5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
Азияның эпиплатформалық орогенез белдеуін
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
- Бұл бет үшін навигация:
- «қосарланған жікқабаттық
| Азияның эпиплатформалық орогенез белдеуін атауға
болады. Бұл белдеу Азия материгін оңтүстік жағынан жиектей отырып, мыңдаған км қашықтыққа сағаланады. Аталған белдеу ауқымына кіретін тау тізбектері мыналар: Памир, Гиндукуш, Тянь-Шань, Куньлунь, Наньшань, Циньлин, Алтай, Саян, Байкал маңы, Байкал __________сырты жəне Становой жотасы. Бұл тау тізбектері Еуроазияны оңтүстігінен жиектейтін, геологиялық əдебиетте «Əлпі–Гималай қатпарлы белдеуі» деп аталатын таулы белдеудің шығыс бөлігінің солтүстік жапсарын жиектей Геотектоника жəне геодинамика 147 жəне шығыс бөлігін жалғай созылады. Əлпі–Гималай қатпарлы белдеуі «шынайы ороген» («первичный ороген») деген түсінікпен оқшауланады, яғни бұл белдеуге тиесілі Əлпі, Қырым, Кавказ, Гималай, Тибет таулары, өзге де тау тізбектері Еуроазия материгінің Үндістан-Австралия литосфералық тақтасымен соқтығысуы (коллизия) нəтижесінде қалыптасқан шын мəніндегі ороген болып табылады, сондықтан да бұл тізбек осы екі алып тақтаның соқтығысу сызығын (конвергенттік шекарасын) белгілейді. Ал «Орталық Азияның эпиплатформа- лық орогенез белдеуіне» тиесілі тау тізбектері «қосалқы ороген» («вторичный ороген») деген сөз тіркесімен белгіленеді. «Шынайы орогендердің» геодинамикалық табиғаты литосфералық тақталардың соқтығысу сызығын белгілей отырып, шын мəніндегі коллизия процесінің нəтижесінде қалыптасса, сөйтіп олар соқтығысқан тақталардың конвергенттік шекараларын белгілесе, «қосалқы орогендердің» геодинамикалық табиғатын біржақты тұжырымдар тұрғысынан түсіндіру оңайға соқпайды. Сондықтан да əлдеқашан платформалық даму сатысына ауысқан континенттік литосфералардың ішкі өңірінің тектоникалық тұрғыдан «кенет жандануы», сөйтіп бұрынғы платформаның ішкі өңірлерінде тектоникалық, кейде магмалық белсенділіктермен сипатталатын биік-биік тау жоталарының қалыптасу механизмі жайлы болжамдар алуан түрлі болып келеді. «Қосалқы орогендер» өздерінің геоморфологиялық ерекшеліктері жағынан «шынайы орогендерден» тіпті де кем соқпайды. Мəселен, қосалқы орогендердің жарқын өкілі болып табылатын Тянь-Шань, Памир, Куньлунь тауларының жекелеген шыңдарының биіктігі 7 км-ден астам. Кристалдық іргетасы толық тұрақтанған, таза континенттік литосфераға тиесілі қатпарланған каледонидтер мен герцинидтерден тұратын «Орталық Азияның эпиплатформалық орогенез белдеуінің» кенет «жандануына», сөйтіп бұрынғы платформа ауқымында осындай таулы белдеуді қалыптастырып, оның жекелеген шыңдарын 7 км биіктікке дейін «көтеруге» себепші Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 148 болған қандай қандай күштер, яғни бұл ауқымды процестің механизмі қандай? Ғалымдардың басым көпшілігі аталған процестің түп- тамырын осыдан шамамен 50 млн жыл бұрын (палеоген кезеңінің эоцен ғасырының соңында) басталған Үндістан жəне Еуроазия континенттік литосфералық тақталардың бір-бірімен соқтығысуымен байланыстырады. Бұл соқтығысу (коллизия) нəтижесінде бұған дейін Үндістан–Австралия литосфералық тақтасы мен Еуроазия литосфералық тақтасының арасында орналасқан Тетис мұхиты толығымен жабылып, сол жабылу аймағында Гималай, Тибет таулары сияқты «шынайы орогендер» қалыптасса, осы ғаламат қарқынды сығымдалу белдеуінің солтүстік-шығыс жапсарында бүйірлік қысым кернеулері кеңінен етек алған, осы қысымдар нəтижесінде «Орталық Азияның эпиплатформалық орогенез белдеуіне» тиесілі тау тізбектері, яғни «қосалқы орогендер» қалыптасқан деп есептеледі. Екінші сөзбен айтқанда, ғалымдар «шынайы орогендер» мен «қосалқы орогендер» қалыптасуының механизмінде айтарлықтай айырмашылықтар бар деп есептейді: «шынайы орогендер» мұхиттық литосфераның «субдукцияға» ұшырауы нəтижесінде бір-бірімен тоғысқан жағалауларды құрайтын екі континеттік литосфераның бүкіл қимасы соқтығысуы нəтижесінде туындайтын бүйірлік кернеулер (стресс) нəтижесінде қалыптасса, «туынды орогендер» «шынайы орогендерге» жапсарлас континенттердің ішкі өңірінің тек қана беткі бөлігінің, яғни жер қыртысы қимасының ғана «жиырыла жинақталуы» нəтижесінде қалыптасады. Осы тұрғыдан алғанда, геологиялық əдебиетте «қосарланған жікқабаттық жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|