1 латын тілініњ шыѓу тегі
жүктеу/скачать 1,14 Mb.
|
| 10 Ежелгі Рим өнері
Ежелгі Рим өнері ежелгі Греция өнері сияқты құлиеленуші қоғамда дамыған, сол себептен «антикалық өнер» деген кезде осы негізгі екі компоненттер жайлы сөз қозғалуда. Ежелгі римдік шеберлер эллиндік әдет-ғұрыпты жалғастырғанмен, ежелгі Рим өнері–дербес, тарихи оқиғалар мен өмір салтымен өзіндік діни көзқарастармен, римдіктердің өзіне тән мінездерімен және т.б. факторлармен анықталады. Римдік өнер ерекше көркемдік құбылыс ретінде тек ХХ ғ. зерттеле басталды, тек сол кезде ғана оның қайталанбас және ерекше екендігі түсінілді. Көптеген танымал антиктанушылардың ойынша римдік өнер тарихы әлі күнге дейін жазылмаған және оның қиын мәселелері ашылмаған. Ежелгі Рим өнерінің ерекше бейнелері. Гректермен салыстырғанда ежелгі Римдіктердің еңбектерінде символика мен аллегория көп кездеседі. Осылайша эллиндердің пластикалық бейнелері артта қалып, римдік кескіндеме өнері алға шықты, онда иллюзорлық кеңістік формасы тек фреска мен мозайкада ғана емес, сонымен қатар рельефте де кездеседі. Мена де Скопаса мен Ника Самофракиялық сияқты ескерткіштер осы кезеңде жасалмады, рельефтер енді жеке тұлғаның бет әлпеті мен мінез ерекшеліктерін дәл көрсететін керемет мүсіндік суреттерді және нақты тарихи мәліметтерді көрсететін рельефтерді жасаған. Гректерге қарағанда римдік шеберлер өмірді пластикалық бірлікте көрген, олар бүтінді бөліктерге бөліп, анализдеуге басым болды. Гректер дүниені барлығын қамтыған және байланыстырған ақындық аңыздардың түтінінің ішінен қарағандай болды. Римдіктер үшін ол түтін тарқи бастап, болып жатқан құбылыстар тануға оңайланып анығырақ қамтылды, мұның барлығы әлемнің тұтастығының жоғалуына әкелді. Ежелгі Римдегі мүсіншілер тарихи рельефтер және портреттермен ғана танылса, гректерде сирек кездескен фреска, мозайка, құрылғы кескін сияқты, көлемдері мен пішіндері иллюзорлы бейнелеу өнері кең тараған. Сәулет өнері инженерлі-құрылыс жағынан, сондай-ақ ансамбілдік жағынан керемет жетістіктерге жетті. Римдіктердің көркем бейнелері мен кеңістіктің байланысы жөніндегі түсініктері де жаңарып, өзгерді. Классикалық Парфенонның шағын және канцентірлілігі оны ошақтамай, керісінше Акропольды айнала орналасқан далаға ашық екендігін жеткізіп, көрсетеді. Римдік сәулет өнерінде өзінің құрылымдық көлемдері мен таңқалдыратын оқшау пішіндерге басым болатын. Ежелгі сәулетшілер жартылай қабырғаға енген бағаналы жалған перипетраларға құмар еді. Егер ежелгі грек алаңдары мысалы Афиндегі Агора немесе басқа да эллиндік қалалардағы алаңдар, баршаға ашық болса, римдік алаңдар не Август пен Нерон форумдары сияқты айнала қоршаланып, не ойпаттарда орналастырылды. Дәл сол қағидалар мүсін өнерінде де байқалды. Грек атлеттерінің пластикалық дене пішіндері әрқашан ашық бейнеленеді. Басына киім кешектерінің шетін оранып құдайға құлшылық еткен римдіктің мүсіні көбіне өз ішінде оқшауланып, шоғырланған. Рим шеберлері мүсіндік бейнелерде адамның жеке тұлғалық индивидуалдық қасиеттеріне көп көңіл бөлген. Римдік сәулетті пластикалы бейнелердің жүйесі күрт қарама-қайшы. Бұлардағы формалардың шағындығы жалған, ол эллиндердің классикалық формаларына ұқсастандырудың нәтижесінде пайда болған. Гректерге қарағанда римдіктерді пішін, көлем, кеңістік түсінігі әлде қайда басқа болуының себебі олардың концентрлі емес эксцентрлі ойлауының нәтижесінде. Бұл күйде Рим өнері адамның дүниені түсінуінің жаңа эстетикалық сатысы. Рим ескерткіштерінің екіжайлығын тудыратын Рим