5 Орфографияны оқыту әдістемесі жіне ерекшелігі
Орфографиялық нормаларды қалыпастыру мәселелері
жүктеу/скачать 173 Kb.
|
орфографияны оқыту әдістемес
| Орфографиялық нормаларды қалыпастыру мәселелері
Орфографиялық нормаларды қалыстастыру дұрыс жазу ережелерінің жиынтығының қалыптасуын білдіреді. Жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі. Біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы. Орфография тілдің белгілі-бір даму кезеңіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайды деуге де болады. 2001 жылдан бері бірнеше дүркін орфографиялық сөздіктер (2001, 2005, 2007 ж) жарық көрді. Орфографиялық сөздіктің соңғы басылымында 1983 жылы ресми түрде бекітілген «Қазақ тілі орфографиясы негізгі ережелерінің» ең соңғы редакцияланған нұсқасы негізге алынды. Орфографиялық ережелердің аталмыш редакцияланған нұсқасы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік терминология комиссиясында бекітілді (2006 ж.), сондықтан ол жазу нормаларын заңдастыруда басшылыққа алынатын нормативті құжат деп есептеледі. 1. Сөздіктің сөзтізбесіне лексикалық, стильдік мағынасы жаңа едәуір сөз қосылды: Мысалы: сүтсірне (сыр), үкіметбасы, елорда, телім (участок), жасуша, дернәсіл (биол), айқұлақ (электронды мекенжайдағы таңба), тутұғыр, үлдір (пленка), хауыз, лаңкес (террорист), оқылым, оралман, тұсаукесер т.б. 2. Бұрын сөздікке енбеген, бірақ әдеби тілдің сөздік қорында бар қылауыш (кисть), қылсап (тіс щеткасы), алпауыт (олигарх), пайшерік (көмекші, қызметші), қылкүпек (мал ауруы), буылдық (өс), т.б. сөздерге сөздікте орын берілді 3. Соңғы сыңарлары –аралық, -нама, -тану, -хана, -жай, сондай-ақ бірінші сыңары әсіре-, көп- тәрізді бейдерек мағынадағы сөздермен келген атаулардың қатарына едәуір сөз қосылды: ғарышаралық, заңнама, жұлдызнама, емдәмтану, зертхана, жағажай, әсіреұлтшыл, көпдеңгейлі, көпбалалы, мұражай, әсіремемлекетшіл т.б. 4. Бұрын қолданылып келген кірме сөздердің қазақша баламалары берілді: Пайыз (процент), шәкіл (шкала), автодоғару (автопарковка), төлқұжат (паспорт), қолтабақ ( поднос), айлақ (порт), тақта (плита), емдәм (диета), түржинақ (ассортимент), ақуыз (белок), дәкетаңғыш (бинт), мойынтақ (галстук), әлеует (потенциал), күнпарақ (календарь), дәйексөз (цитата). Әдеби норма ретінде қазақша баламасы пайдаланылатын болғандықтан, олардың шеттілдік нұсқасы Сөздіктен алынып тасталды. 5. Бұрын бөлек жазылып келген ботаника, зоология терминдерінің бірінші сыңары түс атауларымен келетін немесе бір сыңары қой, сиыр, түйе, қоян, ат, аю, бөрі, ағаш, шөп, от, тікен, гүл, жапырақ, тамыр, құс, балық, тауық, құрт сияқты жалпы атаулар болып келетін өсімдік, аң-құс атаулары бірге жазылады. Мысалы: ақбидай, көкпияз, қараторғай, қызылқайың, ақтиін, ақшабақ, қараләйлек, сужылан, суықторғай, таскене, тасторғай, майсораң, майзығыр, қойбүлдірген, аюбалдырған, т.б. 6. Ауызекі тіл арқылы игерілген кірме сөздердің жазылуы көрсетілді: Мәйкі, бәнкі, соды, пәлте, кепкі, кәлөш, стансы, штангі, шұрып, шопыр, мәшине т.б. 7. Тірек сөзінің тіркесімдік қабілеті төмен болғандықтан, бірге жазылатын тіркесті сөздердің жазылуы көрсетілді: Қолорамал, беторамал, асқасық, шайқасық, қолсағат, қолайна, желдиірмен будиірмен т.б. 8. Алдыңғы сыңары бір сөзімен, сондай-ақ –ым, -ім жұрнағымен келген ұлттық өлшем атаулары бірге жазылды: Біркөш, біруыс, бірсалым, аспісірім, көзкөрім, етасым, атшаптырым т.б. 9. -лық, -лік, -шылық, -шілік, -лы, -лі жұрнақтары арқылы бірге жазылатын сөздердің қатары көбейді: Бұғышаруашылық, малшаруашылық, жантүршігерлік, жатжерлік, адамсүйгіштік, ашатұяқты, сүтқоректі, көпшілікқолды, ауырдәулетті т.