1. Мәтін бойынша ақсүйек ойыны ойналатын мезгіл
Түркілердің ерекше мән беріп, дамытып отырғаны
жүктеу/скачать 32,26 Kb.
|
| 19. Түркілердің ерекше мән беріп, дамытып отырғаны A) ержүректілік пен ақыл B) шебер ойлау мен шыдамдылық C) дене тәрбиесі мен ақыл-ой D) отансүйгіштік пен тәртіп E) зияткерлік пен тәрбие
1102-нұсқа 1-мәтін Ақсүйек Ақсүйекті ай сүттей жарық түндерде, жаздыгүні қыз балалар мен ер балалар араласып ойнай береді. Мал келіп, қораланып болғаннан кейін, күзет түрінде ауыл шетінде ойын басталады. Ойын ға ертеде ірі қараның жілігі пайдаланған. Күн көзінде ұзақ жатқан жілікті ң қурап, ақ с өңке болатыны белгілі. Со ған орай ойын «Ақсүйек» деп талған. Жиналғандар екі топқа бөлінеді. Ойын бастаушы а қс үйекті әуелетіп ла қтырады. А қс үйек жерге т үскен соң, бастаушы:«Ал іздеңдер!» - деп бұйырады. Бәрі іздейді. А қс үйекті тап қаны:«Мен таптым!» - деп айқайлайды да, ақсүйекті жоғары көтеріп, мәреге қарай ж үгіре ж өнеледі. Қарсыластары оны ұстап алу ға тырысады. Ұсталып қалса, ұстаған адамға ақсүйекті береді. Ол әрі қарай ж үгіреді. Қай топты ң ойыншысы сөреге жеткізсе, сол топ жеңеді, жеңілген топ өнер көрсетеді. Ойын кезінде бас қа с үйекті пайдалануға болмайды. 1. Мәтін бойынша ақсүйек ойыны ойналатын мезгіл A) жазғытұрым B) жаздыгүні C) көктемде D) қыстыгүні E) күздігүні 2. Ақсүйек ойынында жеңіске жететін топ A) ұсталып қалғаны B) іздеп тапқаны C) жоғары көтергені D) өнер көрсеткені E) мәреге жеткізгені 2-мәтін Бөлтірік шешен мен баласы Бөлтіріктің баласы ел ішінің ісіне жаңадан араласа баста ған ша ғы екен. Бір жиын үстінде қызу әңгімедүкен болады. Кісілер сұлу сөйлеп, тапқыр сөйлеп, ал ға озғысы келіп с өз жарыстырып отырады. Жиналғандардың ішінде бір байдың мырзасы да бар екен. Өзі мал ға бай бол ғанымен, с өзге кедей екен, мінезі де жайсыз болса керек. Сол реті келген жерде де, реті келмеген жерде де с өзге жармасып, елді ң алдын орай береді. Сөздің мәні кеткен соң, Бөлтірікті ң баласы с өз кезегінде: Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін, - деп өзінің с өзге қатысқысы жо қ екенін т ұспалдап білдіреді. Бай баласының аузы шынында да, аздап қисық екен. Әлгі с өзге намыстанып, бай баласы ашу шақырады. Жиынның шырқы бұзылады. Болған жай Бөлтірікке жетеді. Баласының бір ауыз сөзі біреуді ң жиыныны ң шыр қын б ұзу ға себепші болғанына шешен қатты қапа болады. Баласын оңаша ша қырып алып, Б өлтірік: Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе тағы жоқ. Сөзден жеңіл нәрсе жоқ. Сөзіңді тілі ңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылды сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылды ға айт. Не с өйлейтіні ңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қай кезде с өйлейтіні ңді біл. Қалай с өйлейтіні ңді біл. Оны білмесең, сара сөзің шала болады, арты жала болады, әкең қапа болады, - деп а қыл беріпті. 