1. Кіріспе. Логопедияның пәні, мақсаты, принциптері мен әдістері. Логопедияның негізгі міндеттері. Тіл кемістіктерінің тарихы. Ежелгі шығыc, Греция, Рим. Қазақстандағы логопедиялық ғылымның дамуы логопедиянің мақсаты мен әдістемесі

 Дауыс бұзылуы органикалық және функционалдық болып бөлінеді. Бұндай бөлінуі арнайы емдеу мен логопедиялық жұмыстың тәсілдерін іріктеп алу үшін маңызы бар.

Функционалды бұзылу /көмейкейдің уақытша өзгеруімен байланысты/, сондықтан түзету жұмысының барысында дауыс бұрыңғы дұрыс қалпына келеді.

Органикалық бұзылуда көмейкейдің құрылысындағы: дауыс шымылдығындағы және жалғамалы құбырындағы өзгерістердің тұрақталып қалатындығы байқалады. Түзету жұмысында логопед дауыстық қатынас қызметін ойдағыдай қалпына келтіреді, бірақ қанша дегенмен де дауыстық сапасына бұрыңғы қалпына едәуір айырмашылығы болады.

Балалардың дауысына шамадан тыс салмақ түсуден пайда болатын бұзылудың ең көп тараған түрі спатикалық дисфония деп аталады. Дисфония баланың бес жасындағы шамадан біліне бастайтындығы байқалады, ал 8-10 жастың аралығында өте жиі болады. Дияфония қатты айқалап сөйлейтін, ұшқалақ мінезді даурықпашы балаларда жиі пайда болады. Бұндай балаларда әдеттегідей таңертең дауысы таза және анық болады да, кешке қарай біртіндеп қарлығып қырылдауы күшейді.

Қағида бойынша дауысқа ауырлық түсуімен қатар бала айқалаған кезде жұтқыншақ безі ісуінің /тонзиллит/, көмекей безі ісуінің /аденоиды/ тамақтың қабынуы /ларингит/ ұзаққа созылған ауруы байқалады. Дауыстың кенеттен бұзылуы баланың аллергиямен ауруынан да болуы мүмкін. Сондай-ақ дияфония баланың жүрген ортасындағы және тұрған жайдың ішіндегі шаң тозаңының, түтінің, шудың сөйлеген кезде тигізетін зиянынан да болуы мүмкін.

Баланың көмейкейіндегі органикалық өзгеруі дауыс шымылдығының ортасында түйін пайда болады. Бұндай түйіндер 5 жастан 10 жасқа дейінгі ер балаларда жиі байқалады. Ол түйіндердің пайда болуына себептер дауыстың дамып жетілуіне балалардың мінез құлқындағы ұшқалақтың ерекшеліктері мен ата-аналарының және тәрбиешілердің немқұрайды қарауынан әлі жетілмеген дауыс аппаратына шамадан тыс салмақ түсіруі. Бұлармен қатар сөйлегенде тыныс алуы да бұзылады. Ол үстірт, зорланып және әлсіреп шығады. Дауыстың қырылдауы оның тұрақтылығымен сипатталады.

Балаларда сонымен бірге функционалды афония /дауыс шықпау/ да байқалады. Оның ерекшелігі көмекейдегі патологиялық өзгерісі тұрақсыз болады, және жөтелгенде дауыс дыбысы шығады. Бұндай жағдайда дауысты емдеудің және жаттығудың ықпалымен қалыптасады. Функционалды бұзылуға сондай-ақ дауыста және дауыс шығаратын аппаратта болатын патологиялық өзгерістерімен қоса кәмелеттік жас-жасқа толған жас өспірімдердің дауысындағы физиологиялық өзгерістер де жатады.

Дауыстың органикалық бұзылуы орталық және шеткі болып екіге бөлінеді.

Орталық бұзылуға дизартриямен шалдыққан балаларда байқалатын афония мен дисфония жатады.

Шеткі бұзылуға көмекейдің патологиялық өзгерістерінің салдарынан болатын дауыстық ақаулығы жатады. Бұл бұзылудың себептеріне тамақтың қабынуы, күйік, зақым, ісіктер, жұмсақ таңдайдың жартылай салдануы, таңдайдың жарығы, көмекейдің ауырып жазылғаннан кейінгі немесе микрохирургиялық емдеуден кейінгі тыртығы және басқа себептері жатады.

Көмекейдің және дауыс шымылдығының анатомиялық өзгерістеріне байланысты органикалық афония мен дисфония пайда болады. Афонияға шалдыққан бала сыбырлап сөйлейді, дауысының дыбысы тіпті жөткірінгенде де шықпайды. Дисфонияға шалдыққан баланың дауысы реңсіз бір сарынды, қарлығыңқы, ыңылдап естіледі, дауысы келте қайырылып үзіледі.

