Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесінің құрылымы

Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесінің құрылымы

Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі

2. Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орынын негіздей отырып қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.Осы критерийге сәйкес қаржы жүйесі келесідей үш бөлікті қамтиды:

1.қаржы қатынастарының жиынтығы.

2.ақша қорларының жиынтығы.

3.басқарудың қаржылық аппараты.
3.Қаржы жүйесін құрудың негізі мына принциптерге негізделген:

1.Қаржы жүйесін ұйымдастыруда централизм мен демократизмнің үйлесуі;

2.Ұлттық және аймақтық мүдделерді сақтау;

3.Қаржы жүйесінің бірлігі;

4.Қаржы жүйесінің жеке құрамды элементтерінің функционалдық арналымы;
Тақырып 3. Қаржылық саясат және қаржылық механизм.

1. 
   Әлеуметтік–экономикалық процестердегі қаржы саясатының мазмұны, міндеттері, мақсаттары және қағыттары.
   
2. 
   Қаржы механизмінің мазмұны мен құрылымы.
   
3. 
   Қаржыны басқару ұғымы.
   
4. 
   Қаржылық жоспарлаудың мазмұны, міндеттері, принциптері мен әдістер, қаржы жоспарларының жүйесі және қаржылық көрсеткіштер.
   
5. 
   Қаржылық-құқықтық қатынастар және қаржы заңдылығы жүйесіндегі қаржылық-құқықтық нормалар мен актілер.
   
6. 
   Қаржылық бақылаудың мәні мен мазмұны, оның жіктелуі және қаржылық бақылау әдістері.
   

Қаржылық саясат – бұл мемлекеттің өз функцияларын және міндеттерін атқару үшін қаржылық қытынастарды қалыптастыру және пайдалану бойынша мемлекеттік шаралар жиынтығы. Қаржылық саясат жалпы экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады.

Қаржылық саясат өзіне бюджет, салық, ақша, несие, баға және кеден саясатын қамтиды. Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай мемлекеттің қаржылық саясаты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып бөлінеді.

Қаржылық стратегия экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып, перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын қаржылық саясаттың ұзақ мерзімді курсы.

Қаржылық тактика қаржы байланытарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп отыру, қаржылық ресурстарды қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы кезеңінің мәселелелрін шешуге бағытталған.

Қазіргі жағдайда қаржылық саясаттың негізгі бағыттары мыналар болып табылады:

1) шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржысының сферасында нарықтық қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;

2) дағдарысты жағдайды жою және қаржы жүйесін сауықтандыру;

3) халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.

Қаржылық саясаттың бағыттары фискалдық және экономикалық сасат болып табылады. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемелекеттік бюджет болып табылатын орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат экономикалық процестерді реттеумен байланысты.

Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Қаржылық саяаттың басты субьектісі мемлекет болып табылады.

Мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:

1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жағдайы, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу;

2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып, қаржы саясатының стратегиялық және тактикалық шараларын тұжырымдау;

3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы із жүзінде жүзеге асыру.

Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржылық ресурстардың неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;

ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылық секторлар арсында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;

б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.

Қаржы саясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктрін қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру.

Қаржылық саясатты жүргізгенде оның келесідей принциптерін жүзеге асырудың аса маңызы бар:

-қолда бар нақты қаржылық ресурстарды негіздей отырып, бюджеттерді қалыптастыру, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтрадың мүдделерін сақтау;

-қаржылық қатынастардың жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;

-қаржылық жүйенің барлық сфераларында шығындар мен табыстарды теңестіру;

-қаржылық резервтерді құру;

-мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субьектілердің арасында қаржылық ресурстарды тиімді бөлу;

Қаржылық механизм – экономикалық және әлеуметтік даму үшін жағдайлар жасау мақсатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің жиынтығы.

Жалпы шаруашылық механизм сияқты қаржылық механизмнің де өзіне тән ішкі құрылымы бар, ол айтарлықтай күрделі.


