Психологиялық диагностиканың этикалық-құқықтық аспектілері психологтың назарын талап ететін өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Жалпы алғанда, психодиагностика - жеке адамның даралық-психологиялық, даралық-психофизиологиялық ерекшелік-терін тану және бағалаудың жолдары мен тәсілдерін зерттейтін психологияның бір саласы болмақ және психологиялық диаг-ноз қоюдың ғылымы мен практикасы бо-лып табылады.
«Диагноз» термині организімнің қа-лыпты қызмет етудің ретінде немесе даму-дың кез келген ауытқу ретінде тану және нақты обьектінің жағдайын анықтау ретінде түсініле бастады. Диагностикалық жұмыстың мақсаттарына байланысты пси-хологтың қойған диагнозының тағдыры әр түрлі болуы мүмкін. Қойылған диагноз зерттелініп отырған жеке тұлғаның қасиет-тері туралы ақпараттар мен коррекциялық-дамыту нұсқаулары маманадарға (дәрігер, педагог, дефектолог, логопед, психолог) ұсынылып, олар оны зерттелініп отырған жеке тұлғамен жұмыс істеуде қолдана алады Яғни, зерттеу нәтижесінен кейін психолог зерттелушімен коррекциялық-дамыту, консультациялық, психотерапевтік жұмыстарды жүргізеді.
Сонымен бірге педагог психолог тек диагноз қоюмен ғана шектелмейді, жеке тұлғаның дамуын және оқушылардың қабілеттіліктерінің дамуын қамтамасыз ететін бағдарламаны құрып, сол бағдар-ламаның және нұсқаулардың орындалуын қадағалауы қажет.
Психологиялық қызметтегі диагнос-тиканың басты мағынасы - балаларды бір-бірімен салыстыру емес, әрбір баланың ішкі дүниесіне терең үңіле біліп және баланың жан дүниесін түсіну болып табылады.
Психодиагностика көмегімен прак-тик психолог мына негізгі міндеттерді ше-шеді (Немов Р.С., 1995):
- Адамда психологиялық қасиет-тердің немесе мінез-құлық ерекше-ліктерінің болуын анықтау;
- Белгілі қандайда бір қасиеттің даму деңгейін анықтау (сандық және сапалық);
- Адамда диагносталған психоло-гиялық және мінез-құлық ерекшеліктерін бейнелеу;
- Әртүрлі адамдардың зерттелген қасиеттерінің даму деңгейін салыстыру;
Сонымен бірге психодиагностика адамның психикалық қасиеті мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы сандық сипатта бағалайды және нақты сапалық тұрғыдан талдайды.
Психологтың кәсіби іс-әрекеті этика-лық нормалар мен талаптар аясынан шықпауы керек. Яғни, психолог психоло-гиялық зерттеу әдістерін және әдісте-мелерін жақсы білуі қажет және оларды тәжірибеде қолдануда кәсіби-этикалық принциптерді білуі және сақтауы маңызды.
Білім саласындағы психологтың мін-деттері және құқықтары мынадай:
- Баланың қызығушылықтарын бел-сене қорғау;
- Өзінің құзыреттілігі негізінде кәсіби шешімді өзбеттілік қабылдау;
- Егер балаларды оқыту және тәрбиелеу әдістері баланың қызығушы-лықтарына сәйкес келмесе әрі зиян келтіретін болса, онда араласуға міндетті;
- Егер әртүрлі медико-психолого-педагогикалық және басқа комиссиялардың бала тағдырын шешуіне байланысты мә-селе туындаса, онда психолог дауыс беруге және әрекет етуге құқығы бар. Егер комис-сияның шешімімен келіспеген жағдайда (екінші жылға қалдыру, басқа мектепке ауыстыру және т.б.) психолог өзінің пікірін жоғары инстанцияларға жеткізуге құқығы бар;
- Балаларға дефектологиялық, меди-цина-психологиялық, соттық – психоло-гиялық сараптаманы жүргізуде және оларды зерттеуде өзі қатысуы міндетті;
- Білім мекемесіндегі әкімшілікке және педагогтар ұжымына негізгі мәсе-лелерді шешуде, оқушылардың психика-лық дамуына және олардың индивиду-алдық мәселелеріне байланысты мәселе-лерді шешуде көмек көрсету.
