Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы аэробты және анаэробты өнімділік. Дене жаттығуларының физиологиялық жіктелуі және сипаттамасы

 

1. Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасы. АҮФ-ның қайта түзілуінің анаэробты және аэробты жолдары. Анаэробты және аэробты өнімділік.

Дене жаттығуларының энергетикалық сипаттамасында оттегіге деген қажеттіліктің артуы – аэробты, ал оттегіге қажеттіліктің төмендеуі анаэробты жаттығулар деп екіге бөлінеді.

Тұрақты күй үлкен және сылбыр қуат аймағында жұмыс атқару кезінде бабына ену процесі аяқталған соң пайда болады. Жұмыс басталар алдындағы күш-қуаттың анаэробтық кездерінің басымдылығы; 3. Функциялар күшеюінің тепе-теңсіздігі; 4. Бұлшық еттердің әр түрлі жұмыс кезіндегі бабына ену бағамының өзіне тәндігі; 5. Бабына енудің шапшаңдығы жұмыстың қарқындылығы мен оның машықтанған дәрежесіне байланысты болады. Ол оттегін пайдалану деңгейін бірқалыпты ұстаумен сипатталады. Сөйтіп, ол нақтылы тұрақты және тұрақсыз болып екі түрге бөлінеді. Нақтылы күй оттегінің сұранысы мен оның пайдаланылуы тепе-тең болуымен сипатталады. Жұмысты тотығу процестерімен қамтамасыз ету үшін оттегін пайдалану қажет. Бұл күйде қимыл және вегетативтік жүйелер қызметінің үйлесімі байқалады. Сүт қышқылы шамалы мөлшерде шоғырланады. Сілтілі қышқыл күйінің реакциясы өзгермейді.

Нақтылы тұрақты болып көрінетін күй оттегін пайдалану тұрақтылығымен сипатталады. Алайда, оттегінің сұранысы оттегіні пайдалануға қарағанда анағұрлым жоғары болады да оттегінің қажеттілігі артады.

Оттегінің қарызы бұлшық ет қызметіндегі пайда болған алмасу өнімдерінің тотығу үшін қажет оттегі мөлшерімен өлшенеді. Жүректің соғу жиілігі 180-200 соғ\мин, қан айналымының минөттік көлемі 25-35л, тыныс алудың минөттік көлемі 120-140л-ге жетіп, вегетативтік жүйе қызметі шегінде болады. Бұларға қарамастан ағзада сүт қышқылы жиналып, сілтілі қышқылы ph төмендейді де, энергия өнімдерінің анағұрлым бөлігі анаэробты жолмен өтеді.

Бұл кезде тер бөлінуі күшейе түседі. Екінші тыныс алудың пайда болуына жұмыс қарқындылығының төмендеуі мен өкпе желдеткішінің еріксіз кеңеюі ықпал жасайды. Дегенмен, бұлардың ешөайсысын, не жаттығуға, не жарысқа ұсынуға болмайды. Спортшы қанша машықтанған болса, өлі нүктенің пайда  болу мүмкіндігі соншалықты аз болады.

2. Спорттық жаттығулардың және қимылдардың жіктелуінің биохимиялық құрылымның қызмет жағдайына бейімделу спорт түрлерінің жіктелуі.

Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта жүреді. Қимыл сапасының дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ әртүрлі сапалардың дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық айқын байқалады. Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді. Төзімділік кардиореспираторлары жүйенің дамуымен артады.

Статикалық бұлшық ет күші барынша зорланумен сипатталып, изометриялық жарылуда бұлшық етті дамытуы мүмкін. Бұлшық еттің орасан зор қуатты күші лабораториялық жағдайда жүйкеге немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын тоқпен әсер еткендей ерекше күшпен анықталады. Сондықтан барынша зор еркін күш бұлшық етті құрайтын бұлшық ет талшықтарының санына және оның қалыңдығына байланысты. Барынша зор еркін күштің бұлшық еттің физиологиялық көлденең еніне қатысты – бұлшық ет күшінің шегі деп аталып, ол 4-тен кг\шаршы см-ге дейін тербеледі. Динамометрдің көмегімен адамның барынша зор еркін күшін өлшеуге болады. Осынау еркін күшке бір кезекте бірнеше бұлшық еттер қатысады.

3. Әртүрлі салыстырмалы тізбекті қозғалыстардың сипаттамасы механизмдері және жұмыс қабілеттілігін шектеу факторлары

Барынша еркін күштің көлемі бұлшық еттердің шеткі және жүйке факторларына байланысты. Шеткі факторларға бұлшық еттің физиологиялық көлденең ені, оған жылдам және баяу бұлшық ет талшықтарының қатынасы, бұлшық еттің алғашқы ұзындығы мен әрекет рычагы жатады. Жүйке факторлары ішкі бұлшық ет үйлестілігін және бұлшық еттердің өзара үйлестілігін анықтайды. Одан басқа барынша еркін күш зерттелуінің көңіл-күйіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Барынша қуатты күш пен барынша еркін күштің арасында өзгешелік бар, оны күштің жетіспеуі деп атайды. Күш жетіспеуінің көлемі бұлшық еттермен еркінше басқару, сыналушының психологиялық күйі және бір мезгілде бұлшық еттер жиырылуы сандарының жетілуіне байланысты. Өлі нүкте және екінші тыныс алу күйі өткен ғасырдың 90 жылдарда ұзақ қашықтыққа жүгіретін спортшыларда байқалады.

Өлі нүкте – спортшының бұлшық ет аппараты қызметі мен бұлшық етте өттегін және қоректік заттарды жеткіліксіз қамтамасыз етуінің арасындағы сәйкес келмеуі кезінде спортшы көңіл-күйінің нашарлауы нәтижесінде пайда болады. Бұлшық ет ауырып, бас айналып, өкпе қуысы тарылады да, спортшы субъективті қалыпта жүреді. Объективті көзқарастан демікпе, не болмаса көмір қышқыл газының бөлінуі және оттегіні пайдалану артады да, сілтілі қышқыл ph төмендейді. Лажсыз зорығудың жұмыс жалғаса берсе, өлі нүкте күйі тыныс алудың жеңілдеуімен алмасады, сондықтан оны екінші тыныс алу деп атайды. Тамырдың соғуы кеңейіп, тыныс жиілігі бәсеңдейді. Сілтілі қышқылдың деңгейі көтеріліп, жүректің соғу жиілігі төмендейді.