2 Ертіс жалпы орта білім беру мектебі Көпеева Әлия Қамариденқызы Дидактикалық материалдардың топтамасы қазақ тілі мен әдебиеті тереңдетілген

1.Хат жаза білу-үлкен өнер екендігіне назар аударыңдар.

2.Осындай хат үлгілерін тауып,жинастырып,оқып беріңдер.

3.Өздеріңнің достарыңа,туысқандарына хат жазыңдар.

Ел арасына Мәлік шешеннің(шын аты Сейпілмәлік)тапқырлық сөздері көп тараған.Сілеті өңірінде туып,өмірінің соңғы жылдары Қараман ауылына қоныс аударған.1933 жылы Қараман ауылы қасындағы Төбет зиратына жерленген.

XX ғасырдың бас кезінде Омбы облысының бір ауылында өмір сүрген, руы қаракесек Садуақас деген адамда ойда жоқ жерден байып кетсе керек. Ол орта жасқа келгенше, байлардың сиырын баққан қызыл сіңір кедейлерінің бірі екен. Бірде күндегісіндей,табынын орман маңында жайып жүргенде, дөңесте қонып отырған қарақұсты көзі шалады. Томардай бір затты оқта-текте бір шоқып қойып, жалтақтап қарап отыр.

Малшы жақын келіп,ақыра ұмтылғанда, құс жемтігін тастай сала далбақтай көтеріле жөнелген екен. Оның алдындағы су жаңа әмиян екен де, іші толы ақша болып шығады.

Орманның сыртындағы көл жағасына бір саудагер атын доғарып, айдында рахаттанып жүргенде,жағада ақша толы әмиянды қарақұс көтере жөнелген екен. Қалың орман үстімен қалықтап ұзап кеткен құсқа саудагер жете алмай, көз жазып қала береді.

Тегін ақшаға қарық болған Садуақас Омбыдан ағаш үй сатып алып дүкен ашып, ауда саттықпен айналысады. Атақты байлармен терезесі теңескен саудагер енді бір кездегі кедей достарын менсіне қоймайды. «Аузы қисық болса да байдың ұлы сөйлесін» дегендей, бас қосылған жерде әркімге сөз бермей,өзінше шешенсіп те жүреді. Бірде тіпті осы өңірде менен асқан айыр көмей, жез таңдай «бар ма екен?» деп те шалқыпты.

«Сізге Қыпшақта Мәліктен басқа ешкім тең келе қоймас» дегендерге ол намыстанып та қалады.

-Ішсе асқа, кисе киімге жарымай жүрген қу кедейді де маған теңедіңдер - ау!

Осыны естігінде, тапқырлығымен бүкіл Ертіс өңіріне даңқы шыққан Мәлік шешен әдейі іздеп барып, Садуақастың үйіне түседі. Қасына саудагердің кедей кезіндегі екі-үш досын ерте барса керек. Садуақастың руы Қаракесек, Мәліктің руы Сағал-Қыпшақ. Екеуі бір өңірде туып-өскенімен, бірін-бірі бұрын көрмесе керек.

Әуелгіде Садуақас ауылдан келген кедейлермен салғырттау амандасады. Ал атышулы Мәліктің есімін естігенде, бажырая қарап тұрып қалады. Мәлік те оның бетіне қадала түсіп:

-Сонша неге адырая қалдың? Қорықпа! Мен Мәлік болғанда,баяғы бағып жүрген сиырыңа тиіп,сені зар қақсатқан «Мәлік» емеспін. Құдайы қонағыңмын, -деп жұртты бір ду күлдіреді. Садуақас сыртқа шығып кетеді де, қазанға ас салдырады. Онысы арық малдың қатқан құтқан сүр еті екен. Табақта бір түйір жылтыраған май болмайды. Ал саудагер алыстан іздеп келген шешенге:

-Жеңіз,Мәке,жеңіз!-деп құрақ ұшады. Осы кезде Мәлік:

-Жегіміз келмейді деймісің, кебірсіген кесек-кесек адасың құрығыр тамақтан өтіп отыр ма?-деп тағы да бір түйреп қалады. Садуақас ылғи қаракесек,тастай сүр ет асып бергеніне ұялып, қонақтан кешірім сұрайды да, қой сойып қайтадан қазан көтертеді. Семіз ет қазанға түскеннен кейін қонақтың көңілі жайланған шығар деп Садуақас келіп тізе бүгісімен Мәлікке:

-Сізді әңгімешіл деп естіп едім, неге үндемей отырсыз? -дейді.

-Садуақас үйінің төрінде патша ұлықтарының суреттер ілулі тұрса керек. Мәлік соларды асықпай бір шолып өтеді.

