Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

Тақырып:
ХҮІІ-ХҮІП ҒАСЫРЛАР ТІЛ БІЛШ І
Қарастыры латы н 
мәселелер: 
ХҮЦ-ХҮІІІ гасырлардың
лингвиапикалыц проблемасы
. 
Әмбебап грамматпиканың сипаты.
Нормативті грамматикалар мен сөздіктер.
ХҮП-ХҮІП ғасырлардың лингвистикалы қ проблемасы
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда тіл білімінде түбегейлі өзгерістер 
болды, жаңа үлгіде жазылған грамматикалар мен сөздіктер шыға 
бастады. Тіл білімінің бұлай қарқынды дамуына, оның теориялық 
жағынан жетілуіне тарихи жағдайлар, ғылыми сананың өсуі, 
қоғамдық дамудың алға жылжуы себеп болды. Қоғам өміріндегі та- 
рихи жағдайлар тіл білімінің алдына мынадай міндеттер жүктеді: 
тілдік деректерді реттеу, тілдің шығуы мен дамуы мәселелерін, 
оның ішінде халықаралық тіл мәселесін шешу, жалпыға ортақ ра- 
ционалды грамматика, сонымен қатар нормативті грамматикалар 
және сөздіктер құрастыру сынды мәселелер күн тәртібіне қойылды.
Бұл кезеңде қайта өркендеу дәуіріндегі ізденістердің 
нәтижесінде жаңа үлгіде жазылған грамматикалар шыға бастады. 
Эртүрлі халыктар тілдерінен жиналған материалдарды өзара сапы- 
рхишя 
біп тіплегі стлеппі екінші тілге аүдаоү да осы кезеңде
түтастаи
қүрастырыла бастады. Мысалы, П. С. Палластың басқаруымен 272 
тілден қүрастырылған «Барлықтілдердің және наречиелердің сапы- 
стырма сөздігі» (1787-1789) деген атпен 2 томдық еңбегі шықты. 
Агылшын ғалымы Уильям Джонс 1786 жылы шыққан «Азиялық 
зергтеулер» атты еңбегінде үнділердің әдеби тілі, яғни санскрит тілі 
тек лексикасы жағынан ғана емес, тіпті грамматикалық қүрылысы 
жағынан да грек, латын тілдеріне өте үқсас екендігін көрсете келіп, 
«бүлардың түпкі төркіні бір болу керек», - деген қорытындыға
зерттеулер бүл пікірдіңдүрыстығын
Пандура
халықтар тілдерінің сөздігі, олардың саралануы, бөлінуі 
және наречиелері мен диалектілік айырмашылықтары бойынша 
жіктелісі» (1794) деген атпен қүрастырып шығарды. Алты томнан 
түратын бүл сөздікте әлемнің 300 тілінен тілдікдеректержиналған. 
«Эрвас-и-Пандура тілдердің туысқандығын анықгауда оның лекси-
69

касы емес, грамматикалық құрылымындагы ортақтықтары негізгі 
шешуші фактор болып табылатындығын бірінші болып анықтап 
берді»[1. 191]. Әрине тэжіриебеде бұлсекілді көлемді сөздіктерді 
пайдалану ыңгайсыз болды. Дегенмен бұл сынды тэжіриебелердің 
алдағы жұмыстарға пайдасы көп болды: олар тілдердің көп салалы 
нақты деректерімен, тілдердің өзара ортак белгілерімен, өзіндік 
ерекшеліктерімен таныстырып берді.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда тілдің шығуы жөніндегі мәселе қайта 
көтерілді. Ғалымдар тілдің шығуын дінге, құдайға апарып тірейтін 
орта ғасырлық схолостикалық көзқарастарды сынға алды. Мы- 
салы, Ж. Руссо: «Тіл қоғамдық қажеттіліктен туды. Жаратылыс 
берген алғашқы дыбыстардың қазіргі заманғы жетілген тіл пайда 
болған», - дейді. Ал неміс ғалымы Н. Г. Гердер (1744-1803 жж.) 
тілдің әлеуметтік сипатын, оның қоғамдық қажеттіліктен туғанын 
мойындамайды. Ол: «сөйлеу эрбір жеке адамның өз табиғатына тэн 
қасиет», - дейді. Бұл - тілді құдай жаратты деген көзқарас.
Бұл кезеңце ғалымдардың тілдің даму сипаты жөніндегі 
көзқарастары да эр қилы болды. Мәселен, ағылшын ғалымы Дж. 
Пристли 1762 жылы шыққан «Тілдің теориясы жэне универсалдық 
грамматика жөніндегі лекциялар» деген еңбегінде «тіл дами келе өз 
басынан өркендеу, гүлдену, одан соң кері кету, құпдырау кезеңдерін 
өткізеді», - десе, Дж. Монбодо деген ағылшынның екінші ғалымы 
«Тілдің шығуы жэне дамуы» (1773 ж.) деген кітабында «тілдің 
дамуы үздіксіз алға басу түрінде болады», - дейді. Бұл айтылған 
пікірдің біріншісі жаңсақ айтылған, дұрысы - екіншісі.
Әмбебап грам м атиканы ң сипаты
Әр тілден жиналған материалдарды салыстыра қарау 
олардың өзара өзгешеліктерімен қатар ұқсастығы, ортақ қасиеттері 
де болатынын байқатты. Бұл - тілдер арасындағы жақындықты, 
ұқсастықты, универсалдық сипаттарды зерттеуге жол ашты. Соның 
нэтижесінде 1660 жылы Әмбебап (Универсал) грамматика жазыл- 
ды. Оны франңуз ғалымдары Антуан Арно мен Клод Лансло бірігіп 
жазды. Бұлар өз заманында Франңиядағы ғылым мен халық ағарту 
істерінің орталығы болған Пор-Рояль монастырының ғалымдары 
болғандықтан, ол «Пор-Рояль грамматикасы» деп те аталды немесе 
«Раңионалды жалпы грамматика» деп те аталды.
70