Қазіргі кезде психодиагностиканың негізгі тәсілі психологиялық тестілеу болып табылады.
«Тест» термині ағылшын тілінен аударғанда «сынау», «тексеру» дегенді білдіреді. Психологиядағы тест бұл зерт- телген қасиеттінің даму деңгейінің сандық және сапалық көрсеткіштерін салыстыруға мүмкіндік беретін психодиагностиканың стандартталған әдістемелері.
Психолог жұмысында зерттеу нә-тижесінің сапалығын арттыру үшін психодиагностикалық әдістемелерге мы-нандай талаптар қойылады:
- Психодиагностикалық және психо-коррекциялық әдістерді таңдауда, нәтиже-лерін қорытындылауда абай болып және баланың құқығын бұзбауы керек;
- Психологиялық білімі және кәсіби дайындығы жоқ адамдар психология мәсе-лелері бойынша психодиагностикалық, психокоррекциялық және басқа жұмыс-тардың жүргізулеріне жол бермеу қажет;
- Кәсіби тәуелсіздік принципін сақтау;
- Ғылыми талаптарға (сенімділік, валидтілік, нақтылық) сәйкес келуі қажет.
Әрбір психодиагностикалық әдістеме ғылыми талаптарға сәйкес келгенде ғана алынған нәтиженің адекватылығына еш күмән болмайды. Алайда кез келген психодиагностикалық әдістемелерді қолда-нушыларға төмендегі ережелерді жадыда сақтаса артық болмас деп ойлаймыз:
- Адамды өзінің келісуінсіз, еркінен тыс немесе алдау жолымен психологиялық зерттеуге мәжбүрлей алмаймыз, тек соттық және медициналық тәжірибе жағдайла-рында ғана мәжбүрлей алады;
- Кез келген адам өзінің зерттеу нәтижелерін білуге құқылы;
- Кәмелетке толмаған балаларды тестілеуде олардың ата аналары тестілеудің нәтижелерін білуге құқылы;
- Зерттеушілерге психологиялық тес-тілеудің қорытындысы ұғынықты әрі жеткілікті деңгейде түсіндірілуі керек;
- Егер тестілеу адамның ақыл ой деңгейін анықтау (конкурстық таңдау немесе жұмысқа орналастыру) мақсатында жүргізілсе, онда зерттелінуші тестілеудің мақсаттарын және нәтижелерге қойылатын талаптарды білуге құқылы;
- Психолог диагностика нәтижесінде алынған мәліметтерді таратуға және барлығына жария етуге болмайды (егер мәлімет оқушыға және айналасын-дағы-ларға зиян келтірсе, егер зерттелушіге кұ-пиялықты сақтаймын деп кепілдік берсе) құпиялықты сақтауы қажет;
- Психолог психодиагностикалық жұ-мыстың қорытындысының адекватты-лығына жауапты және кәсіби психо-диагностиканың барлық талаптарына сәй-кес келуі керек.
Психологтың ұстанатын этикалық принциптері баланың мүддесін қорғаумен бірге, оның жан дүниесіне зиян келтіруге мүмкіндік бермейді.
Әрбір психолог этикалық-құқықтық ережелерді жұмыс барысында ұмытпағаны жөн, бұл психологтың кәсіби маңызды қасиеттерді қалыптастыра отырып, өзін өзі тәрбиелеуіне ықпал етеді. Осындай қасиеттерге Н.Н. Обозовтың пікірінше:
- Ұстамдылық және Шыдамдылық.
- Жоғары мәдениеттілік деңгей.
- Жағдайды талдау біліктілігі.
- Коммуникативтік біліктілігі.
- Мінез-құлықтың икемділігі.
Достарыңызбен бөлісу: |