б. 10. Соңғы жылдары қолданыс жиілігі артып отырған, бас әріппен жазылатын кейбір жалқы есімдердің емлесі көрсетілді: Алла, Құдай, Хақ, Құран, Тәурат, Інжіл, Елбасы, Наурыз, Қаршағыз т.б. 11. Әдебиеттер мен мектеп оқулықтарында жиі кездесетін, жазылуы қиын кейбір ертегі, миф кейіпкерлерінің аттары, сондай-ақ тұрақты эпитетпен, титулмен, құрметті атақпен келген жалқы есімдердің емлесі көрсетілді: Ер Төстік, Қожанасыр, Әз Жәнібек, Қаздауысты Қазыбек би, Бабатүкті Шашты Әзіз т.б. 12. Бұрын бөлек жазылып келген бірқатар тіркес біріккен сөз ретінде қосылып жазылды: Қолбала, қансонар, бойжету, ержету, бойұру, т.б. 13. Бір жаңа ұғымды білдіретін атау сөз іспеттес бірсыпыра тіркестер де біріккен сөз түрінде тұлғаланды: Ойтүрткі, ойтолғақ, алмаағаш, кестежіп, аяқмәшине, бормәшине, ішбүлгін, тастабақ, ауызүй, басқосу, т.б. 14. Құрал-жабдықтардың қазақша аттары техникалық атаулар ретінде қосылып жазылды: Ақаутапқы, әуетозаңдатқыш, бензоқұйғыш, дәнсепкіш, жылутартқыш, т.б. 15. Ерғашты (болу),жолсоқты (болып шаршау), пышақкесті (тыйылу), қағазбасты (болу), жүрекжарды (хабар) сияқты сөздер бұрын бейнелі тіркес ретінде бөлек жазылып келсе, енді біріккен сөз ретінде қосылып жазылуы ұсынылды. Қазақ мектебіндегі қазақ тілін ана тілі ретінде оқып- үйреніп жатқан оқушылар оқу машық- дағдыларының екі типін меңгеруі керек: олардың біріншісі- қойылған мақсат пен міндеттерге сай келетін ауызекі сөйлеу машық- дағдылары, екіншісі- жазба тілдің нормативтік –сауаттылығын қалыптастыратын орфографиялық және пунктуациялық машықтар. Осыдан келіп, бастауыш сыныптарда (1-4 сыныптар) сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясы негізіне не ауызекі сөйлеу тілі теориясы, не жазу теориясы , алыну қажеттігі туындайды. Прагматикалық тұрғыдан алғанда, әрине, бастауыш сыныптарда сөйлеу тілін дамыту мәселесі маңызды орын алатыны белгілі. Бірақ, дамыта оқыту технологиясының негізгі бағыты- теориялық ұғымдар болғандықтан, сөйлеу тілінің ұғымдарын бастауыш сынып оқушыларына ұғындырудың белгілі бір қиындығы бар. Өйткені, бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу тілін дамыту әдістемесі көп жағдайда жазба жұмыстарға сүйеніп келген. Ал ауызекі сөйлеу тілінің заңдылықтары мен терминдерін, ғылыми ұғымдарын меңгерту тек жазба тілді үйреткен соң ғана жолға қойылады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту С.Р.Рахметованың докторлық диссертациясында көрсетілгеніндей,негізінен, жазба жұмыстар арқылы жүзеге асырған С.Рахметова еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына сөйлеу терминдерін, ұғымдарын меңгерту көрсетілмейді, жазба жұмыстардың маңызды орнына баса назар аударылады. Орфографиялық нормаларды бастауыш сыныптарда дамыта үйрету технологиясының міндеттерді шешуге тиімді болатыны, сонда, технологияның негізіне жазу теориясы алынумен байланысты деп анықталды. Жазудың өзі тілдің таңбалық болмысын түсіндіруде тірек болады. Орфографиялық нормалар туралы қажетті лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына қазақ жазу принциптерін анықтау, сөздің сөз тіркесі құру процесі, сөз тіркесі мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы дамыта оқыту қызметін ұйымдастыру көзделді. Қазақ жазуының теориялық концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта «тізбек», «тізбектелу», «дыбыстар тізбегі», «буындар тізбегі», «түбір мен қосымшалар тізбегі» сияқты ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық түсініктерін меңгерту арқылы орфографиялық ережелер мен нормалар туралы түсінік қалыптастырады.