5. континенттердің ҚҰрылымдық элементтері
тектоника» («двуярусная тектоника»
жүктеу/скачать 151,5 Kb.
|
8-9 лек
| тектоника» («двуярусная тектоника») деген түсінік
қалыптасқан. Бұл түсінікке сəйкес, литосфералық тақталардың соқтығысуынан туындайтын бүйірлік қысым (стресс) тек қана «шынайы орогендер» қалыптастырумен шектелмейді, бұл стресс сол «шынайы орогендерге» жапсарлас өңірлерде де жалғасады, сөйтіп континенттің ішкі өңіріндегі жер қыртысы қимасының қатпарлануына байланысты «қосалқы орогендердің» Геотектоника жəне геодинамика 149 туындауына себепкер болады деп есептелінеді. Екінші сөзбен айтқанда, «қосалқы орогендерге» тиесілі тау тізбектері бүкіл литосфераны емес, тек қана жер қыртысына тиесілі таужыныс қатқабаттарының бүйірлік қысым (стресс) жағдайында қатпарлыққа ұшырауының нəтижесі. «Қосарланған жікқабаттық тектоника» тұжырымдарының авторы Л.И.Лобковский деген ғалымның шамалауынша, «Орталық Азияның эпиплатформалық орогенез белдеуі» Тетис мұхиты жағалауларының бетпе-бет соқтығысу белдеуінің солтүстік жапсарына тиесілі континенттік қыртыс қимасының жекелеген блоктарға бөлшектенуінің, осы бөлшектерді өзінің солтүстік бағытта жылыстауын əлі де болса тоқтатпаған Үндістан континентінің бүгінгі таңда да солтүстікке қарай «итеруі нəтижесінде» қалыптасқан. Бұл аймақтың жер қыртысына тиесілі қатқабаттарының қатпарлануы, яғни «жиырыла жинақталуы» аймақ табанындағы жылу ағымдарының жоғары болуымен, соның нəтижесінде аталған қатқабаттардың иілуге, яғни қатпарлануға икемделе түсуімен түсіндіріледі. Ал төменгі қатқабаттардың қатпарлануы жер бетінде биік бедер түрлерінің (таулардың) қалыптасуымен орайлас өтетіндігі бұрыннан белгілі заңдылық. Таулар мен «таулардың тамырларының» қалыптасуы таужыныс қатқабаттарының қатпарлануының нəтижесі екендігін ХХ ғасырдың басында «мобилизмнің атасы» Альфред Вегенер айырықша атап өткен. Орталық Азияның таулы белдеуі гетерогендік субстратта қалыптасқан, яғни бүгінгі қатпарланып жатқан жаралымдардың іргетасы палеозой эрасында тұрақтанып, байырғы қатпарлы белдеуге (жас платформаға) айналған аймақтың кристалдық іргетасына тиесілі каледонидтер мен герцинидтерден құралған. Өзінің геологиялық табиғаты тұрғысынан бұрыннан да қатпарланған, жыртылған, көне интрузияларды көптеп кіріктіретін бұл іргетас бүйірлік қысымның (стрестің) алғашқы импульстары жағдайында одан əрі жыртылып, жекелеген блоктарға бөлшектенген болса, солтүстікке бағытталған стрестің одан əрі жалғасуы жағдайында жəне жылу ағымының Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 150 еселей артуы жағдайында олар қатпарлануға бейімделіп, тау жүйелерін қалыптастыруға икемделген. Сондықтан да бұл аймақ бүгінгі таңда биік-биік тау жоталарынан жəне тауаралық ойыстардан құрала отырып, өте күрделі геологиялық даму сатысын бастан өткеруде, сөйтіп тектоникалық тұрғыдан мейлінше белсенді құрылым ретінде көрініс беруде. Тауаралық ойыстарда ірі кесекті құрылыммен сипатталатын шөгінділер кешені негізінен континенттік жағдайда қазір де қалыптасып жатыр, мұндай кешен тек қана таулы өңірлерде түзілетін моласса формациясының өкілдері болып табылады. Орталық Азияның таулы белдеуінің «туынды құрылым» екендігін осылайша түсіндірсек, жаралу механизмі осыған ұқсас тау жүйелерінің өзге аймақтарда да бар екендігін байқаймыз. Мəселен, Еуропа континентінің оңтүстік өңірін жиектейтін Əлпі-Карпат, Таулы Қырым, Кіші жəне Үлкен Кавказдар, сол жүктеу/скачать 151,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|