3. Бөлтірік шешен сөзіне байланысты мақал A) Тіл - достықтың алтын көпірі B) Тілі өлген ел - тірі өлген ел C) Басқа бәле тілден D) Ана тілің алпыс тілге татиды E) Тіл мәртөбесі - ел мәртөбесі 4. Мәтіннің егізгі идеясы A) Сөзіңді ақылыңа билет B) Өнер алды - қызыл тіл C) Сөзден тәтті нәрсе жоқ D) Сөзден ащы нәрсе жоқ E) Сәлем - сөздің анасы 5. Жиын шырқының бұзылу себебі A) Бөлтірік баласының аңдамай сөйлеуі B) Бөлтірік баласының бойындағы кінәраты C) Елдің бай баласын жақтырмауы D) Жиналғандардың сөз жарыстыруы E) Қызу әңгіме-дүкен жүргізу 6. Мәтін мазмұнына сай дұрыс ақпарат 1. Бөлтірік баласы ат-шапан айыбын төлейді. 2. Бөлтірік баласына риза болып батасын береді. 3. Бөлтірік баласына ренішін білдірігі, ақылын айтады. A) Үшінші B) Бірінші, үшінші C) Бірінші D) Бірінші, екінші E) Екінші, үшінші 3-мәтін Жүрегіңнің отын сөндірме Дүниедегі ең ұлы сезімдердің бірі - достық. Достық адамдардың, е ң алдымен, бір-біріне сенуінен басталады. Ол артқан сайын, достық та ны ғая т үседі. Ал бір-біріне сенімі жо қ, дегенмен өздерін дос санайтындар да бар, ол жалған достық - бірде бар, бірде жо қ. Қандай да бір қиынды ққа тап болса ң, оны досыңмен бөлісіп, досыңның ақылын тыңдап, шешім таба аласы ң. Сенім мен жарқын көңіл достықты берік ететін тірек саналады. Өзі шынайы дос бола білген адамны ң достары да көп болады және жер бетінде өзін жалғыз сезінбейді. Халы қта «Алтын берген - дос емес, а қыл берген - дос» деген мақал бар. Достық - бұл өмірдегі еш н әрсемен ба ғаланбайтын құндылы қ. Бір жігіт көршісіне өзін жақында ренжіткен досын жамандай бастайды. К өршісі ол жігітті тыныштандырып, досын кешіруін өтінеді. Сонда ол ашуланып: Мен неге өзімді ренжіткен адамды кешіруім керек, неге мен өзімді сатып кеткен адамны ң алдында кешірім сұрауым керек? - дейді.Тыңдап тұрған көршісі оған бір аңызды баяндап береді. Ертеде бір адам өмір сүріпті. Ол Табиғат-Анадан шам жа қпас үшін еш қашан т үнні ң болмауын, пеш жақпас үшін қыстың болмауын өтініп сұрайды. Бірақ Табиғат-Ана ол адамны ң өтінішін орындай алмайтындығын жеткізеді. Қатты ренжіген ол адам о ған былай дейді: Ендеше, мен са ған жары қ беру үшін ешқашан шам жақпаймын, саған жылу беру үшін пешті жылытпаймын, үйді ң есігін де жаппаймын, дейді. Осы айтылғандарды естіп тұрған жаңа ғы жігіт көршісіне: «Б ұл неткен а қылсыз адам, б ұл өзіні ң жаққан шамымен табиғатқа жарық беремін, өзінің жаққан отымен таби ғатты жылытамын деп ойлайды екен ғой»- дейді. Сонда көршісі: Сен де өзіңе соны істеп тұрсың. Сен де өзіңнің ж үреі ңні ң отын жа қпай т ұрсы ң. Са ған өзгелерді ң жарық түсіргенін, өзгелердің келіп жылытқанын күтпей, өз ж үрегіңні ң отын жа ғып, өзгелерге жары ғы ң мен жылуыңды сыйласаң. мүмкін, өзгелер де өз жолын табу ға ұмтылар, - деген екен. 7. Мәтін мазмұнына сай дұрыс ақпарат A) Жігіт көршісіне аңыз-әңгімені айтып береді. B) Дүниедегі ең ұлы сезімдердің бірі - махаббат. C) Жігіт көршісіне досын мақтай бастайды. D) Достық адамдардың бір-біріне сенімінен басталады. E) Табиғат-Ана адамның өтінішін орындайды. 8. Әңгіме мазмұнына қатысты адами қасиет A) кешірімділік B) еңбекқорлық C) білімділік D) жомарттық E) мейірімділік 9. Мәтін мазмұнының реттілігі 1. Достық сенімнен басталады. 2. Досына ренжіген жігіт. 