-Айтса әңгіме көп қой. Мен мынау төбемізден төне қалған құбыжықтарыңнан қорқып отырмын. Көздері алақандай көктен түскендей суық екен. Ағат кетсем бас салып жүретін пәлелер емес пе?

-Әп, бәлем,оңтайыма келдің бе? -деп түйген Садуақас та бір сайқымазақты көлденең тарта қояды.

-Рас, құбыжық дегендерің осылар. Өздері ауыл қазақтарына өш-ақ.Бірақ мен отырғанда қорықпаңыз.

-Бәсе, -деп жауап береді. Мәлік үй ішін айнала тағы бір шолып өтіп:

-Екі әйелің болса да осы үйде неге бала-шаға көрінбейді десем, мына құбыжықтарың қылғытып, жеп қойып жүр екен-ау.

Біресе сұрланып,біресе күреңітіп ашу қысқан Садуақас:

-Мен өзімді ешкім алдымнан өтпеген соң тайпалаған жорғамын ба десем, табанына жем түскен аттай кібіртік екенмін ғой. Ат-шапан айып менен, -деп Мәліктің алдына келіп иіліп,қолын алыпты.

«Саусағы неге жоқ десем...»

Бір жұма намазына үлкендерге еріп он бір жасар Мәлік те барыпты. Намаз оқушылар қатарына тұра қалған Мәліктің басында үлкен жалбыр тымақ болса керек. Мәлікпен рулас Көптұр деген ағасы «тымағыңды таста»десе, бала тыңдай қоймайды.

Сонда Көптұр молдаға сұрақ қояды:

-Ана баланың жалбыр тымақ киіп намазға тұруы қалай болады?

Молдадан бұрын Мәлік жауап қатады:

-Менің тымағым да сенің қойбикең сияқты адал мал-қой терісінен тігілген. Ал қой терісін жалбыратып жаратқан-Құдай.

Баладан мұндай жауап күтпеген Көптұр өршелене түседі.

-Шертіп қалса, шып кетейін деп тұрып, сөзін қарашы!

Көптұрдың сұқ саусағы шолақ екен. Сонда Мәлік оған:

-Бәсе, бір саусағы неге жоқ десем, шертіп қалғаннан ұшып кеткен екен ғой! - депті.

1.Мәтінге әдеби талдау жасаңдар.

2.Шешендік сөздер туралы ойыңды топтастыр.



Шешендік сөздер

3.Қазіргі кездегі шешендік өнердің дамуы туралы пікірлеріңді айтыңдар.

4.Би-шешендерге тән қасиеттер, олардың қоғамдағы, тарихтағы, өмірдегі рөлі қандай?

Әбілда қажы мен Жұмабек болыс

Ертіс бойындағы қадірменді қажылардың бірі Әбілда деген қажы әрі өжет, әрі шешен, беделді адам болыпты.

Әбілда қажы өзінің үш-төрт отауымен жеке бір ауыл болып отырады екен. Сол кезде қарабұжыр Жұмабек деген болыстың бір үйір жылқысы жоғалады да, оны Әбілда қажының ұрылары алды деп түйсе керек, соның қарымтасын қайтару ниетімен Әбекеңнің үйірлі жылқысын айдатып алады.

Бұл жұмыстың Жұмабектен келгенін Әбекең біледі де,қасына бір-екі жолдас ертіп болыстың үйіне қонаға түседі. Жайшылықта әңгімені боратып отыратын Әбекең бұл жолы жақ ашпайды.

- Қажеке,бүгін көңілсіз отырсыз ғой,әңгімені айтыңыз!-дейді болыс. Сонда қажы:

- Әй,Жұмабек,егер

Отыз жыл отасқан бәйбішеңнен айырылсаң,

Аяулы ұлың қайтып,

Қанатыңнан қайырылсаң,

Сондай шақта өз болысың,

Бермек түгіл қол үшін,

Бар малыңды айдап алса,

Не әңгіме айтар едің?-

депті.Аталы сөзден тосылған болыс Әбекеңді құрметтеп қонақ қылып,алған жылқыларын алдына салып беріп аттандырған екен.

1. Барымта қазақ халқының ертедегі салты туралы пікір алысыңдар. (ұнамды салт па,әлде қырсық па?)

2. Құрметтеп сөзіне морфологиялық талдау жасаңдар.

3. «Халық шешендері», «Қазіргі шешендер» тақырыбының біріне реферат дайындаңдар.

Сұрасаң өз атымды Құдайберген,

Халқыма айтқан сөзім ұнай берген.

Жынданып өлең буып жатқанымда ,

Ұстазым Ғимадетдин дұға-ай берген.
Баласын Орта жүздің араладым,

Үш жүзге даңқым жетіп тарағанмын.

Бойында үлкен Қараой Қадиша қыз,

Айтысып оны жеңіп жол алғанмын.