Антуан Арно (1612-1694) логик эрі философ, логи- 
ка бойынша шыққан «Логика, или Искусство мыслить» агты 
еңбектің авторларының бірі болса, ал Клод Лансло (1615-1695) —
Франциядағы алғашқы кэсіби лингвистердің бірі, тіл маманы эрі 
грамматика авторы болған, ол Францияда шет тілі ретінде лагын
тілінен дәріс оқыған алғашқы маман.
Әмбебап грамматиканың мақсагы - барлық тілдерге ортақ 
логикалық негізді жэне олардың арасындағы өзгешеліктерді ашу. 
Граммагикада екі түрлі принцип басшылыққа алынған:
1) берілген грамматикалық ережелердің жалпытілдік болуы,
2) ол ережелердің логикаға негізделуі.
Әмбебап граммагика екі бөлімнен тұрады: граммагика, фо- 
нетика. Онда дыбыс пен эріп, буын, екпін, морфология, синтаксис
мэселелері қарастырылды.
А. 
Арно мен К. Лансло тілдің негізінде жатқан «рационалдық 
бастау» дегенді түсіндіруге тырысты. Рационализм сол кезеңдегі 
көптеген ғалымдардың ғылыми пікірлерінде болды, оларға Р. Де- 
карт философиясы қатты әсер етті. Әмбебап грамматиканың автор- 
ларына Р. Декарттың гносеологиясындағы нормагивті ұстанымы 
негіз болды. Р. Декарттың ойынша, «сананың жетілуіне ақылдың 
болуы аздық етеді, оны дұрыс жұмсау алу қажет». А. Арно мен 
К. Лансло философтың бұл тұжырымынан «ақылды дұрыс іске 
асыру тілді дұрыс жұмсай алғанда ғана нәтижесін береді» де- 
ген ой түйіндеді. Олар грамматиканы «жасанды сөйлеу» ретіндегі 
құбылыс деп анықгады. Сондай-ақ, Әмбебап грамматиканың автор- 
ларына Р. Декарттың дедуктивизм ұстанымы да әсер етті. Олардың 
грамматикалық теориясы дедуктивтік бағытта болды. Аталған 
теорияның негізінде дэстүрлі мынадай қағида жатыр: «олардың ой- 
ынша, адамдардың барлығы бірдей ойлайды, кез келген тілде 
олардың ойларын жеткізе алатын белгілі бір қүрал болуы тиіс».
Каргезиандық философияның негізгі бөлігі антропоөзектік 
бағыт болып табылады. Р. Декарт философиясының басты 
орталығында ойлаушы адам тұрды. Сондықган біраз зерттеушілер 
Әмбебап грамматиканы да антропоөзектік бағыттағы еңбек деп са- 
найды. Грамматика авторлары сөйлеуші адам мәселесін, олардың 
грамматикалық құрылысындағы ономасиологиялық бағыт туралы
71

мәселелерді басты қағида ретінде ұстанды. А. Арно мен К. Лан-
сло сөйлеуші адам мэселесіне: ономасиологиялық категорияга, 
рационализмге аса мэн берді де, өз грамматикалық зерттеу 
шеңберлерінен шығып кетті. «Пор-Рояль фамматикасының» негізі 
ретінде ономасиологиялық категория алынды. Бірақ А. Арно мен 
К. Лансло оған субъективизмді қосып жіберді, нәтижесінде грам- 
матика мәселесін ойлау категориясына айналдырып алды. Со- 
нымен бірге олар бұл категорияларды субъект, предикат жэне 
олардың арасындағы өзара байланыс сынды мәселелерге ауы- 
стырып апды. Соның нәтижесінде грамматика авторлары субстан- 
ция, сапа категорияларын сөйлеушінің сөйлеу үдерісінде болатын 
нэрселер деп түсінді. Олардың пікірінше, фамматика сөйлеу өнері 
ретінде анықгалады. Олар белгілер дауыстың үні арқылы берілуі 
мүмкін деді. Сөздерді екі топқа бөліп қарады: біріншісі - ойды 
білдіретін сөздер (зат есімдер, есімдіктер, артиклдер, предлогтар,
үстеу сөздер), екіншісі - ойды дамытушы сөздер (етістіктер, шылау 
сөздер, одагайлар). 
|
А. 
Арно мен К. Лансло синтаксисті екі бөлімге бөліп 
қарастырды. Бірінші топқа негізгі түрлерін жатқызды да, екінші 
топқа эллипсис, плеоназм, инверсия, т.б. қүбылыстарды жатқызды.
Әмбебап грамматикаавторлары сынесім мэселесін қарастыруда 
көне дэуір мен қайта өркендеу дэуірі тіл біліміндегі көзқарастардың 
аралығында калып қойды. Көне дэуір тіл білімінде сын есім мен зат
*

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: