41. Қазақ халқының қалыптасуы. «Қазақ» этнонимінің әлеуметтік, этникалық мәні мен мазмұнын көрсетіңіз
жүктеу/скачать 145,25 Kb.
|
41-46 ТАРИХ (1)
|
41. Қазақ халқының қалыптасуы. «Қазақ» этнонимінің әлеуметтік, этникалық мәні мен мазмұнын көрсетіңіз .Қазақ халқы қалыптасуының тарихи алғышарттары. Халықтың қалыптасуы өте күрделі және ұзақ үрдіс болып табылады. Ғалымдар қазақ этносы өзінің рассалық-генетикалық бастауын осы қола дәуірінен алады деп есептейді. Оны қазақтың ұлттық мәдениетімен андроновтықтардың мәдениетінің ұқсастығы дәлелдейді. Мысалы, андроновтықтардың қыштан істелінген заттарындағы өрнектер қазіргі қазақ кілемдеріндегі өрнек нақыштарымен сәйкес келеді. Отқа, ата-баба рухына табыну, көптеп қой, жылқы малдарын өсіру және оны тамақ ретінде пайдалану андроновтықтар мен қазақтардың өмір салтының ұқсастығының белгісі болып табылады. Қазақстан жерін мекендеген үйсін, сақ, ғұн, қаңлы және сармат тайпалары қазақтардың арғы тегі болып табылады. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша үйсін тайпалары мен кейінгі қазақ этносының арасында тікелей этногенетикалық байланыс бар. Оларда көшпелі өмір салты мал шаруашылығымен байланысты, киіз үйді кең пайдаланған, ет-сүт өнімдерін тамаққа қолданған, бидайдан нан пісірген және т.б. айқындаушы ұқсастықтар көп. Сонымен қатар қоғамдық-әлеуметтік құрылымда да ұқсастық бар. Үйсін мемлекеті үш бөлікке бөлінген: сол қанат, оң қанат және орталық қанат. Осы бөліністер олардың қазақ жүздерімен сәйкестігін көрсетеді. Бұл этногенетикалық ұқсастықты дәлелдейді. Ғалымдар қазақ халқының қалыптасуын түрік этногенезінің басталуына жатқызады. Түркі кезеңіндегі шаруашылық-мәдени өмір кейін түркі халықтарының көбіне тән болды. Қазақстан жерін мекендеген түркі тайпалары моңғол шапқыншылығы қарсаңында біртұтас халық болып қалыптасуға даяр еді. Оған қимақ-қыпшақ конфедерациясы мысал болады. Олардың Алтайдан Еділге дейін алып жатқан территориясын парсы ақыны, саяхатшы Насир Хосроу «Қыпшақ даласы» деп атаған. Алайда моңғол шапқыншылығы бұл жердегі тайпаларды басқару жүйесіне және де шаруашылық жағдайына, әдет-дәстүрге өзгеріс әкелді. Моңғолдардың жаулап алу саясаты этникалық құрамға біршама өзгеріс жасады. Қазақстан территориясы әр түрлі этникалық топтардың қоныстану аренасына айналды.Ұлы қоныс аудару кезеңінде, кейін түркі және монғол шапқыншылығы дәуіріндегі этникалық араласу қазақтардың сыртқы түріне үлкен өзгеріс әкелді. Сонымен бірге этномиграциялық процесс нәтижесінде жергілікті тайпалар басқа тайпалармен араласып, оларды ассимиляциялады. Сондықтан да қазақтардың арғы тегіне Қазақстан территориясы өзіне Отан болған тайпаларды жатқызуға болады. XIY-XY ғғ. Қазақстан және оған шекаралас аймақтарда Ақ Орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы деген мемлекеттер болғаны белгілі. Ол мемлекеттер тұрғындарын өзбектер, өзбек-қазақтар, моғолдар және ноғайлар деп атаған. Бұл атауларда өзіндік этникалық және саяси мән болған. Егер де «халық» деген түсінік этникалық құрылым тұрғысынан қаралса, онда оны «этноним» терминімен белгілейді (өзбектер, қазақтар, қырғыздар). Халық өзінің атымен мемлекетке ат берсе, онда ол «политоним» терминімен анықталады (моғолдар Моғолстан мемлекетінің халқы, ноғайлар – Ноғай Ордасының