Бір сөздің орфографиялық түрін талдату арқылы тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату керек. Одан кейін оқушылар өз бетімен сөздер құрамындағы дыбыстардың тіркесімділік қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары туралы түсінік беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында тіркесім туралы ұғым жасатылады. Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің, қосымшаның, жеке сөздің құрамын талдау арқылы оқушы әр біліктің мағынасын ашады,соның негізінде әрбір тіл бірлігінің қызметі - өз тектес бірлікпен тіркесіп, өзінен жоғары деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау екендігіне біртіндеп көзі жетеді. Осы тәріздес жұмыстар арқылы ғана мектеп оқушыларының ізденімдік - зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді болады.Сөйтіп, оқу қызметін оқушы теориялық ойлауы мен тілін дамыту бағытында құруды көздей отырып, сөз тіркесі синтаксисін бастауыш сыныптарда оқытуды жазба тілдің принциптерін меңгертумен байланыстыруды жөн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз- мектепте қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге негіздеуді ұсыну емес. Мектепте қазақ тілін дамыта оқыту барысында жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтаудың өзі және оны болашақта нақтылай зерттеу қажеттілігін көрсетудің өзі - мектеп оқушыларына фонетикалық және морфологиялық , синтаксистік ұғымдар аясын кеңейте меңгерту проблемасын көрсетеді. Мектептерде қазақ тілін дамыта оқыту технологиясындағы сөз тіркесінен берілетін білім мазмұнын іріктеуде сынып оқушыларының орфографиялық машық- дағдылары белгілі бір дәрежеде қалыптасқаны назарда ұсталынады. Сондықтан да орфографиялық принциптер, орфографиялық нормалар және орфографиялық ережелер бұл сынып оқушылары үшін ғылыми жаңа мәлімет болуы көрінбеуі ықтимал.Осындай мәселе біздің алдымызға орфографиялық нормалар мен ережелерге дамыта оқытуда негізгі теориялық тірек іздеу керектігін танытты.Ондай теориялық тірек ретінде біз мынадай жолды таңдадық: Орфографиялық нормаларды қалыптастыруда логика элементтерін қолдану және оқушыларға логика элементтерін тілмен байланыстар отырып меңгерту; Орфографиялық нормаларды лексикамен, морфологиямен байланыстыра оқыту; жаңа синтаксистік ұғымдардың енгізілуі; қазақ тілінің жүйелі ғылыми курсы салалы фонетика, лексика, морфологияның, орфографияның синтаксистік негізде оқытылуы; Орфографиялық норманларды қалытастыру мәселелерін алдыңғы қатарға шығару; Орфографиялық нормалардың ғылыми негізделгеніне және қолайлығына баса назар аударту; Орфоэпия мен орфография заңдылықтарының жаңа ұғымдарын енгізу; пунктуация теориясының ұғымдарын меңгерту; Орфографиялық нормалар м қызметіне байланысты ұғымдар жүесін енгізу. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауына мол материал жасау мақсатында құрастырылған дидактикалық картиналар мен карточкалар – орфографиялық дағдыларды меңгерудің жаңа талаптарына сай іріктелінді. Оқушының өз ойын жеке отырып, бірақ нақты тапсырма арқылы өзінің қабілетін дамытуда дидактикалық картиналар мен карточкалардың атқаратын қызметі үлкен. Дидактикалық картиналардың сюжетімен таныса отырып, оқушылар орфографиялық нормаларды меңгере отырып, талдаудың өзіндік жолын таңдай алады. Орфографиялық нормаларды қалыптастыру мен меңгерту барысында мұндай материалдардың қолданылуын тұтас оқыту процесінің қажетті бөлшегіне айналдыру керек. Оқушылардың орфографиялық қабілеттерін жетілдіруде, танымдық қабілеттерін дамытуда, қиялы мен есте сақтауын, сөйлеу тілін дамытуда бұл құралдар игі қызмет ететіні әдістемелік еңбектерде аталып көрсетіліп жүр. Дидактикалық картиналардың жинагын жаңадан жасай отырып, бұл әдістің танымалдығы мен сенімділігіне жаңа қырдан келу технологиясын ұсынады. Бұл тұрғыда осы күнгі жазу тәжірибемізге көз жүгіртсек, кезінде дұрыс шешімін таппай, сауатсыздыққа себепкер болып жүрген орфографиялық сөздіктерімізге назар аударсақ, біраз сөздеріміздің әр сөздікте әр түрлі жазылып жүргендіктері байқалады. Мәселен, 2001 жылы жарық көрген «Орфографиялық сөздікте» орфоэпиялық норманы сақтап жазған (қыргүйек, көгөніс, көгет, зауыт, тауар, нөл, рөл, нөмір, шегара, пайыз, пойыз т.б.) біраз сөздердің 2007 жылы шыққан «Орфографиялық сөздікте» аталған сөздердің біразы (қыркүйек, көкөніс, көгет, шекара т.б.) қайтадан бұрынғы сөздіктегі нормамен, яғни бұрын қалай жазылып келген болса солай жазылған. Сол сияқты 2001 жылғы сөздікте: әр қилы, әр тарап, әр тарапты, әр текті, әр түрлі сөздері бөлек жазылса, 2007 жылы сөздікте: әрқилы, әртарап, әртарапты, әртекті, әртүрлі болып біріктіріліп берілген. 2007 жылғы «Орфографиялық сөздіктен» бұрынғы сөздіктерде «ауыл шаруашылық» сөзі бөлек жазылып келсе, 2007 жылғы сөздікте «ауылшаруашылық» деп біріктіріліп жазылған. 2001 жылғы сөздіктегі «артист», «артиске», «артисі», «артистік» сөздері 2007 жылғы сөздікке мүлдем енбеген. Ал баспасөзде «әртіс» болып жазылып жүргенін көріп жүрміз. Осы «әртіс» сөзі тұрғанда «артист», «актриса», «актер» сөздерінің біздің қазақ тіл біліміне қажеттігі қаншалықты деген сұрақ туындайды. 1988 жылғы орфографиялық сөздікте және 2001-2007 ж.ж. жарық көрген орфографиялық сөздіктерде де «таңғалу», «таңғалушылық», «таңғажайып» болып көрсетілген. Осы сөздер күнделікті баспасөзде «таң қалу» (кейде біріктіріліп «таңқалу») деп жазылып жүргені де жасырын емес. Тіпті күнделікті теледидарда «Таң қалмаңыз» айдарымен жазылып жүрген хабарды да көріп жүрміз. Тағы да айта кететін мәселе, қосымшалардың жазылуында да шалағайлықтар кездесіп жатады. Мысалы, М.Әуезовтың (дұрысы М.Әуезовтің), Х.Досмұхамедовтың (дұрысы Х.Досмұхамедовтің), Жұлдыздыкы (Жұлдыздікі), Мақсаттыкі (Мақсаттікі), оныкы (оныкі), мұныкі (мұнікі) т.б. тізе беруге болады. Баспа бетінде мұндай қателер қаптап жүреді. Кім де болсын, мәдениетті сөйлеуге, емле ережелерін бұлжытпай сақтауға талпынады. Дұрыс жазуға негіз іздеп, орфографиялық сөздікке жүгінеді. Емлеміздің, жазу мәдениетіміздің кемелдене түскен кезінде, баспа беттерінен орфографиялық кемшіліктердің жиі кездесіп отыруы – төзуге болмайтын іс. Орфографиялық қателіктердің, ала-құлалықтардың жиі кездесіп отыруының екі түрлі себебі бар дегіміз келеді. Біріншіден, орфографиялық ережелеріміздің кейбір саласының әлі де болса жете шешілмеген шикілігінде болса, екіншіден, баспасөз орындарындағы қызметкерлердің өз жұмысына ұқыпсыз қарайтындығында болса керек. Осы тұста «Ана тілі» газетінің соңғы нөмірлерінің бірінде (№23 (10125 (10-16 маусым, 2010 ж.) осы тақырыпқа байланысты жарық көрген «Тіл мәдениетін сақтамай жүрміз» атты мақалада: «Соңғы жылдары тіліміздегі сөздердің дұрыс айтылу, дұрыс жазу нормасын (ережесін) білмейтін, тіл туралы заңдылықтармен санаспайтын азаматтар тіл мәдениетінің мәртебесін төмендетіп барады. Бұл кемшілік радио, теледидарда, баспа қызметтерінде істейтін адамдардың сауатының төмендігінен. Олар, ең