бейнелеушілерінің эллиндік классикалық пішіндерге бас бұруы, қазіргі кезде сол кездегі жаңашылықтарға жауап болған реакция ретінде танылады. Көркем пішіндерінің бүтіндігінің жоғалуы, олардағы қайшылықтар мен шектелгендіктерін қанағаттандыру үшін римдіктерді ірі көлемді кейде таңқажайып құрылыстарды көтеруге мәжбүр еткізді. Мүмкін сол себепті римдік күнбездер, форумдар ал көп жағдайларда мүсіндік шығармалар ежелгі гректердікінен біріспыра ірілеу. Ежелгі Рим өнеріне «кеңістік» факторының ықпалы. Ежелгі Рим республикасының өнеріне маңызды ықпал тигізген факторлардың бірі, орасан зор кеңістік. Рим өнерінің территориалды шектерінің үнемі өсуі мен динамикасы, сонымен қатар б.з.д. V ғ. бастап оның өрісіне этрус, италий, галл, мысырлық әсіресе грек өнерлерінің формаларының енуі, тек қана римдік көркем өнерінің патенциалының қасиеті ғана емес. Бұл үрдіс, жалпы еуроппалық өнердің дамуымен байланысты, оның ішінде римдік бастаманың рөлі ерекше–антика дәуіріндегі көркем өнерінің сақтаушысы, түсіндірушісі мен қатар өзіндік римдік негіздерін салушы. Римдік жалында әртүрлі көркем өнер құндылықтары балқытылып, нәтижесінде жаңа сонымен қатар антикалық ғұрыптарды сақтаған ортағасырлық эстетикалық тәжірибе пайда болды. Атлант мұхитының Пириней жағалауларынан бастап, Сирияның шығыс шекараларына дейін Британ аралдарынан бастап, Африка континентіне дейінгі аймақта көптеген тайпалар мен халықтар империяның астанасы мен ұсынылған көркем жүйелерінің ықпал өрісінде мекендеген. Рим өнерінің жергілікті өнермен қатынасуы өзгеше ескерткіштердің пайда болуына әкелді. Астаналық формаларға қарағанда, мүсіндік портреттердің таңғалдыратындары: солтүстік Африканың–формаларының экспресивтілігі, кейбір британдықтар –ерекше салқындық, тәкаппарлық, пальмирлік –шығыс өнеріне ылайық бас киімдердің, киімнің өрнектелген әшекейлігі, құндылықтар. Сондада б.з. 1 мыңжылдығының ортасында, антика дәуірінің аяқталған шегінде Жерорта теңізінің жағалауында әртурлі эстетикалық негіздердің байланысу тенденцияларының пайда болып, ерте орта ғасырдың мәдениетінің дамуын анықтады демесе болмайды. Рим өнерінің соңы деп немқұрайлы және шартты айтқанда Империяның кұлауы деп айтуға болады. Ал Рим өнерінің пайда болу мерзімі туралы сұрақ – өте даулы. Б.з.д. і мыңжылдықта Аппенин түбегінде этрусскілер мен гректердің жоғары көркем туындыларының тарала басталуы, енді дами бастаған римдіктердің өнерлерінің байқалмай қалуына себеп болды. Өйткені талай уақыт бойы б.з.д. VIII – VI ғасырларда Рим көптеген басқа да италий, этрусск, грек қалаларының арасында шағын ғана елді мекен еді.Сондада Рим өнерінің өркендері басталатын осынау алшақ уақыттардың өзінен латын аттары жазылған–фибулалар, цисталар және де қоладан құйылған Капитолийлік қаншық сақталған. Бірақ осындай шағын болса да, маңызды мәліметтерді санай отырып, ежелгі Рим өнерінің тарихын б.з.д. 1 ғ. бастаған дұрыс емес Рим өнерінің периодталуы –оның тарихының ең бір қиын мәселелерінің бірі. Ежелгі Греция өнерінің орнығу жылдары – архаикалық, өркендеген кезеңдңрі – классика және құлдырау кезеңдері – эллинизм деп, кең тараған және қабылданған кезеңдерге бөліну түріне қарағанда, ежелгі Рим өнерінің тарихшылары оның дамуын, тек қана императорлық династиялардың ауысуымен байланыстырған. Бірақ династиялардың немесе императорлардың ауысуы, міндетті түрде көркем өнер стилінің ауысуына әкелетін үрдіс емес. Сондықтанда Рим өнерінің даму кезеңдеріндегі пайда болуы, өркендеген кезеңі және құлдарау кезеңдерінің көркем стиль формаларының әлеуметтік-экономикалық, тарихи, діни, тұрмыстық факторлармен байланысында өзгеруін ажырату өте қажет. Егер ежелгі Рим өнерінің негізгі даму кезеңдерін бөлсе, олар көне (б.