халқы), яғни бұл этносаяси ұғым. Тарихи-этнографиялық әдебиетте тарихи–этнографиялық өңірде құрылған мемлекеттің тұрғындарын этносаяси қауымдастық деп атайды. Халық этникалық және саяси жағынан да тұтас болу үшін ең алдымен өзінің тәуелсіз мемлекеті болу керек. Біртұтастыққа ұмтылған тайпалар саяси жағынан Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай ордасы және Моғолстан сияқты мемлекеттерге бөлшектенді. Алайда осы мемлекеттер қазақ мемлекеттілігінің құрылуына, өзіндік этникалық кеңістіктің қалыптасуына негіз болды. Қазақ тайпалары мен рулары әр мемлекеттің құрамына кеткенімен, олар бір тілде сөйледі. Қазақ халқының рулық–тайпалық құрамына келсек, ол үш жүзден және төмендегідей тайпалардан тұрды. Ұлы жүздің тайпалық құрамы: Жалайыр, Дулат, Албан, Суан, Қаңлы, Шапырашты, Сары үйсін, Ошақты, Ысты. Орта жүздің тайпалық құрамы: Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, Уақ, Керей. Кіші жүздің тайпалық құрамы: Жетіру, алты ата Әлімұлы, он екі ата Байұлы. Сонымен қатар Қазақ халқының құрамына төрелер мен қожалар кіреді. Қазақ халқының қалыптасуы XV ғ. екінші жартысы мен XVI ғ. бас кезінде, тәуелсіз Қазақ хандығы қалыптасқан кезде аяқталды. Сөйтіп, халықтың қалыптасуының тағы бір жағдайы - өз мемлекетінің аты қалыптасты. Қазақ хандығында біртіндеп ру-тайпалық сана әлсіреп, жалпы қазақтарға тән этникалық сана күшейді. «Қазақ жері», «қазақ мемлекеті», «қазақ елі» деген түсініктер кең өріс алды. Этникалық тарихи-хронологиялық қалыптасудың үш түрі бар: ру-тайпа, халық, ұлт. Бұл әр бірлестікте өзіндік этникалық сана болады. Этникалық сана - бұл адамның өзін белгілі этникалық бірлестіктің мүшесі деп санауы. Халық болып қалыптасуының алғашқы кезеңінде қазақтарда халықтық этникалық сананың орнына ру-тайпалық сана басым болды. «Қазақ» (этноним) деген атаудың шығуы туралы көп пікір бар. Ғылыми тұрғыдан жазба әдебиетте «қазақ» атауының пайда болуы туралы толық тұжырым жоқ. Енесейде табылған YIII ғасырдағы түрік ескерткішінде «қазғақ ұғылым» - «қазақ ұлым» деген сөз тіркесі кездеседі. IX-X ғасырларда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды мекендеген үш қарлық тайпаларының жалпы «хасақтар» деген аты болған. Қарлықтардың қазақ этногенезіне тікелей қатысы болғаны белгілі. X-XI ғасырларға қатысты араб құжаттарында, сонымен бірге орыс жылнамаларында Қара теңіздің солтүстік шығыс жағалауындағы Касаг қаласы туралы, касагтар елі туралы деректер бар. Кейбір ғалымдардың пікірінше бұл жерде қазақтардың үлкен қонысы болған, олар бірігіп, XI ғасырда Дон мен Днепр жағалауына орныққан. X ғасырда билік құрған Византия императоры Константин Багрянородныйдың айтуы бойынша, Кавказдың солтүстік–батысында «қазақтар елі» болды. Әзірбайжанның батысында бүгінгі күнге дейін Қазақ ауданы бар. Ең алғаш “Қазақ” сөзі мұсылман жазба деректеріндегі авторы белгісіз түркі-араб сөздігінде кездеседі. Ол сөздік мамлюктік Қыпшақ елінде құрылған деген болжам бар. Сөздік 1245 жылғы қолжазба түрінде жеткен және 1894 жылы Германияның Лейден деген қаласында басылып шығарылған. Бұл сөздікте қазақ терминінің «үйсіз», «кезбе», «қуғындалушы», «еркін» деген мағыналары берілген. Сонымен бұл сөздікте қазақ термині әлеуметтік мағынаға ие болып отыр. Осылай руынан, тайпасынан бөлініп, өз заңдары бойынша өмір сүрген адамдар тобын атаған. «Алаш» пен «қазақ» деген сөздің мағынасы бір, монғол тілінде «хасақ», «талаушы» деген сөз деушілер де бар. Ал Шоқан Уалиханов «қазақ», «ерікті» деген мағынадағы сөз дейді. Қазақ байрыдан Алтын Орданың хандарынан бөлініп ерікті ел болған. Ешбір сөздікте «қазақ» деген сөз «ерікті» деген сөздің мағынасын қамтымайды. Будагов деген оқымысты «Түрік, татар тілінің салыстырмалы сөздігі» деген кітабында «қазақ» деген сөз «жай» деген сөз болуы керек дейді. Шынында бұл да дұрыс пікір емес, «Алаш» пен «қазақты» бірдей қарау да мүмкін емес. Бұрынғы кітаптарда (Рашид ад-дин, Әбілғазылардың) «алаш» деген жоқ, «халаж» деп жазады. Бұл көп елдердің (Орта Азия халықтарының) біразына тән ортақ атау. Академик Марр: «қазақ» атауын Азияны мекен еткен «сақ», «қас» деген тайпалармен байланыстырады. Олардың ұрпақтары, Орта Азия халықтарының арасына сіңісіп, өмір сүріп жатыр, - деген болжам айтады. Мүмкін осы 2 тайпа бірігіп, «қассақ», келе-келе қазақ болып кеткен деген жорамал бар. Парсы ақыны Фердаусидің «Шахнамасында» (патшалар тарихы) парсының шахтарымен қазақ деген ел соғысады. Бұл үлкен жұмбақ болып отыр. Өйткені бұл шығарма Х ғасырда жазылған, ал бұдай кейін ХІІ ғ. шейін «қазақ» деген атау еш жерде кездеспейді. ХІ-ХІІІ ғ. «Хасог» «Хосог» деген сөз кездеседі. Карамзиннің кітабында ХІ-ХІІ ғасырларда европалық Ресейдің оңтүстігінде, солтүстік Кавказда, Оралда «хасогтар» өмір сүрген. Кавказдағы черкестер өздерін «қазақпыз» дейді. Әзірбайжанда «Қазақ» ауданы да бар. Карамзиннің қазақтары да осы черкестер мен әзербайжандар. Сондықтан қазақ атауы ХІ-ХІІ ғасырда болғандығына күмәніміз болмаса керек. Абайдың кітабында «қазақ» арабтың «құзақ» деген сөзінен шыққан делінген. Бұл араб елінде көшпелі елдің аты. Абайдың бұл пікірін тағыда зерттеу керек. Біраз тарихшылар «қазақ» сөзі ХҮ ғасырда ғана пайда болды дейді. Бұл пікір дұрыс емес. Қытай оқымыстысы Хэ Цютао, Чжань Симань қатарлылар әлдеқашан «қазақ» сөзі «үйсін» сөзінің баламасы екендігін атап көрсеткен еді. Нығмет Мыңжан Хань патшалғы кезіндегі «яньчарларды» (қыпшақтар) «қазақ» сөзінің Қытай иероглифіне бұрмаланып жазылуы деп қарайды. Қазақ ғалымдары, соның ішінде тарихшы М. Ақынжанов пен жазушы С. Мұқанов «қазақ» этнонимі «қас» пен «ақ» сөздерінің бірігуінен келіп шыққан, «қас» сөзі «нағыз, рас» деген ұғымды білдіреді, ал «сақтар» болса ертеде Орта Азияны мекен еткен тайпа. «Қазақ» сөзінің осы мағынасынан шыға отырып, жоғарыда көрсетілген деректерде еркін, үйсіз-кезбелердің көрсетілген аудандарда қоныстануы туралы айтылған деген қорытынды жасауға болады. XV ғасырдың екінші жартысында «қазақ» термині өзбек ханы Әбілхайырдан Шу мен Талас өңіріне көшкен тайпалар тобына бекиді. Жәнібек пен Керейдің Өзбек ұлысынан Жетісуға көшуі қазақ халқының этногенезінде шешуші рөл атқарды. Бірақ негізгі рөл халықтың қалыптасуында емес, оның қазіргі кездегі атауында болды. Үдере көшу қазақ халқының қалыптасуын айқындаған жоқ, тек қалыптасып келе жатқан үрдісті тездетті. Бұл үрдістің өтпелі сипатына «өзбек-қазақ» термині дәлел болады. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталу кезеңі белгілі тайпалар топтарының көптеген факторлардың ықпалымен әр түрлі даму сатысында тұрған Шығыс Дешті-Қыпшақ тұрғындарынан бөліну үрдісімен сипатталады. Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы түрлі хандықтарға қарап келген қазақ тайпаларын қазақ хандығына топтастырды. Қазақтың этникалық территориясын біріктірді, осы арқылы қазақтың халық болып қалыптасу барысы біржолата аяқталды. Қазақ халқының қалыптасуымен бірге ХV-ХVІ ғасырларда қазақ жүздері де қалыптаса бастады. Жүздер туралы жазба деректері ХҮІ ғасырда шығыс жылнамаларында кездеседі. Жүздердің құрылуы Қазақ жерінің табиғи климаттық жағдайлары мен халықтың көшпелі өмір салтына тығыз байланысты болды. Қазақстан өзіндік дамуына ықпал ететін табиғи-ландшафтық белдеулерден тұрады. Бұл – қазақ халқының шаруашылық, мәдени қызметінің табиғи ареалдары болған үш географиялық бөлік. Оларға Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу; Батыс Қазақстан; Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтары кіреді. Жүздер табиғи-климаттық ерекшеліктерге байланысты қалыптасқан шаруашылық және әскери- әкімшілік басқару жүйесі ретінде қалыптасты. Қазақ жүздерінің қалыптасуына қазақ халқының негізін құраған ру-тайпалардың моңғол ұлыстарының құрамында, кейінрек жекелеген мемлекеттік бірлестіктер құрамында ұзақ уақыт болуы ықпал етпей қойған жоқ еді. Ұлы жүз аумағы Сыр бойынан Жетісуға дейінгі жерлерді қамтиды. Оның құрамына үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыр рулары енеді. Арғын, қыпшақ, уақ, найман, қоңырат, керей және басқа да ру-тайпалар негізінде құралған Орта жүз аумағы Қазақстанның Солтүстік-Шығыс және Орталық бөлігін қамтиды. Сырдарияның сағасын, Арал теңізінің жағалауын, Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігін Кіші жүз алып жатты. Оның құрамында он екі атадан тұратын: адай, жаппас, алаш, беріш, есентемір, серкеш т.б.; алты атадан тұратын жетіру: табын, тама, жағалбайлы т.б.; жеті атадан тұратын әлімұлы: қарасақал, төртқара, шекті, т.б. рулардан тұратын тайпалық одақ кірді. Қазақ халқына тән негізгі сипат – оның рулық, тайпалық құрылымының күрделілігі. Этникалық топтар бір-бірімен сан түрлі жолдармен өзара тығыз байланысқан. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді. Жүз - тарихи-шаруашылық және географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Үш жүз географиялық орны мен климатттың айырмашылығымен ерекшеленеді. Ұлы жүз территориясы – Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Рулары – үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр, қаңлы, сіргелі, ысты, ошақты, т.б. Орта жүз территориясы – Орталық және Солтүстік Қазақстан. Рулары- қыпшақ, арғын, найман, керей, қоңырат, уақ, т.б. Кіші жүз территориясы – Батыс Қазақстан. Рулары – алшын, адай, төртқара, жағалбайлы, табын, тама, қаракесек, байбақты, т.б. 2.Қазақ хандығының құрылуы, оның барысы және негізгі оқиғалары. Қазақ халқының қалыптасу процесiнiң аяқталуы қазақ хандығының құрылуына үлкен әсерiн тигiздi. Бұл екi процес бiр-бiрiмен тығыз байланыста болды. Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап саяси бөлшектенуін жоюға әрекет жасау Жощы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне тиді. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағдайында кең байтақ аймақтың рулары мен тайпаларының ең ықпалды көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылды, немесе Шыңғыс ұрпақтарынан қамқоршы іздестірді. Олардың көбі алғашқы қазақ хандарыныңбіртұтас мемлекет құру, оны нығайтуға бағытталған іс әрекеттерді қолдады. Қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау 40-50 жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде Қаратау баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында Керей мен Жәнібектің төңірегіне топтасқан еді. Әбілқайыр хан өз билігін нығайту жолында және өзіне бағынбаған басшыларымен күресіп жүргенде Ақ орда хандарының ұрпақтары бұл аумақта билігін қамтамасыз етіп алды. Керей мен Жәнібектің нақты кімнің ұрпақтары екені әлі де толық зерттелмеген мәселе. Бірақ көптеген деректемелерде Жошының 13 і ұлы Тоқа Темірдің ұрпақтары делінген. Қыдырғали Жалайриде Ұрыс ханды Тоқа Темірдің ұрпағы деп санайды. Олардың екеуі де дәстүр бойынша Ақ Орданың дәрежесі тең билеушілері деп саналған, өйткені Орданың ұлысынан Тоқа Темірдің де үлесі берілген. Тоқа Темірдің ұрпақтары ХІІІ ғ. өзінде Орда Еженнің ұлысына жатады деп саналған. Тоқа Темірдің басқа баласы Үз Темірдің ұрпақтары Мұхаммед хан мен Ахмед хан Әбілқайыр ханға көп қарсылық көрсеткен. Әбілхайыр хан бұлардың шапқыншылығынан да қауіптеніп отырған. Қарсылықтарын Әбілхайыр ақырына дейін баса алмаған Жошыдан тарайтын сұлтандар ішінде деректемелерде Ұрыс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей сұлтандар да аталады. Бұл туралы Мұхаммед Хайдар Мырза Дуғлатидің «Тарихи Рашиди» еңбегінде айтылады. Бұл туралы Хондемирдің «Хабиб ас Сийарында», «Бахр әл асрарды» еңбектерінде де көрсетілген. Жәнібек пен Керей жастары жағынан Ахмет хан мен Махмуд ханның замандастары, қатарлары ғана емес, сонымен қатар серіктері де болуы мүмкін. Керей мен Ахмет хан қатар қайтыс болған, біріншісі 1470 жылы, 1481жылы. «Таварих и гузида йи нусрат намеде» берілген дерек бойынша Керей мен Жәнібек немере ағайын болған. . Керей ханның шежіресі: Ұрыс хан –ТоқТақия- Полад- Керей. Жәнібек ханның шежіресі: Ұрыс хан -Құйыршақ- Барақ хан- Жәнібек. Керей мен Жәнібекке оңтүстік өңірінің рулары мен тайпалары келіп қосылды, әсіресе Барақ ханды қолдаған ру тайпалардың көбісі келіп қосылған. Әбілқайыр билігін нығайту жолында 20 жыл бойы соғыс жүргізіп жүргенде, Қазақстанның оңтүстігінде наразы көптеген рулар мен тайпалар ағыла келіп қосылып жатты. Қаратау баурайлары мен Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер Созақ, Сығанақ бәлкім Сауранда Жәнібек пен Керейдің қолында болған. Алайда, Қазақстанның Оңтүстігінде өмір сүру өте қолайсыз болды, себебі, Темір ұрпақтары мен моғолдар үнемі шабуылдар ұйымдастырып отырған. Керей мен Жәнібектің көшпелі тайпалары да үнемі қысым көріп отырды, себебікөктем жаз кезінде жайылым жерлерді Әбілхайырға көшпелі тайпалары алып жатты. Ол кезде халық өзінің ауыр жағдайы үшін ортағасырлардағы көшпелі қоғамға тән қарсылық түрі – көшіп кетумен жауап қайыру. 50 ж. аяғында осындай көшіп кетуді Керей мен Жәнібек басқарды. Олар 1458-1459 жылдары Әбілхайыр ханнан Моғолстанға Батыс Жетісу жеріне көшіп кетті. Бұл туралы Мұхаммед Хайдар Дуғлатидің «Тарихи Рашиди» еңбегінде айтылады. Вильяминов Зернов та осы дерекке сүйене отырып бұл оқиғаны ХҮ ғ. 60 жылдары деп есептеген. Есенбұға бұларды шын ықыласымен қарсы алып Моғолстанның батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы округін берді. 