрбір бөліктің үлесі бойынша, сонымен қатар автоматталған жабдықтың үлесі анықталады. Жас құрамы мен моральдық тозуын сипаттау үшін қорлар пайдалану ұзақтығы бойынша топталады ( 5,5-10, 10-20 және 20жылдан жоғары ).

Негізгі құралдар қозғалысының жалпылама бағасын жаңару, істен шығу, өсу және ұдайы өндіріс коэффициенті береді, сонымен қатар негізгі құралдардың техникалық жағдайын бейнелейді.

Жаңару коэффициенті ( Ко ) жыл ішінде келіп түскен негізгі құралдардың құнын ( Фп ) жыл аяғындағы негізгі құралдар құнына ( Фк ) бөлеміз.

Ко = Фп / Фк яғни Ко = 17454 / 175751 = 0,10

Жаңару коэффициентін барлық негізгі құралдар, оның актив бөлігі, өндірістік негізгі құралдардың жеке топтары және жабдықтың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай етіп есептеу керек. Сонымен қатар оларды барлық келіп түскен негізгі құралдар бойынша және қозғалысқа енгізілуі бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті енгізу коэффициенті деп атайды ( кв ).

Талдау жүргізу кезінде жаңару коэффициентінің актив бөлігін барлық негізгі құралдармен салыстырып, оның қай бөлігі жаңаруға көп септігін тигізіп отырғанын анықтау керек. Жаңару коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда жаңару осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткішіне әсер етеді.

Негізгі құралдардың жаңаруы жаңадан сатып алу немесе қолда бар құралдарды модернизациялау есебінен болуы мүмкін.

Істен шығу коэффициенті (Квыб) – істен щыққан негізгі құралдар құнын (Фвыб) жыл басындағы негізгі құралдардың құнына (Фн) бөлеміз.

Квыб = Фвыб / Фн Осы 2002 жылы істен шыққан негізгі құралдар болған жоқ.

Істен шығу коэффициентін барлық негізгі құралдар, оның актив бөлігі, өндірістік негізгі құралдардың жеке топтары және жабдықтардың негізгі түрлері бойынша мақсатқа сай есептеу керек. Сонымен қатар оларды барлық істен шыққан негізгі құралдар бойынша және жою бойынша жеке-жеке есептеуге болады. Соңғы жағдайда бұл коэффициентті өтімділік коэффициенті (Кликв) деп атайды.

Талдау жүргізу кезінде істен шығу коэффициентінің актив бөлігін барлық негізгі құралдармен салыстырып, оның қай бөлігі істен шығуға көп септігін тигізіп отырғанын анықтау керек. Істен шығу коэффициентінің актив бөлігінің көп болуы қоғамда істен шығу осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді және ол қор қайтарымының көрсеткіштеріне әсер етеді.

Өсу коэффициенті ( Кпр ) – бұл негізгі өндірістік қордың өсу сомасын (Фпр) жыл басындағы негізгі өндірістік қордың құнына (Фн) бөлеміз.

Кпр = Фпр / Фн Кпр = 319507 / 654624 = 0,48

Өсу коэффициентінің салыстырмалы талдау методикасы негізгі құралдардың жаңару және істен шығу коэфициенттерінің талдау методикасына ұқсас.

Талдау жүргізу кезінде негізгі құралдардың жаңару, істен шығу және өсу коэффициенттерін байланыстырып қарау керек. Қосымша мәліметтер алып негізгі құралдардың жаңару жаңа құрылыс немесе ескі жабдықтарды өнімділігі жоғары жаңасына ауыстыру есебінен жүргізіле ме, соны анықтап негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі туралы тиісті қорытынды жасалады.

Негізгі құралдардың ұдайы өндіріс коэффициенті капитал салымының негізгі құралдардың енгізілетін құнына қатынасы ретінде анықталады.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайының жалпы көрсеткіші тозу және жарамдылық коэффициенттері болып табылады.

Тозу коэффициенті ( Ки ) – негізгі құралдардың тозу сомасын ( И ) негізгі құралдардың бастапқы құнына ( Ф ) бөлеміз.

Ки = И / Ф Ки = 13120 / 654624 = 0,02

Жарамдылық коэффициенті ( Кг ) – негізгі құралдардың қалдық құнын (Фо) негізгі құралдардың бастапқы құнына ( Ф ) бөлеміз.