Егер дауыстың бұл сияқты бұзылулары баланың жас кезінде пайда болса, онда айналасындағылармен қатысып сөйлесуі едәуір қиындайды, әлеуметтік байланысы қысқарады.

Сөйлеу тілі де жеткілікті дамымайды. Сөздік қоры, сөйлеу тіліндегі грамматикалық құрлысының, дыбыстардың айтылуындағы дамуы кешігеді.

Сондай-ақ денсаулығы және психикасы әлсірейді, көңіл-күйі бұзылады, өзінен-өзі басқаруы ауытқиды.

Шеткі бұзылуға кейде нашар еститін және саңырау балалардың дауыстыларының ақаулықтары да жатады.

 9. Сөйлеу тілінің жылдамдығы мен ырғақтығы бұзылуы. Брадилалия. Тахилалия. Тұтықпа.

ТҰТЫҒУ

Тұтығу – сөйлеу кемістігінің ішіндегі ауыр түрі. Ол баланың психологиясын жарақаттайды, дұрыс келе жатқан тәрбие процесін тоқтатады, сөйлеу қатынасына кедергі жасайды, айналасымен әсіресе балалар арасындағы қарым-қатынасын қиындатады.

Тұтығуда сөздің еріксіз тоқталуы, сонымен қатар жеке дыбыстар мен буындарды қайталауға әкеп соғатын жағдайлар пайда болады.

Бұлар сөйлеу кезінде сөйлеу мүшелерінің /ерін, тіл, таңдай, жұтқыншақ, көкірек, еттері, диафрагма, ішкі еттер/ бұлшық еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болады.

Қазіргі кездегі логопедияда тұтығу сөйлеу аппараты еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болған сөйлеу шапшаңдығының бұзылумен анықталады.

Балалардағы тұтығудың таралуы. ХІХ ғасыр аяғында психиотар И.А.Сикорский алғаш рет тұтығудың 2 мен 5 жастағы балалардың арасында жиі кездесетіндігін анықтап, осыған байланысты оны «бала ауруы» деп атады.

Совет және шетел ғалымдарының мәліметтері бойынша жалпы балалардың 2% тұтығады.

Тұтығудың пайда болу себептері. Этиологиялық белгілері бойынша тұтығу екіге бөлінеді:

1. Функционалды тұтығу жиі кездеседі. Ол 2-ден 5 жасқа дейін балаларда сөз тіркесінің байланыстырып сөйлеуі қалыптасу кезінде пайда болады. Көбінесе ашуланшақ, күйгелек балаларда кездеседі.

Тұтығудың бұл түрі орталық және перфириялық /шеткі/ нерв системасындағы сөйлеу механизмінің органикалық зақымдануы болмаса да пайда болады.

2. Ал органикалық тұтығу орталық нерв системасының органикалық зақымдануынан /жарақаттану, нейроинфекция т.б./, болады. Бұл барлық жастағы адамдарда кездесуі мүмкін.

 Функционалды тұтығудың себептері түрліше болады.

Көп тараған себептерінің бірі олар үшін әлі келмейтін сөйлеу жүктемесі /қиын сөздер мен түсініксіз сөздерді қайталау, көлемі үлкен, мазмұны ауыр өлеңдер, баланың жасы мен дамуына сәйкес келмейтін әңгімелер мен ережелерді есте сақтау/ болып табылады. Мұндай жағдайда баланың нерв системасына шамадан тыс салмақ түсіру және сөздерді қиындықпен айтылуы қосылып сөйлеуінің тосынан тоқталуына немесе дыбыстар мен буындарды қайталауына әкеп соғады. Одан балаларда әрқашан солай болуы керек деген сенімділік пайда болады. Патологиялық тітіркеніштік жасалады /фиксация, өзін-өзі сендіру/. Тұтығу пайда болады.

Кейбір балаларда тұтығу дыбыс айту кемшіліктерінің салдарынан болады.

Сөйлеу тез және тосынан болағндықтан да тұтығу болуы мүмкін: бала өз  ойын тез жеткізуге асығады, сөйтіп кейбір дыбыстарда кідіріп қалады да, тұтығу басталады.

Жалпы сөйлеу тілі толық жетілмеген балаларда ойын айту үшін грамматикалық сөз тіркестері мен элементарлы сөздік қорының жетіспеушілігінен тұтығу жиі болады.

 Бала тәрбиесіндегі бұрыс жағдайлар, баланы қатал жазалау, қорқыту да тұтығуға душар етеді.

Еліктеушілікке байланысты да тұтығу пайда болады.

Бірақ аталған себептер барлық балаларда барлық жағдайда тұтығуды болдыра бермейді.

Тұтығудың білінуі. Тұтығу кейде аяқ астынан пайда болады, кейде білінбей жүріп, бірте-бірте күшейе береді. Ол ішкі және сыртқы тітіркену мен жүйке ауруларының сипатына байланысты кезекпен бірде бәсеңдеп, бірде күшейеді.

Сөйлеу жағдайы жалпы физфкалық және эмоционалдық ортасымен тығыз байланысты. Мысалы, тұтығу ауырған кезде, шаршағанда, баланы жазалаған соң күшейеді. Сол сияқты ауа-райына, мезгілдеріне, өмір талабына, тамақтануға да байланыстылығы байқалады.

Сөйлеу кезінде тынысы алу, дыбыстың немесе артикулциялық аппаратында пайда болған тырысу тұтығудың негізгі сыртқы белгісі болып табылады.

Тұтығудың белгілері. Тұтығудың негізіг белгісі сөйлеу процесі кезінде тырысу болып табылады. Тырысу бойынша - /клоникалық, тоникалық, аралас/, таралуы бойынша /дем алу, дыбыс шығару, артикуляциялық, аралас/ және жиілігіне қарай сипатталады. Тоникалық тарауда бұлшық еттердің жиырлып тырысуының салдарынан сөз басында немесе ортасында ұзақ тоқталып қалу байқалады. «К-іт-ап». Клоникалық тырысуда дыбыс немесе буын қайталана береді. «м-м-м-мысық».

Тұтығу күшейіп ауыр түріне айнала бастаған кезде ілепелі жалғас қимылдар байқалады. Ілеспелі жалғса қимылдар – сөйлеу кезінде бетте, мойында, денеде, аяқ-қолда пайда болатын дірілдеп тырысу құбылыстары. Ол қимылдар әр түрлі болып келеді: көз қысу, тануын желпілдету, басын төмен салбырату, шалқайту, саусақтарын қысу, аяқтарын соғу, денесін түрлі қозғалысқа келтіру. Ілеспелі қимылдар ерікті және еріксіз болып екіге бөлінеді. Тұттықан адам сөйлеуін жеңідету үшін сөйлеуін еліктеу сөздерінен бастайды: /а-а, ну, былай, сосын, сол т.б./. Мұндай құбылыс эмболофразия деп аталады.

Тұтығуға тән белгілердің бірі- сөйлеу алдындағы қорқыныш, үрейлну. Тұтыққан адамда ойын жеткізу үшін сөздерді немесе дыбыстарды айтар кезде үрей пайда болады. Бұл құбылыс логофобия деп аталады.

Тұтығу белгілерінің барлық баяндалған түрлері тұрақсыз, өзгере береді. Тұтығудың түрі де ауысып отырады: бірде дыбыстар мен буындар қайталана береді, бірде аяқастынан тоқталып қалады.

Ілеспелі қимыл-қозғалыстар да тұрақсыз, біреуі жоғалып ктеді де оның орнына жаңа түрі пайда болады.

Тұтығудың жағдайы үнемі ауысып отырады. Мысалы, бір бала бір уақытта қатты тұтығып немесе жақсы сөйлеуі мүмкін. Тұтығатын бала жалғыз өзі ойыншықтармен ойнағанда, жақын адамдармен тұтықпай сөйлеседі. Ал басқа адамдар оған түрліше әсер етеді: жақын адамдарымен сөйлескенде, ол өзін еркін сезінеді, сондықтан тұтығу аз болады. Бөтен адамдардың арасындағы әңгімелесуде бала қорқуы мүмкін немесе ұялады. Сөйтіп тұтығу күшейе түседі.

Кейбір тұтығатын балаларда дене қимылдары /моторика/ бұзылады. Б.И.Шостак тұтығатын балаларда жүріс-тұрысындағы ыңғайсыздық, епсіздікті, қозғалысындағы нашар үйлесімділікті байқаған.

Тұтығудың психологиялық белгілеріне тұтықпа балаларды үш топқа бөлуге болады. /ақауын ескермейді, көңіл бөлмейді, ұстамдылықпен қарайды; әрдайым ақаулығына көңіл бөледі, ашық қайғырады/.

Тұтығу үш дәрежеге ажыратылады: жеңіл, орташа, ауыр түрі. Тез сөйлегенде немесе тоғанып сөйлеген кезде ғана тұтықса- ол жеңіл түрі; тұтыққанның орташа дәрежесінде бала өзіне таныс ортада жеңіл сөйлеп аз тұтығады, бөтен адамдар арасында тұтықпа күшейеді; ауыр түрінде бала барлық сөйлеу түрінде тұтығады, ылғи да ілеспелі қимыл-қозғалыстар байқалады.