1462 жылы Есенбұға қайтыс болғаннан кейін Жетісуда қазақ билеушілеріне қарсы тұра алатын нақты күш болмады. 1468 жылы Әбілхайыр хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығына қарайтын жерлер кең тарады. Қорыта келе, деректемелер мен мағлұматтарды, фактілер мен пікірлерді салыстыруда Қазақ хандығы ХҮ ғ. 60 жылдары ортасында Батыс Жетісуда құрылған. Билікті нығайту жолында Орта жүз қазақ тайпалары мен руларының ондаған жылдар бойы көшіп келген. Моғолстанның құлдырауынан кейін Ұлы жүз Қазақ хандығына келіп қосылады. ХҮ ғ 70 жылдары Қазақ хандарымен Шайбанилықтардың арасында Сауран, Созақ түбінде, Қаратаудың Соғынлық асуында ірі шайқастар болды. Қазақтар мен өзбектер кезек-кезек алып отырды. Нәтижесінде 1495 жылы Сыр бойындағы қалаларды өзбектер иеленді. Алтын Орда құлағаннан кейiн Қазақстан территориясында Әбiлхайыр хан басқарған өзбек және ноғай хандықтары құрылды. Өзбек хандығында хандық билiкке Орда Ежен мен Шейбени ұрпақтарының арасында талас-тартыс басталды. Нәтижеде 1428 жылы Шейбаниттер ұрпағы Әбiлхайыр хан болды. Оның хандық құрған 1428-1468 жылдар аралығында “Көшпелi өзбек мемлекетi” пайда болып, ол мемлекеттiң территориясы айтарлықтай ұлғайды. ХV ғасырдың орта шенiнде Сырдариядан Сiбiр хандығына дейiнгi ұлан-байтақ территорияны алып жатты. Алайда бұл мемлекет iшiнде үкiмет билiгi үшiн үнемi айтыс-тартыс күшейiп отырды. Керей мен Жәнiбек сұлтан және басқалары сияқты бiр топ сұлтан бiраз халықты ертiп Әбiлхайыр ханнан Моғолстанға көштi. Моғолстан ханы Исабуға қашқындарды жақсы қарсы алып, олардың мекендеуiне Моғолстанның Батыстағы шеткi аймағы болып есептелiнетiн Шу мен Қозыбасы иелiгiн бердi. Өзбек ұлысында ырың-жырың туып Әбiлхайырханның қол астындағы халықтьың көпшiлiгi Керей мен Жәнiбек хандардың қарамағына көшiп кеттi. Сөйтiп, оларға қосылғандардың саны 200 мың адамға жеттi. Қазақ сұлтандарының Жеке билiк құра бастауы (1465-66 ж.ж.) Әбiлхайыр ханнан қашқан Керей мен Жәнiбектен басталатынын жоғароыда айтып өттiк. Бұл жөнiнде атақты тарихшы Мұхаммед Қайдар “Ол қазақ хандығы құрылды” – деп жазды. Жәнiбек пен Керей құрған қазақ хандығы көп ұзамай-ақ халқының саны едәуiрге жеткен дербес мемлекетке айналды. Ал оның территориясы Жәнiбек хан тұсында Шу мен Сырдария өзенiнiнiң шеңберiндегi жерлермен шектелсе, кейiнiрек өзбек хандығына тәуелсiз басқа сұлтан иелiктерi де пайда бола бастады. Сонымен Жетiсудың Батыс бөлiгiнде орнығып нығайған қазақ хандығы Моғолстан билеушiлерiмен бiрiгiп Дештi қыпшақтарға үкiмет билiгiн өз қолдарына алуға барынша күш салды. Бұрындық ханның қазақ тарихында аты жарқырап көрінген тұсы — XV ғасырдың 70-90 жылдары болды. Бұл жылдар Қазақ хандығы үшін күшею, нығаю жылдары және қазақ халқының этникалық территориясын біріктіру жолындағы күрес кезеңі еді. Кезеңнің ең басты оқиғаларына көрсетілген жылдар ішіндегі Қазақ хандығының Сырдария өзенінің орта ағысы бойындағы қалалар мен өңірлер үшін алғашында Мауреннахрдағы темірлік билеушілермен, кейіннен шайбанилық сұлтандармен және Моғолстан хандарымен жүргізген күрестері жатты. Осы күрестер барысында тарих сахнасына қазақ хандарының екінші буыны өкілдері: Бұрындық, Қасым хандар шығып, қазақ мемлекеттілігінің одан әрі күшейіп, нығаюына өз үлестерін қосады. Сыр өңірі үшін болған күрес жылдары Қазақ хандығын Бұрындық хан билеп тұрады. Жәнібек ханның қашан қайтыс болып, Бұрындықтың қай жылдардан бастап билік құра бастағаны бізге белгісіз. Ол туралы ешбір дерек жазбайды. Тұрсын Сұлтановтың пікірі бойынша, Бұрындық хан 1473-74 жылдардан билік құра бастаған. Біз де осы пікірді жөн деп санаймыз, өйткені дәл осы жылдардан бастап Сыр бойы үшін күресте қазақ ханы ретінде Бұрындықтың есімі айтылып, Жәнібек хан ұлдарының бәрі «сұлтан» лауазымымен жазылады. 1510 жылдың қысында Мұхаммед Шайбани хан тағы да қазақтарға жорық жасайды. Бұл оның қазақтарға қарсы жасаған соңғы жорығы болды. Жорық бағыты Қасым сұлтан ұлысына қарсы бағытталады. Қасым ресми хан болмаса да, осы жылдары оның беделі Бұрындық ханнан күшті еді. Ол жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» еңбегінде былай деп жазады: «…Бұл кезде Бұрындық ресми хан болып саналғанымен, хандықты басқару ісі және толық билік Қасым ханның қолында болды». Осы жорығында Шайбани хан Қасым ханнан тас-талқан боп жеңіледі. Қасым ханның жеңісі Дешті Қыпшаққа түгел тарап, оның атағын өсіреді. Қасым ханның осы жеңісінен кейін Бұрындықтың тағдыры өте қайғылы жағдайда өтеді. Ол жөнінде тағы да Мұхаммед Хайдар Дулати: «…Қасым ханның атақ-абыройының өскендігі соншалық, ол Бұрындық ханды қуып жіберді», — деп баяндайды. Бұл шамамен алғанда, 1510 жылдың соңында немесе 1511 жылдың басында болады. Осылайша, Қазақ хандығының құрылуы кезіндегі оқиғаларға белсене араласып, одан кейінгі кезеңдерде хандықтың күшеюіне өз үлесін қосқан Бұрындық хан XVI ғасырдың алғашқы жылдарында үлкен, мемлекеттік дәрежеде көрегендік көрсете алмайды. Елдік мүддеден жеке, тар мүддеге көшу оның беделін түсіріп, атақ- абыройын жойды. Бұрындық ханның тағдыры әркімге де тарихи сабақ бола алады. Енді бірер сөз Бұрындық ханның өмірінің соңғы кезеңі туралы. Тарихи дерек мәліметтерінде баяндалғанындай, Бұрындық хан Дешті Қыпшақтан кетіп, Самарқанға келеді. Қай жылдары екені белгісіз, сонда жүріп ол қайтыс болады. Ол Үргеніш қаласы маңындағы Бақырған ата қабірінің жанына жерленеді. Кейбір тарихшылар ешбір дерек мәліметіне негіздемей, Бұрындықтың соңғы өмірі жөнінде қисынсыз пікірлер айтады. Мысалы, А. П. Чулошников Қасым хан мен Бұрындық хан арасында ұрыс болды да, жеңілген Бұрындық өз Отанын тастап, Мауреннахрға кетті деген ойлар айтады. Сол сияқты, Бұрындық хан Самарқан жақта жоқшылықтан, кедейшіліктен қайтыс болды деп жазады. Мұндай пікірден кейін Бұрындық ханның өміріне қатысты мәліметтер беретін деректермен танысқанымызда, А. П. Чулошниковтың пікірлері дәлелденбеді. XVI ғасыр басында жазылған «Хандар шежіресінде» Бұрындық ханның ұлдары жөнінде айтылады, бірақ олардың ешқайсысы Қазақстан аумағындағы саяси билікке келмейді. Соған қарағанда Бұрындық хан Қасым ханнан ығысып Хорезмге қарай жылжығанда, өзінің жақтастарымен, әсіресе, ұлдарымен бірге кеткен. Осылайша, Бұрындық ханға қатысты жоғарыда айтқан ойларымызды түйіндей келе, оның өмірі 40 жылдай Қазақ хандығының тарихымен тікелей байланысты болғандықтан, хандықтың құрылуы мен күшеюінде өзіндік рөлі, алатын орны, қосқан үлесі бар жүктеу/скачать 145,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|