Көкшетауда талаймен жарысқанмын.

Қызылжар ,Көкшетауды сайран қылып,

Атбасар,Омбы барып көп қыстадым.

Қолыңа домбыраңды сен де ұстадың.

Ағаңмен айтысуға дәме қылсаң,

Берейін кезек саған,мен бастадым.

Құдеке,қолың жетті көп сұңқарға,

Шарқ ұрып таныс болдың жақсыларға.

Көңілің өскен,көкірегің кең,биік жансың,

Сөйлесер сізбен менің күшім бар ма?

Иесі осы үйдің ер Жылқыбай,

Бүркіттің шыңға шыққан қыранындай,

Ел үшін азап шегіп ауыр жолда,

Құтқарған қиындықтан ерді талай.
Қанаты еліміздің шын қайырылды,

Бір жылда бар сұңқардан ел айырылды,

Қайғырып Қызыл ағаш жалпақ елі,

Ой мен қыр тегіс келіп бата қылды.

Болмай-ақ қойсын аят,құран,батаң,

Өлеңмен айтар көңіл көп болды ма,

Бір адым шықпас па еді аруақты атаң.

Құр кердің мақтанменен көкірегіңді,

Ұялып сіз үшін мен зорға отырдым,

Сүйегім намыстанып жаман сынды.

«Басында жұлма-жұлма ескі бөрік,

Ағаш ат астындағы жансыз көлік,

Өн бойын құс түткендей түрің мынау,

Қақсадың тумай жатып шешең өліп».

Иса

«Кекілін кер бесті аттың түймедім бе,

Тал шыбық бұрайын деп имедім бе,

Несіне бөркімді айтып мазақтайсың,

Бөркіңді істеп берген кимедім бе?»
Исаның Нұрғожаға айтқаны

-Ақ киіп әуреленген қай Мәшһүрсің,

Жамылған қой терісін қай қасқырсың,

Естуім Жүсіп деген Мәшһүр біреу

Өзіңді-өзің мүшкіл ғып қайдан жүрсің?
Жаңада айтып кетті Балақадыр,

Сөзіне мен отырмын етпей сабыр,

Халқы сүйген Абайды феодал дейді,

Сөз бар ма ұлы ақынға бұдан жәбір.

Алтын мен мысты байқап айырмайтын,

«Санасыз Балақадыр неткен пақыр?»

***

«Жақын деп жанымды ұғар сәлем бердім,

Мөлтілдеп бауырында Бурабай көл

Көкшетау-жәннәті ғой жұмыр жердің»

***

Ызботтан сөзім шықсын уыс-уыс,

Майра апам домбыраны алып берді,

Исада түні бойы болмас тыныс.

Сіздермен кез боп қалдым өң мен түстей,

Жынды Омар,Зәрубай мен Қалибекті

Ұмытпан мен де,сірә,жанар өшпей.

Неткен ел сейіл-серуен салған ойнақ.

Ащы тіл, әдемі әзіл, сән-салтанат,

Шаттықпен гүлдей жайнап,отыр ойнап.

***

Көз тіккенде мылтықтан оқ зу етті.

Суды малтып, қамыстың түбін тінтіп,

Тазы ит құсап лып етіп алып жетті.

***

Шіркін,жоқтық, жігітке кір келтірме,

Оты өшкен,түтінім Саяділдің

Мұржасынан будақтап ұшқан бірге.

Адамшылық арға кеп жұғады екен,

Іштегі іске алмай жатқан кірне.

Өз үйім жоқ, керосин қатқан күні,

Сонда қонақ боларсың біздің үйге.

***

Сұм заманға кез болдық,

Елсіз,күнсіз жапанда,

Тағдыр, ажал кем болдық

ИТ пен құсқа жем болдық.

Үйде қалған кемпір-шал,

Қанатынан қарылып,

Боздағынан айрылып,

Бұл не деген болды хал...

***

Ассалаумағалайкум, болыс аға,

Ақбілекке он төрттегі үйленіпсің,

Қайырлы құтты болсын,қоныс аға...

***

Үй болған бұларда күй болды ғой

Жақсылармен кездесіп туыс тауып,

Ұмытылмас біздерге сый болды ғой.

Өлеңім айта берсем мол болады.

Кеудеңде орын болса құйып алшы,

Кәденің ең үлкені сол болады.

1.Айтыс мазмұнына талдау жасаңдар.

2.Айтыстың қандай түрлерін білесіңдер.

3.Айтысты кімдер зерттеді?

4.Айтысты рөльге бөліп оқыңдар.

5.Венн диаграммасы.Осы күнгі айтыс пен бұрынғы айтысты салыстыру.

6. «Айтыс-сөз мәйегі»тақырыбында ойтолғау жазыңдар.