3. Көршісі баяндаған аңыз. 4. Жүрек отын жағу. A) 3, 4, 2, 1 B) 1,2, 4,3 C) 2, 1,4,3 D) 4, 3, 2, 1 E) 1,2, 3,4 10. Мәтін мазмұны бойынша достықты мықты ететін тірек A) мейірім, рақым B) өнеге, үлгі C) құрмет, сый D) сенім, жарқын көңіл E) ақыл, ой 11. «Ендеше, мен саған жарык, беру үшін еищашан шам жа қпаймын, саған жылу беру үшін пешті жылытпаймын, үйдің есігін де жаппаймын», — деуіні ң м әнісі. A) Ақылсыз адам менмен келер. B) Кең адам басқаларға тірек болады. C) Кең болсаң, кем болмайсың. D) Жақсы ниет - жарым ырыс. E) Қолы ашықтың, жолы ашық. 12. Көршінің жігітке берген кеңесі A) Ұстамды болу B) Аяушылық жасау C) Үлгі болу D) Кешірімді болу E) Жақсылық жасау 4-мәтін Қазақ жұлдызшылары айдың тууын, оның аспан әлеміндегі орнын үнемі ба қылап, айды ң то ғысуы туралы жүйені қалыптастырған. Ай жылдың әр мезгілінде, әрт үрлі к үнде Үркермен қиылысып, жанасып өткендей болады. Мұны қазақ халқы «тоғысу» деп атаған. Қазақы жыл санауда жылдың басы наурыз айы болып саналады. Қыстан қысыла шы ққан ел қарды ң жуықта кетер-кетпесін наурыздың бірі күні (осы күнгі 14 наурызға с әйкес) қар үстінде жат қан қойды ң құмалағының қарға батары не батпасына да қарап болжа ған. « Қардың басын қар алады» деген ел « Құс қанаты» атты жапалақтап жауар қарды асыға күткен. Бұл наурыздың 26- 28 ж ұлдызына д әл келеді. Келесі ай - отамалы сәуір деп те аталады. Айды ң басы осы к үнгі 14 с әуірге с әйкес келеді. Б ұл к үні б өлек-б өлек жаз бұлты шығады. Осы айдың 17-19 күндері шамасында күн суытып, жа ңбырлатып өтеді. Ел ертеден Б ұл күнді «Қыдыр қамшысы» деп атаған екен. Ал айдың соңына қарай 25-27 шамасында тобыл ғы бүршіктенер «Тобылғы жарған» атты суық болады. Мамыр айының 8-9 күндері « Қызыл ж ұмырт қа салқыны» өтеді. Бұрында үлкендер аузынан естіп қалатын осы бір атау елуінші жылдарды ң ая ғында сирек қолданылып, кейінгі жетпісінші, сексенінші жылдарда ел есінен м үлде шы ғып кеткен еді. « Қызыл жұмыртқа салқынында» ауа райы өзгеріп, күн суық болатыны белгілі. Осы к үндері адал құстар ұя басады екен. Сондықтан Бұл күнді қазақ «Қызыл жұмыртқа» деп атапты. Б ұдан кейін 17-25 арасында ата қты «Құралайдың суығы» өтеді. Шілде Үркердің жерге кіруімен басталып, қырық күннен соң Үркер қайта к өтеріліп, Сарша айында «Үркердің толғағы» атты жаңбырлы күн туады. Қыркүйек айында «Сүмбіленің суы» ж үрмек. С үмбіле жаңбыры өткен жердің кәдесінің түбі көк, малға қыстай жақсы от болады. С үмбіле туа су суыса, келесі айда Таразы туып, таң суыған. Ақырап айын есепшілер болжам үшін қатты ұстанған. Ақырап айыны ң тууы қазіргі қазан айыны ң 14 жұлдызы - ақыраптың бірінші күніне сәйкес. Сол к үні та ңс әріден бастап ж ұлдызшы-есепшілер әр сағатты қатты бақылауға алған. Сағат сайын күні бұрын дайындал ған күлді ұшырып к өріп, желді ң бағытын, жылдамдығын есепке алған. Сол сияқты сол тәулікті ң қай са ғатында к үнні ң ерекше құбылысы, суытуы, не жылынуы, не жауын-шашын болуы қатты ескерілген екен. Б ұл болжам алты к үн бойы кезек- кезек күн-түнді күзеткен есепшілермен жүргізілген. Сол алты к үнде алты айлы қ қыраулы қысты ң қасқабағын анықтаған. Үлкендерден бізге жеткен «Ақырапты ң алты» к үні осы екен. 13. Халықтың «Құс қанаты» күнін асыға күту себебі A) жауын-шашын мөлшерін анықтаған B) қардың кететінін анықтайтын кез C) малды көктеуге шығаруға ыңғайлы күн D) қыс... жүктеу/скачать 32,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|