Қаржылық механизмнің жүйесі

ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМ (ЖҮЙЕ)
ҚОСАЛҚЫ ЖҮЙЕЛЕР
ҚАРЖЫЛЫҚ МЕХАНИЗМ		ҚАРЖЫ ТҰТҚАЛАРЫ МЕН ЫНТАЛАНДЫРМАЛАРЫ			ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМ
БЛОКТАР
Қаржылық әдістер	Қаржылық тұтқалар		Құқықтық қамтамасыз ету	Нормативтік қамтамасыз ету		Ақпараттық қамтамасыз ету
Жоспарлар, болжамдар, өзін өзі қаржыландыру инвестициялық бағдарламалар, несие беру, бағалы қағаз-дар шығару, салық салу, есеп-қисап жүйелері, жалдау, сақтандыру, кепілдікті операциялар, траст, факторинг, лизинг, трансферттер	Табыс (пайда), амортизациялық аударымдар, қаржы санкциялары, баға, жалдау ақысы, дивиденттер, пайыздық мөлшерлеме, дисконт.		Құқықтық актілер, заңдар, жарғылар, Үкімет қаулылары, Қаржы министрлігінің, экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің бұйрықтары, өкімдері, хаттары.	Нұсқаулар, әдістемелік нұсқаулар.		Компьютерлік бағдарламалар, бугалтерлік есеп берушілік, статистикалық есеп берушілік, оперативтік есеп берушілік

3.Қаржыны басқару – бұл қаржыны және әлеуметтік-экономикалық жүйелерді жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне жетуді және осының негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет шараларының жиынтығы.

Қаржылық басқару келесідецй негізгі принциптерге негізделеді:

1)басқарудағы демократизм;

2)қаржылық мәсілілірге саяси көзқарас;

3)басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістерінің оңтайлы үйлесуі.

4)басқарудың ғылымдылығы;

5)орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;

6)басқарудағы жауапкершілік;

7)шаруашылық шешімдердің сабақтастығы.

Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестердің қаржы департаменті мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.

Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары басқарады.

Қаржыны басқарудың стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқару және оперативтік басқару болып ажыратылады.Стратегиялық басқару қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы органдары Президент аппараты, Праламент; Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.

-қаржы ресурстарын қалыптастыру қайнар көздерін анықтау;

-орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында,халық шаруашылық және әкімшілік территориялық бөлімшелер арасында қаржыларды таратудың тиімді пропорцияларын бекіту;

-ресурстарды нақты бағытта пайдалануды анықтау және қажетті резервтерді құру.

Қаржылық жоспарлау халық шаруашылығын басқарудың маңызды функциясы болып табылады. Ол мемлекеттік үкімет және басқару органдарымен,сонымен қатар барлық кәсіпорындармен, бірлестіктермен, ұйымдармен, мекемелермен іске асырылады.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау көпшілік мөлшерде шаруашылық жүргізудің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлардың анықталмағандығымен байланысты болжау ретінде жүргізіледі.Индикативтік, яғни нұсқаушы жоспарлау қолданылады.Ол ақпараттық, координациялық роль атқарады және экономикалық ретттеушілер арқылы қаржылық қызмет субъектілеріне жанама әсер етеді.Халық шаруашылығын болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау маңызды роль атқарады.

Қаржылық жоспарлау халық шаруашылығын жоспарлаудың маңызды принциптеріне негізделген.Қаржылық жоспарлау принциптері:

-орталықтандырылған және орталықтандарылмаған қатынастардың үйлесуі;

-біртұтастық;

-үздіксіздік;

Бірніші принцип екі негіздің органикалық үйлесуін білдіреді, яғни орталықтандырылған қаржылық жоспарды құру кезінде жергілікті инициативаны максималды дамыту. Орталықтандырылған қаржылық жоспар мемлекеттік біртұтас қаржылық саясатты жүргізуге мемлекеттік масштабта қаржылық ресурстарды тарату, қайта таратуды мақсатты басқаруға мүмкіндік береді.

Біртұтастық принципіне қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік жоспарлануымен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте айқындалады. Мұндай қаржылық жоспарлар негізінде экономикалық және әлеуметтік дамудың жоспарлары мен болжаулар көрсеткіштері жатады. Сонымен бірге қаржылық жоспарлау барысында халық шаруашылығы дамуының белгіленген параметрлері нақтыланады, экономикалық және әлеуметтік даму жоспарының жекеленген элементтері және бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі.Қаржылық жоспарлаудың біртұтастығы қаржылық жоспарлаудың барлық түрлерінің тығыз байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржылық жоспарларының көрсеткіштері ішкі ведомствалық кәсіпорындардың жоспарлық жобалануынан тұрады. Ал мемлекеттік деңгейде құрылатын қаржылық жоспарлар жергілікті басқару органдары кәсіпорындарының және ұйымдардың қаржылық жоспарларында базаланады.

Жоспарлаудың үздіксіздік принципі перспективалық және жылдық қаржылық жоспарлардың тығыз байланысын көрсетеді. Қаржылық жоспарлаудың үздіксіздігі ағымдағы және перспективалық жоспарлар арасындағы үзілісті жоюға, шаруашылық ұйымдарды дымытудың нақты перспективаларын анықтай отырып оларды неғұрлым жақсы ориентирлеуге, реттеуге мүмкіндік береді.

Қаржылық жоспарлауда келесідей әдістер қолданылады:

1.экстрополяциялық (коэффициенттік) әдіс- қаржылық көрсеткіштерді, олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтаудан тұрады. Есептер, есептік жетістіктер және оларды салыстырмалы тұрақты өсу қарқынына корректировкалау базасында жүргізіледі. Мұндай реттің келесідей жетіспеушіліктері болады. Ішкі шаруашылық резервтерді айқындауды ынталандырмайды. Өйткені жоспарлы тапсырмалардың артық орындалуы жоспарланатын периодта олардың автомматты түрде ұлғаюына әкеледі. Материалдық және ақшалай ресурстардың пайдалануына кері әсер етеді.

2. Нормативтік әдіс.Бұл әдістің көмегімен жоспарлық қаржылық көрсеткіштер бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде анықталады.

3.Баланстық әдіс-шығындардың оларды жабу қайнар көздерімен байланысына қаржылық жоспардың барлық бөлімшелерінің, сонымен қатар өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің өзара байланысына негізделген. Қаржылық баланс талаптарын сақтау шығындар мен кәсіпорын, ұйым, барлық халық шаруашылығы арасындағы диспропорцияны болдырмауға халық шаруашылығын дамыту пропорцияларын және қажетті темптерін анықтауға мүмкіндік жасайды.

4.Бағдарлама-мақсаттық әдіс-әртүрлі деңгейде іске асырылатын ғылыми-техникалық бағдарлама базасында қаржылық болжаудың әдістерінің бірі ретінде іске асырылады.

5.Экономикалық-математикалық әдіс. Мұнда ұзақ периодқа болжаулар жасау үшін ЭВМ және әртүрлі есептеу варианттары қолданылады.

Қаржылық жоспарды құру этаптар бойынша іске асырылады.

1.жоспарлаудың бірінші этапыпда есептік мерзімге қаржылық көрсеткіштерді орындаудың экономикалық талдауы жүргізіледі. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік мәліметтермен байланыста өткізіледі. Жоспарлық түсімдерді және шығындарды іс жүзіндегі өндірістік көрсеткіштермен салыстыру қаржылардың толық пайдаланылмау себептерін айқындауға, оларды пайдалану тиімділігі деңгейін анықтауға ішкі шаруашылық резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.

2-ші этапта әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары, көрсеткіштері негізінде жоспарланатын жылға табыстар мен шығындардың нақты түрлерінің есептері жүргізіледі.

Қаржы құқығында қаржы-құқықтық нормалар –құқықтың негізгі бастапқы элементтері, яғни мемлекет белгілеген және қаржы қатынастарындағы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілген қылықтың қатаң белгілі бір ережесі пайдаланылады.

Қаржы – құқықтық нормалар міндеттеушілік, тыйым салушылық және уәкілеттілік болып бөлінеді.

Мемлекеттің қаржылық қызметі оның ақша қорларын жасау , бөлу және пайдалану сияқты үш жалпы бағытта іс-әрекет ететін сан қырлы функцияларынан көрінеді.Мемлекеттің қаржылық қызметі мына факторларға:

-мемлекеттің іс-қимыл етуінің нақтылы кезеңдеріндегі оның міндеттеріне;

-қаржы құқығы субьектілерінің қызметі негізделген меншіктің нысандарына;

-мемлекет кірістерінің көздеріне;

-ақша қаражаттарын пайдалану мақсаттарына;

-мемлекеттің қарамағына түскен қаражаттар мен оларға деген қажеттіліктердің ара салмағына байланысты әртүрлі әдістермен жүргізіледі.