болмағанда, сөздіктерді басшылыққа алуы керек. Тіл мамандарының сын елегінен өтпей жатып, әркім аузына түскенін айтып, ойына келгенін жаза берсе, онда тіл туралы заң, ережелер қайда қалады? Тиісті органдардан тегеурінді тосқауыл болмағандықтан, әркім өзінше айтып, жазып, тілдің сөйлеу, жазу заңдылықтарын аяқасты етіп барады» – деп Смағұл Нұрғалиұлы, ардагер ұстаз өз қынжылысын білдірген. Өткен бір нөмірде «Қарлығаш» балабақшасындағы қазақ тілінің мұғалімі Ләззат Құдайбергенқызының «Қатеден көз сүрінеді» атты мақаласында: «Біресе «қалдарыңыз қалай?», енді бірде «қалдеріңіз қалай?», «халдеріңіз қалай?» деп жазса, бір жерде «роль», бір жерде «рөл» дейді. Бұл айтқандары рас. 2000-2001 жылдары жарық көрген мектепке арналған оқулықтың фонетика бөлімінде 12 дауысты, 26 дауыссыз дыбыс бар делінген. Оқушы жұртшылық баспасөзді, әсіресе, мерзімді баспасөзді жазу мәдениетінің айнасы деп ұғады. Сондықтан оған қатты көңіл бөледі. Көпшілік қауымға анықтама құралы болған сөздіктер жазуымызға көптеген пайдасын тигізді. Бірақ олардың арасында да орфографиялық норма тарапынан алып қарағанда көптеген кемшіліктер көзге түсіп жүр. Олар жайында жоғарыда мысалдар келтірілді. Әлі де болса, жазылуын анықтай түсетін сөздердің бар екені көпке аян. Бір қарағанда кейбіреулер үшін кішігірім нәрсе сияқты көрінгенмен аталған мәселелердің назардан тыс қалып бара жатқандығынан алғашқы қазақ тілін зерттеген ғалымдардың тіліміздің құлаққа жағымды, әуезді сөздерінің соңғы кездері мүлдем басқаша өріс алып бара жатқандығы өкінішті-ақ. Білімнің іргетасы қаланатын орта мектепке арналған оқулықтағы олқылықтың әсерінен қазақ сөздерінің бәрі дерлік жазылуынша айтылуы: одан кейін (одаңгейін), туған күн (туғаңгүн), Мойынқұм (Мойыңғұм), жанкүйер (жаңгүйер), шекара (шегара), қыркүйек (қыргүйек) т.б., сөздің осылай нақпа-нақ жазылуынша айтуының себебі мектепте қазақ тілі пәнінің нашар оқытылуынан деп түсінген жөн. Әлеуметтік өмірдің өзгеруі, қоғамдық өндіріс, өнер мен техниканың дамуы тілдің дамуына үлкен ықпал етеді. Қай тілдің болса да, орфографиялық нормасы сол даму үрдісінде оның ішкі-сыртқы тұлғасы өзгертіліп, көптеген кезеңді басынан кешіреді. Қазақ тілінде жаңа сөз жасау соңғы жылдары кең өріс алып, Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ тілінің лексикалық қорында болмаған жаңа ұғымдағы көптеген сөздер пайда болды. Ал оның барлығы өзіне сай орфографиялық норманы қалыптастыруды талап етеді. Сауаттылықты арттыруға, әдеби тілді қалыптастырып, шыңдай түсуге орфографиялық нормаларды сақтап, бір ізбен жазудың үлкен септігі тимек. Алфавит пен емленің жалпыхалықтық мәні ескеріліп, оған қатысты мәселе жұртшылық арасында кең талқыланып келді. Тіл және оның лексикалық қоры қоғам өмірінің тарихи даму нәтижесі, жемісі ретінде өсіп, өзгеріп, түрленіп дамып отырады. Ауызша және жазбаша формадағы көркем, публистикалық, ғылыми, ресми дискурстар және тұрмыстық қарым-қатынас дискурсындағы сөз қолданыс – зерттеудің нысанасы, ал зерттеудің пәні – олардың "жасалу”, "жұмсалу”, "қабылдаумен” және аталмыш дискурстардың лингвистикалық, когнитивтік, прагматикалық ерекшеліктерін орфографиялық нормаларды қалыптастыруда ескерген жөн. Сонымен бірге тілдік қарым-қатынастың этикалық нормасын ерекше конвенционалды жүйе ретінде қарастыра отырып, қарым-қатынастың эксплицитті және имплицитті түрде қандай тілдік құралдармен, амал-тәсілдермен жүзеге аса алатынын көрсету де маңызды болып табылады. жүктеу/скачать 173 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|