5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
| сияқты Ілгергі Азияның оңтүстік батыс жиегіндегі Түрікмен-
Хоросан сияқты таулы доғалардың қалыптасу механизмі де жоғарыда сипатталған механизмге ұқсас болса керек (тек қана жер қыртысының төменгі «аққыш қатқабаттарының» қатпарлануы нəтижесінде пайда болған тау жүйелері). Мұндай таулы жүйелер мен белдемдер Америка континенттерінде де бар екендігі белгілі. Мысалы, Солтүстік жəне Оңтүстік Америка континенттерін батыс жағынан жиектейтін (Тынық мұхит жағалауларын жанамалай созылатын) Кордильер жəне Анд тауларының қалыптасу механизмін де жоғарыда талданған заңдылық тұрғысынан түсіндіруге болады. Аталған таулардың іргетасы рөлін атқаратын, негізінен докембрийлік жəне палеозойлық жаралымдардан тұратын, əлдеқашан платформаға айналып тұрақтанған берік те қатты таужыныстар кешенінің біршама биік тауларға айналуы Тынық мұхиттық литосфераның Америка континенттерінің астына сұғынуы (субдукция процесі) нəтижесінде туындаған бүйірлік қысымдар нəтижесінде жер қыртысының «босаңсыған» төменгі қабаттарында жаппай қатпаралну процесі жүруінің нəтижесі болса керек. Геотектоника жəне геодинамика 151 Жердің геологиялық даму тарихының ерте эралары мен кезеңдерінде (мəселен, палеозой эрасының кезеңдерінде) осындай процестер болған ба, əлде əбден тұрақтанып «қатайып кеткен» жəне денудацияланып тегістелген платформалық құрылымдардың ішкі өңірлері «кенет жанданып», соның нəтижесінде биік-биік тау жоталарының туындауы тек қана планетамыздың қазіргі даму сатысының (мезозой-кайнозойлық даму сатысының) өзіне ғана тəн ерекшелігі ме деген сұрақтар қызығушылық танытатындығы даусыз. Бұл сұрақтарға біржақты жауап беру оңай емес, алайда кейбір көне платформалар мен қатпарлы белдеулердің қарқынды қатпарланып тұрақтанған іргетасының беткі жазықтығын шағын мульдалар түрінде көмкерген, геологиялық көнелігі іргетас таужыныстарының осы көрсеткішімен салыстырғанда əлдеқайда жастау моласса формациясы өкілдерінің некенсаяқ болса да ұшырасып қалып отыруы «қосалқы орогендер» жаралуы процесінің бұрын да (мəселен, палеозой эрасында) болғандығын көрсетеді. Планетамыздың қазіргі келбетінде коллизиялық процестермен ешбір байланысы жоқ, яғни соқтығысқан литосфералық тақталардың «конвергенттік шекараларынан» жүздеген-мыңдаған км қашық орналасқан көне платформалар мен қатпарлы белдеулердің ішкі өңірлерінен орын тепкен кішігірім көтерілімдер мен онша биік емес орогендер жиі ұшырасады. Аталған көтерілімдердің басым көпшілігі əлдеқашан тұрақтанған платформалық құрылымдардың кристалдық іргетасының «эпейорогендік (тербелмелі) тектоникалық қозғалыстар нəтижесінде жоғары көтерілуінің нəтижесі, сондықтан бұлардың ауқымында қатпарлық процесі көрініс бермейді. Ал ішкі өңірлердің кішігірім орогендеріне келсек, бұлардың ауқымында кристалдық іргетасқа ешқандай қатысы жоқ мүлдем жас таужыныстар кешенінің азын-аулақ дəрежеде болса да қатпарланғандығын байқаймыз. Мұндай аласалау орогендердің мысалы ретінде Орал бұйратын (кряжын) атауға болады: соңғы жылдардағы зерттеулер герцин қатпарлығы нəтижесінде тұрақтанып, жас платформаға, яғни қатпарлы белдеуге палеозой эрасының аяқ шенінде айналған Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 152 Орал тауларының ауқымындағы платформалық тысқа тиесілі жаралымдардың палеоген жүйесіне тиесілі эоцен жікқабатына дейінгі бөлігі азын-аулақ дəрежеде болса да қатпарланғандығы жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|