К г Фо Ф 1 – Ки 731243 / 654624 = 1,12

Тозу және жарамдылық коэффициенттері кезең басы мен соңына есептеледі. Тозу коэффициенті төмен ( жарамдылық коэффициенті жоғары ) болған сайын негізгі құралдардың техникалық жағдайы жақсы болады.
3.3- кесте

Негізгі қордың жаңару, істен шығу және өсу деңгейін

Талдау, мың теңге (2007 жыл есебімен)

	Коэффициенттер	Есептеу	Коэфф. Деңгейі
1	Барлық негізгі қордың жаңаруы - барлық келіп түскендері бойынша ( Ко ) іске қосылғандары бойынша ( Кв )	32050,77 / 89807,96 32050,77 / 89807,96	0,356 0,356
2	Өндірістік қордың жаңаруы - барлық келіп түскендер бойынша ( Ко ) - іске қосылғандары бойынша ( Кв )	32050,77 / 89807,96 32050,77 / 89807,96	0,356 0,356
3	Негізгі өндірістік қордың актив бөлігінің жаңаруы - барлық келіп түскендері бойынша ( Ко ) - іске қосылғандары бойынша ( Кв )	7735,67 / 1621,51 7735,67 / 1621,51	0,477 0,477
4	Барлық негізгі қордың істен шығуы - барлық істен шыққандары бойынша ( К выб ) - жойылғандары бойынша ( К ликв )	30170,67 / 90180,82 9436,50 / 90180,82	0,335 0,105
5	Негізгі өндірістік қордың істен шығуы - барлық істен шыққандары бойынша ( К выб ) - жойылғандары бойынша ( Кликв )	30170,67 / 90180,82 9436,50 / 90180,82	0,335 0,105
6	Негізгі өндірістік қордың актив бөлігінің істен шығуы - барлық істен шыққандары бойынша ( Квыб ) - жойылғандары бойынша ( Кликв )	5353,81 / 13839,65 1280,90 / 13839,65	0,387 0,093
7	Өсуі ( Кпр ) - барлық негізгі қорлар бойынша - өндірістік негізгі қорлар бойынша - негізгі өндірістік қордың актив бөлігі бойынша	1880,1 / 90180,82 1880,1 / 90180,82 2381,86 / 13839,65	0,0208 0,0208 0,172

3.3 кестеден көріп отырғанымыздай негізгі қордың жаңару коэффициенті жоғары болып отыр, ол 0,48 пайызды құрайды. Жаңа актиы бөлігі көп септігін тигізіп отыр, ол 0,48 пайызды құрайды. Бұл қоғамдағы жаңару осы актив бөлігінің есебінен болып отырғанын көрсетеді. Жойылған негізгі қордың көпшілігі пассив бөлігінің әсерінен болғанын көрсетті. Негізгі өндірістік қордың өсу коэффициенті 0,11 пайызды, ал оның актив бөлігі 0,42 пайызды құрады. Бұл негізгі өндірістік қордың өсуі актив бөлігінің есебінен болғанын көрсетеді.

3.4-кесте

Негізгі құралдардың тозуын талдау

( 2007 жыл есебімен )

3.4.кестеден көріп отырғанымыздай, негізгі құралдардың бастапқы құны жыл басында 417772 мың теңгені құрап отыр. Салыстыра келе 215219 мың теңгеге көбейгенін көреміз. Ал негізгі құралдардың пайдалану уақытындағы тозуы 51641 мың теңгеге жоғарлап отыр. Ол жыл басында 35399 мың теңгені және жыл соңында 87040 мың теңгені құрады. Негізгі құралдардың пайдалану уақытындағы тозуының жоғарлауына байланысты тозу деңгейі де 0,034 пайызға жоғарлап отыр. Жыл басында тозу деңгейі 0,174 пайызды және жыл соңында 0,208 пайызды құрады. Тозу деңгейінің төмен, ал жарамдылық деңгейінің жоғары болуы негізгі құралдардың технологиялық жағдайы жақсы екенін көрсетеді. Бірақ жыл соңына қарай тозу деңгейі жоғарлап, ал жарамдылық деңгейі керісінше төмендеп отыр. Бұл негізгі құралдардың техникалық жағдайының нашарлай бастағанын көрсетіп отыр.