з.д. VII-V ғ.ғ.) және Рим өнерінің орнығу кезеңі (б.з.д. V-І ғ.ғ.) – республикандық дәуір деп бөлуге болады. Осы ұзақ уақыт аралығында көбіне этрусс, италий және грек мәлениеттерімен күресе, Рим өнерінің негізі салынды. Заттық материалдардың тапшылығы мен ежелгі мәліметтерде осы узақ уақыт аралығының аз көлемде ақпараттануының нәтижесінде осы кезеңдерді одан әрі терең зерттеу қиынға түседі. Б.з.д. VІІІ–V ғасырларда рим өнері, дамыған этрусс және грек мәдениеттерінен гөрі, енді дамып келе жатқан италиктердің өнері мен де бәсекеге түсе алмады. Рим өнерінің ең дамыған, өркен кезеңдері б.з.д. І-ІІ ғасырларына сәйкес болып келеді. Осы уақыттарда ескерткіштердің стильдік ерекшеліктеріне байланысты: ерте кезең–Август билігі, бірінші кезең–Юлий, Клавдий және Флавий әулеттерінің билігі, екінші кезең–Траян билігі, кеш кезең–Адриан және соңғы Антонион әулеттерінің билігі деп ажыратуға болады. Солтүстік Септимия және Помпей мен Цезарь кездерін өткел кезеңдер деп санау қажет. Солтүстік Септемий билігінің сонынан Рим өнерінің құлдырауы басталды. Ежелгі Рим өнерінің Еуропалық өнерге ықпалы. Ортағасырлардан бастап, бүгінгі күнге дейінгі Еуропалық көркем өнер туындыларының барлығында еделгі Рим өнерінің орасаң зор ықпалының іздерін байқауға болады. Оған үнемі көңіл бөлініп отырылды. Көптеген ұрпақтар, ежелгі Рим ескерткіштерінің спецификасы ашылмай, олар тек гректерден кейінгі антиканың көрінісі деп көрінгенмен, өздерінің сезімдері мен мақсаттарына жақын көп идеялар алды. Ренессанс дәуірінен бастап ХХ ғасырға дейінгі тарихшылар Рим өнерінде өздерінің кезеңдеріне заманауи әртүрлі ерекшеліктерді байқап отырған. ХV- ХVІ ғасырлардың гуманистерінің ежелгі Римге қаратпасында әлеуметтік-саяси (Кола де Риенцо) ағартушылық-моралистік (Петрарка) тарихи-көркемділі (Кирияк Анконский) тенденциялары байқалады. Сондада ежелгі Рим өнерінің ең күшті ықпалы Италиялық сәулетшілер мен суретшілерге тиді, олар бай римдік көркем туындыларын өзінше қабылдай түсінген. ХVІІ ғ. ежелгі Рим өнері еуропалық елдерді қызықтырды. Бұл гуманистік және ренессанс кезеңдерін жалғастырған «антикварды» кезең деп аталған. Франциядағы ХVІІ ғасырдағы революция француз ғалымдарын мен суретшілерін Рим өнеріне көңіл бөлуге тудырды. Дәл сол кезде ежелгі мұраларға ғылыми-эстетикалық қатынас пайда болып, «антикварды» кезеңінің қайраткерлерінен гөрі И. Винкельман өз уақытының ағартушылық философиялық қайраткері, ежелгі өнер тарихын жазушы ретінде танылды. Бірақ ол римдік өнерді Греция өнерінің жалғасы деп санады. ХVІІІ ғасырдың соңында ХІХ ғасырдың басында ежелгі Рим өнерімен тек қана жеке тұлғалар ғана емес, Еуропа елдерінің мемлекеттік мекемелері де айналыса бастады. Археологиялық қазбалар қаржыланып, ірі мұражайлар мен ғылыми ұйымдар ашылып, алғаш рет ежелгі Рим өнерінің туындылары жайлы ғылыми еңбектер жазылды. ХІХ ғасырдың соңында Ф.Викгоф пен А.Ригл ежелгі Рим өнерінің негізі мен спецификасын философиялық тұрғыда қабылдау мүмкіндігін қарастыуға әрекеттенді. Құнды теориялық зерттеу болып О.Брендельдің «Ежелгі Рим өнерін зерттеуіне кіріспе» деген кітабі жарық көріп, онда ежелгі Рим өнеріне ренессанс дәуірінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі көз қарастар қарастырылған. жүктеу/скачать 1,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|