1 латын тілініњ шыѓу тегі
жүктеу/скачать 1,14 Mb.
|
| 7 Рим есімдері
Бабаларға табыну римдік діннің құрамдас бөлігі болды. Ежелгі Римдегі рулық және отбасылық қатынастардың төтенше маңыздылығы өмірдің және мәдениеттің көптеген салаларынан көрінді. Толық түрде бұл өзіндік ерекшелігімен көзге түсетін есімдердің римдік жүйесіне қатысты. Римдік азаматтың толық есімі 3 негізгі бөліктерден тұрды: жеке аты, рулық аты және лақап аты. Есім (nomen - имя) – ұрпақтан ұрпаққа берілетін рудың аты. Рулық атқа құрметпен қарау, оған кір келтіруге қорқу текті адамның жеке адамгершілігін білдірген. Римдік «есімдердің» шығу тегі мен этимологиясы белгісіз; оларды жиі этрустік деректерге жатады деп болжайды, бірақ мұны дәлелдеу мүмкін емес. Римдік nomen ылғи -ius жалғауымен аяқталады, мысалы, Iulius, Cornelius, Likinius. Рулық есімдер саны тарихи түрде рулардың санымен шектелетіндігі түсінікті. Жеке есімі (praenomen - «предимя») рулық есімнің алдында тұрғандықтан солай аталған, мысалы, Gaius Iulius Publius Cornelius. Жеке есімдер екі ондықтан көп болған жоқ, көп жағдайда олар -ius немесе -us жұрнағына аяқталып отырды. Олар әдетте қысқартылған түрде жазылды (тек бас әріппен). G.- Gaius S. - Servius K. – Kaeso M. – Marcus Qu. – Quintus M. – Manius Mam. – Mamercus D. – Deciomus Sex. – Sextus L. – Licius P.- Publius T. – Titus. Ti. – Tiberius Gn. – Gnaeus A. – Aulus Sept. - Septimus Есімнің үшінші құрамдас бөлігі тәртіп бойынша рудың жеке бұтағына жататын жанұялық лақап ат (cognomen - прозвища ) болды. Лақап аттар әр түрлі себептер бойынша туындауы мүмкін еді, сондықтан олар алуан түрлі болды. Әдетте, алғашында лақап ат оны иеленушінің қандайда бір мінез құлықтық қасиетіне тән сипатын көрсетті. Мысалы, Scaevola («сол қол»), Dentatus («тісті»), Bibulus («ішімдікке құмар»), Scipio («посох») және т.б. Уақыт өте келе бұл жеке тұлғалық сипатты жоғалтып, тұтас отбасының айырықшалай атын білдіру болып сақталды. Жеке тұлғалық сипаттарды білдіру үшін тағы бір толықтауыш есім – екінші cognomen немесе agnomen жиі қолданылды. Қандайда бір аумақта көрсеткен қызметі үшін, сондай-ақ маңызды биографиялық жағдайды білдіру үшін бұл ат берілетін. Мысалы, екі атақты саяси қайраткерлер мен қолбасшылар б.з.д. ІІІ және ІІ ғасырларда «Публий Корнелий Сципион», ал әскери ерлігі үшін «Африканы бағындырушы» деген ат алып, Publius Cornelius Scipio Africanus деп атала бастады. Ал ондай атақты алған адамдарды айыру үшін біріншісін «Үлкен», ал екіншісін «Кіші» деп атады. Арнайы құжаттар мен атуларда толық атқа сондай-ақ әкесінің аты praenomen қосты, мысалы,M(arkus) Valerius M(arci) f(ilius) Messala (Марк Валерий, Марк, Мессалдың ұлы), кейде тіпті атасының жеке аты қосылды. Жоғарыда келтірілген римдік есімдердің жүйесі рулық және отбасылық атауын айырбастамаған өз руының толық құқықты ұрпақтары, еркек адамдарға ғана, қатысты болды. Барлық басқа жағдайларда басқа ережелер әрекет етті. Егер адам бір рудан басқа руға өтсе (асырап алу нәтижесінде), ол толық жаңа рулық аттардың «жинағын» иеленді. Онымен қоса екінші лақап аты ретінде сол өзінің бұрынғы рулық атын -anus немесе -inus жалғауымен асырап алушының толық атына қосылған атын сақтады. Мысалы, Цезарьмен асырап алынған болашақ император Август Октавий (Octavi) руынан шыққан Gaius Iulius Caesar атын иеленді. Еркіндік алған құл, еркіне жіберілген деген құқықтық статус иеленсе, өзінің бұрынғы қожайынының жеке және рулық атын, ал лақап аты ретінде құл болғандағы аты сақталды. Мысалы, Марк Туллий Цицеронның еркімен жіберілген Тирон Markus Tullius Tiro (Марк Туллий Тирон) деген ат алды. Римдік азаматтық алған шетелдіктер онымен қоса римдік рулардың біреуінің атын алды, ал өзінің бұрынғы есімі лақап аты ретінде сақталды. Мысалы, атақты иудейлік тарихшы Иосиф «Иосиф Флавий» деген ат алды, оған еркіндік берген император Веспасиан жатқан Флавийлер руына жатқанын білдіреді. Әйелдер Рим дәстүрі бойынша ерекше жеке есімге ие болған жоқ (praenomen), бұл ретінде рулық есімнің әйелдерге женский родтағы формасы қолданылды. Мысалы, Марк Туллий Цицеронның қызы Tullia деген ат алды. Егер қыздары екеу немесе бірнешеу болса, атқа « Үлкен» немесе «Кіші», «Үшіншісі» т.с.с. деген ат қосылды. Римдік жанұяның ішінде (familia) мүліктік, мұрагерлік және басқа қатынастар ежелден бері қатаң түрде регламенттелініп, ХІІ таблицалар заңында көрінді: отбасы басшысы (pater familias ) қалған ерікті үй мүшелерінің алдында артықшылық құқықтарды иеленді.Жанұяның екі негізгі түрі белгіленді: адам туғаннан бастап жататын жанұя және familia adoptiva асырап алушының қолына кірген жанұя. «Асырап алуды» білдіру үшін арнайы құқықтық термин қолданылды. Бұл термин жанұяға ритуалды «қабылдаудың» құқықтық актісін білдірді. Асырап алумен жоғарыда көрсетілген барлық есімдердің өзгеру әдісімен байланысты болғаны түсінікті. Рулық және отбасылық қажеттілігін өзгертуде (mutato familiat ) бөтен руға кіруші белгілі бір уақытқа дейін өз құқықтарының бір бөлігін жоғалтуға мәжбүр болды. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 1,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|