Қаржы-құқықтық актілер дегеніміз қарастырылған нысанда қабылданған және заңдық салдары бар мемлекеттік билік пен басқару органдарының олардың құзырына кіретін қаржылық қызметтің мәселелері жөніндегі шешімдер. Қаржы-құқықтық актілердің жиынтығы қаржы заңнамасын құрайды.

Қаржы-құқықтық актілер заңдылық негіздері бойынша нормативтік және жеке, заңнамалық және қосалқы, жоспарлы-қаржылық болып бөлінеді.

6.Қаржылық бақылау- қаржы жүйесінің баорлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдалану негізділігі тексеруге бағытталған спецификалық қызмет.

Қаржылық бақылаудың ерекшелігі оның ақша нысанында жүзеге асырылатынында.Қаржылық бақылаудың функциялары:

-қаражаттардың жұмсалуын тексеру;

-қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекттік ресурстарға қаражаттарды жұмылдырудың уақыттылығ мен толымдылығын тексеру;

-есеп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру.

Бақылаудың негізгі принциптері: бақылаудың реттілігі, біртұтастығы, әмбебаптылығы, оның алдын алу сипаты, әрекеттілігі, нақтылығы, жариялылығы, тәуелсіздігі

Қаржылық тәртіп-бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің , оның шаруашылық жүргізуші субьектілерінің ақша қорларына жасаудың, бөлудің және пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.

Қаржылық бақылау Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субьектілердегі айырмашылықтарға , бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне негізділегн.

Мерзіміне қарай қаржылық бақылау алдын-ала, ағымдағы және кезекті болып болып бөлінеді.

1. 
   Шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржыларының негіздері.
   
2. 
   Шаруашылық жүргізуші субьектілердің сыныптамасы.
   
3. 
   Негізгі ұйымдық құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субьетілері қаржысының ерекшеліктері.
   
4. 
   Коммерциялық негізде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржысы.
   
5. 
   Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы.
   

Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғам-дық пайдалы қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат, маркетинг жөне басқа қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың, салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық, салааралык,, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші субъектілермен болатын мынадай топтарға бірілендірілген ақша қатынастарына саяды: басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен өзінің еңбек ужымымен,, мемлекетпен, банктермен, сақтық органдарымен, жоғары ұйымдармен, қүрылтайшылармен

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан, қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне байланысты ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бүл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді атауға болады:

1.қаржы қатынастарының көпқырлылыгы, олардың нысанда-
ры мен мақсатты арналымының сан алуандығы;

2.өндірістік қүралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар — бұл өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының түрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген

3.жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету мүмкіндігі;

4.шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады.

Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды айтады.

3.Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қүрамына материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір бөлігі кіреді

Шаруашылық жүргізуші субъектілер — кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар (бірлестіктер), ұлттық компаниялар жөне басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін .

Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар меп ұйымдарды қызмет сфераларының біріне — материалдық немесе материалдык, емес (өндірістік емес) сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бүл сферада жасалғаи өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік түтынудың онімдері) түтынылады, басқа бөлігі түпкілікті түтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нөтижелері қызметгердің нысанын қабьщдайды, қызметгерді жасаудың процесі, әдеттегідей, оларды түтыну процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды¹.

Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметінің сипаты — коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып табылады.

Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, түтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң күжаттарында көзделген опс дс нысанда қүрылуы мүмін және ол кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.

Сыныптаудың бүл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаттарына: коммерцияяық есепке немесе белгілі бір деңгейде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруга есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес қызметті ұштастыратын (үйлестіретін) болса, онда бүл қызмет тиісті қаржылық зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыландырылуын үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған табыстарды немесе пайданы бөлу.

Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді.

Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретіңде болады, жеке меншіктің айырықша турі ретінде қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.

1.Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның ішінде:

республикалық — Қазақстан Рсспубликасының экономикалық және әлеуметтік дамуының жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін;

коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар — тиісті аумақтың халқының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағынышта болады.

4.Қүрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды түлғалар мен азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.

6.Меншіктің жоғарыда келтірілген өр түрлі нысандарының қатысуындағы аралас кәсіпорындар.

Шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық-қүқықтық нысаны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруа-шылық жүргізуші субъектілердің қүқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.

Шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны жар-ғылық капиталды жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмүнын анықтайды.

