5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
|
5. КОНТИНЕНТТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ 5.1. Континенттердің қатпарлы белдеулері (жас платформалар) Континенттер ауқымындағы ірі-ірі қатпарлы белдеулер көне платформаларды (кратондарды) бір-бірінен оқшаулайтын, яғни оларды жиектей созылатын ауқымды тектоникалық құрылымдар болып табылады. Құрылымды құрайтын қарқынды қатпарланған жəне жыртылған таужыныс қатқабаттарының геологиялық көнелігі соңғы протерозойдың рифей кезеңінен жастау болған жағдайда ғана (соңғы 1 млрд. жылда түзілген) мұндай құрылымдар қатпарлы белдеу деп аталатындығы, ал қатпарланған, жыртылған, метаморфтанған жəне интрузия массивтерін көптеп кіріктіретін кристалдық іргетасы архей мен төменгі жəне ортаңғы протерозой таужыныстарынан тұратын ірі құрылымдар байырғы көне платформалар немесе «кратондар» деп аталатындығы 4-дəріс ауқымында айтылды. Кристалдық іргетасы негізінен қарқынды қатпарланған фанерозойлық жаралымдардан тұратын қазіргі кезде салғырт платформа түрінде көрініс беретін қатпарлы белдеулерді кейде «жас платформалар» деп атайтындығын да ескерген жөн. Қатпарлы белдеулер өздерінің ауқымы жағынан ірі платформалармен (кратондармен) шамалас болып келеді, олар əдетте мыңдаған км-ге созыла сағаланады, ендік көрсеткіші де əдетте 1000 км-ден кем болмайды. Континенттер ауқымындағы ең ірі қатпарлы белдеулер төмендегіше жіктеледі. 1. Тынықмұхиттық қатпарлы белдеу. Тынық мұхит алабын жиектей созыла отырып, екі үлкен бөлікке жіктеледі. Аталған бөліктер шартты түрде «Батыстынықмұхиттық қатпарлы белдеу» жəне «Шығыстынықмұхиттық немесе Кордильерлік қатпарлы белдеу» деп аталады. Бұлардың алғашқысы Тынық мұхиттың солтүстік, батыс жəне оңтүстік алаптарын Гиперборей (солтүстігінде), Сібір, Қытай–Корей, Оңтүстік Қытай, Австралия (батысында) жəне Антарктика Геотектоника жəне геодинамика 131 (оңтүстігінде) көне платформаларынан (кратондарынан) оқшаулайды. Кордильерлік, яғни Шығыстынықмұхиттық қатпарлы белдеу Тынық мұхит алабын Солтүстік жəне Оңтүстік көне платформаларынан (кратондардан) оқшаулайды. 2. Орал–Моңғол қатпарлы белдеуі – Шығыс Еуропа (Орыс) жəне Сібір көне платформаларын (кратондарын) Тарим жəне Қытай–Корей көне платформаларынан (кратондарынан) оқшаулайды. Оңтүстік-шығысқа қарай аз-мұз иілген доғаны еске салатын бұл қатпарлы белдеу де екіге бөлінеді. Меридианға бойлас (параллель) бағытта созылатын оңтүстік бөлігі «Орал–Сібір қатпарлы белдеуі», ал ендікке бойлас (параллель) бағытта созылатын оңтүстік бөлігі «Орталық Азия қатпарлы белдеуі» деп аталады. Қазақстан аумағының Каспий маңы ойысы мен Маңғыстау өңірінің құрылымдарынан өзгесі нақ осы Орталық Азия қатпарлы белдеуінің ауқымына кіреді. 3. Жерорта теңіздік немесе Əлпі–Гималай қатпарлы белдеуі жер шары құрлықтарының Евроазиялық жəне Африкалық бөліктерін ендік бағытта «жарып өтетін» алып құрылым. Ол батысында Кариб жəне Жерорта теңіздері орналасқан аймақтан басталып, шығысында Оңтүстік Қытай теңізіне дейін созылады. Белдеудің батыс жақ шеті Атлант мұхитының юра кезеңінде «ашыла бастауына байланысты» тұйықталып қалған. Белдеу Оңтүстік Тянь-Шань өңірінде Орал– Моңғол қатпарлы белдеуімен жапсарласады. 4. Солтүстік Атлант қатпарлы белдеуі – Солтүстік Америка кратонын (көне платформасын) Шығыс Еуропа (Орыс) көне платформасынан оқшаулай отырып, оңтүстігінде Жерортатеңізі қатпарлы белдеуімен, солтүстігінде Арктика қатпарлы белдеуімен, ал батысында Орал–Моңғол қатпарлы белдеуімен жапсарласады. 5. Арктика қатпарлы белдеуі – Таймырдан Гренландияның жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|