5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
Континенттік көне платформалар – кратондар
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
| 5.2. Континенттік көне платформалар – кратондар
Континенттер ауқымындағы көне платформалар немесе кратондар сол континенттердің ядросы іспетті, олар континенттердің басым бөлігін қамти отырып, ауқымды аймақтарды алып жатыр. Жер қыртысы ауқымындағы көне платформалардың жалпылама ауданы миллион шаршы километр шамасында. Олар тұтастай континенттік қыртыспен сипатталады, олардың ауқымындағы бұл қыртыс қалыңдығы орта есеппен 35-45 км аралығында болып келеді. Көне платформалар ауқымындағы литосфераның қалыңдығы 150- 200 км шамасында, алайда кейбір мəліметтерге қарағанда, бұл көрсеткіш 400 км-ге дейін жетуі мүмкін. Платформалардың басым бөлігі – метаморфтық өзгерістерге ұшырамаған шөгінді таужыныс қатқабаттарымен көмкеріліп жатыр, мұндай аймақтарды «тақта», ал аталған таужыныс қатқабаттарын платформаның «шөгінді тысы» деп атайтынды- ғы белгілі. Шөгінді тыс қалыңдығы жиі-жиі 3-5 км аралығында болып келеді, кейбір қарқынды ойысқан аймақтарда бұл көрсеткіш 10-12 км____________-ге дейін, тіпті 20-23 км-ге дейін артады. Мəселен, Қазақстан аумағындағы Шығыс Еуропа көне платформасының құрамдас бөлігі болып табылатын Каспий маңы синеклизасының (ойысының) орталық бөлігінде шөгінді тыс қатқабатының қалыңдығы 23 км шамасында. Платформалардың шөгінді тысының құрамында сирегірек жанартаутекті (вулканогендік) таужыныс қабаттары да ұшырасуы мүмкін. Көбінесе негізді құрамды бұл эффузиялар (базальттар) «трапп формациясы» деген атауға ие. Көне платформалардың шөгінді тыспен көмкерілмеген аймақтары, яғни олардың қарқынды қатпарланған, жаппай метаморфтанған, гранит массивтерімен «тілгіленген» кристалдық іргетасы жер бетінде ашылатын бөліктері «қалқан» деп аталатындығы белгілі. Мұндай қалқандардың бет-бедері Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 138 адырлы немесе ұсақшоқылы жербедер типімен ерекшеленеді, ал олардың шөгінді тыспен көмкерілген бөліктері байырғы «тақталар» құрай отырып, біршама тегіс жазықтықтар түрінде көрініс береді. Шын мəніндегі платформалар, яғни кристалдық іргетасы докембрий жаралымдарынан құралған кешендер континент- тердің орталық бөліктерінен көрініс бере отырып, сол континенттер ауданының шамамен 40 %-ын құрайды. Нақ осындай платформаларды «кратон» деп атауға болатындығы жоғарыда айтылды. Жер шарындағы көне платформаларға, яғни кратондарға мыналар жатады: солтүстік жартышардағы тізбек ауқымында – Солтүстік Америка, Шығыс Еуропа, Сібір, Қытай–Корей көне платформалары; оңтүстік жартышардағы тізбек ауқымында – Оңтүстік Америка, Африка, Үндістан, Австралия жəне Антарктика көне платформалары; Оңтүстік Қытай көне платформасы аралық орынды иеленген, бұл платформаны Қытай геологтары «Янцзы платформасы» деп атайды. Аталған платформалардың кристалдық іргетасының басым бөлігін қарқынды қатпарланған жəне метаморфтанған архей жəне төменгі протерозой жаралымдары құрайды, сирегірек ортаңғы протерозой жаралымдары да ұшырасады. Кристалдық іргетасы құрамына жоғарғы протерозой жаралымдары да кіретін екі-ақ платформа, олар – Оңтүстік Америка жəне Африка көне платформалары. Қалған платформалар ауқымында жоғарғы протерозой жаралымдары (рифей жəне венд түзілімдері) платформаның шөгінді тысы қимасында көрініс береді. Көне платформалар көбінесе көп жақты дөңгелек пішіндер құрайды, олардың жақтаулары өздерін жиектейтін қатпарлы белдеу құрылымдарымен көп жағдайда ілгергі ойысымдар арқылы жапсарласады. Көне платформалардың негізінен архей жəне төменгі- ортаңғы протерозой жаралымдарынан тұратын кристалдық іргетасы көп жағдайда алуан түрлі терең жарылымдармен тілгіленген, сондықтан да олар əртүрлі блоктардың жиынтығы түрінде көрініс береді. Солай бола тұрса да, көне Геотектоника жəне геодинамика 139 платформалардың кристалдық іргетасы жер бетінде ашылып жататын қалқандарын тыңғылықты зерттеу нəтижесінде жəне тақталар ауқымында терең ұңғымалар бұрғылау, сол сияқты оларды геофизикалық зерттеулер жүргізу нəтижесінде алынған мəліметтер платформаның «кристалдық іргетас» деп аталатын төменгі құрылымдық қабаты ауқымында негізінен екі түрлі көне құрылымдық элементтер көрініс беретіндігін анықтаған. Олар «гранулит-гнейсті белдеулер» жəне «жасылтасты белдеулер» деп аталады. Көне платформалардың кристалдық іргетасындағы жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|