4.Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктың дамуы кезінде жүмыс істейді.

Кәсіпорындарды үйымдық-қүқықтық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын үйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылықты жүргізудің нәтижелеріне әкеп соғады.

Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын қалыптастырудың ерекшеліктері болады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалга бергенде айрықшалықты төлем — жалға берілген мүлік қүнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай объекгілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін қаражаттарын, жалга алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік ақы қолданылады.

Үлестік жарна негізінде жүмыс істейтін кәсіпорындардың-шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің бірлескен кәсіпорындардың қаржысын үйымдастыру мұндай кәсіпорымдар қаржысының қалыптасу жөне алынған табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың қүрылтайшылары мен қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары. мүліктер түрлі түрлері (үйлер, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті қүқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдалану күкыктары) түрінде жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестіктері туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі –жарғылық капиталы қүрылтайшылардың салымдарына (үлесіне) бөлінгем, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылык серіктестіктің мынадай нысандары белгіленген:

1.толық серіктестік;

3.жауапкершілігі шекгеулі серіктестік;

5.акционерлік қоғам.

Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бүл секторда кәсіпорындардың мынадай түрлері жүмыс істейді:

1.шаруашылық жургізу қүқығына негізделген кәсіпорындар; бүл қүқық мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған жөне осы мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету қүқықтарын

2.жедел басқару қүқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)

Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:

I) республика меншігіндегі кәсіпорындар — республикалық мемлекеттік кәсіпорындар;

2) коммуналдық меншігіндегі кәсіпорындар коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар болып бөлінеді;

Басқа мемлекеттік кәсіпорын қүрып мемлекеттік косіпорын еншілес мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.

Мемлекеттік көсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндетті болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі негізгі міндетмақсаты (арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай әлуеметгік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:

1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және қоғам мүддесін қорғау;

2) экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз қамтылған қоғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші қажеттіктегі тауарларды өндіру (жүмыстар атқару,

3. 
   мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
   

Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:

2.заңнамада қаржыландырудың арнайы төртібі белгіленген мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым объектілерінің жүйесін үстау мен дамыту;

5.денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметгік қорғау, ғылым жөне мәдениет сферасында өндірістік-шаруашылық қызметі жүзеге асыру үшін қүрыла алады. Қазыналық көсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді. Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідді орган бекітетін смета бойынша өз табысының есебінен қаржыландырылады. Көсіпорынның меншікті табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда қажетті жетпеген қаражаттар тиісті бюджеттен бөлінеді.

Еншілес кәсіпорын — өз мүлкінің есебінен басқа мемлекеттік косіпорын құрған заңи тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру құқығын шаруашылық жүргізу қүқығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.

Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысы деп өндірістік капитаддарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.

Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысын үйымдастыру белгілі бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады:

коммерциялық-шаруашылық есеп қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы шаруашылық қызметінің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау;

жоспарлылық;

меншікгің барлық нысандарының тендігі;

қаржы резервтерінің болуы.

Жаргылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе қүрыл-тайшы берген көсіпорын (үйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді жене алғашқьща, шаруашылық жүргізуші субъектілерді қүрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым қүралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.

Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:

Тутыну қорына мыналар жатады:

бүкіл қызметкердің (өндірістік жөне өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығындары;

ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытывдысы бой-мпііш сыйақылар;

материалдық көмек:

еңбек жәпе әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;

қызметкерлердің акциялары мси салымдары бойыішіа мүліккс төленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);

оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.

Қорлану қоры:

кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;

негізгі капжалды қалпына келтіруге жүмсалатып аморги іация лық аударымдар;

шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;

банктердің несиелері;

басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қоры үлғаймалы үдайы өндірісті қамтамасыз сту шығыңдарын қаржыландыруға:

негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;

ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді иге-руге;

табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;

өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылым объектілерін са-луға үлестік қатысуға;

әлеуметтік инфрақүрылым объектілерін салуға қатысуға пай-даланылады.

Ірі көсіпорындар мен үйымдар кешенді түтыну мен қорлану қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмүны жағы-нан үқсас мынадай жеке-жеке қорлар көздерін қүрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

Үдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тоуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор

Қаржы менеджменті үғымы — тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының, кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі жатады.