Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

тілінде гана емес, сонымен бірге басқа да түркі тілдерінде, мыса- 
лы, кырғыз, аптай, үйғыр тілдерінде де бар. Ал эзірбайжан тілінде 
туяқ
деген сөздін орнына 
дырнаг
сөзі қолданылады. Баска түркі 
тілдеріндегі 
жац (щека)
дегеннін мағынасын өзбек тілінде 
лунж,
чакак
деген сөздер білдіреді.
Б): Тілдердін өзара туыстас тілдер деп танылуы үшін ол
тілдердін лексикалық жағынан біртектес, өзара үқсас болуы, әрине,
қажетті жэне басты шарттардың бірі. Бірак мүныңөзі де жеткіліксіз.
Әртүрлі тілдердің бір-бірімен туыстас тілдер деп саналуы үшін,
олардың лексикасындағы төл сөздер жағынан гана емес, мүнымен
бірге грамматикалық қүрылысы жағынан да жақын, біртектес болып
келуі тиіс. Мысалы, славян тілдері деп аталатын тілдердің де өзара
туыс тілдер екенін, сондай-ақ түркі тілдері деп аталатын тілдердің
де өзара жақын, туыстас тілдер екенін олардың грамматикалык
қүрылысына тэн септелу, көптелу, тәуелдену, жіктелу жүйесінен,
сөз тудырудың жолдарынан, сөздердің өзара тіркесуінен, өзара
байланысу ерекшеліктерінен көруге болады. Сонымен, тілдердің
қүрылымында бір тектес грамматикалық элементтердің болуы жэне
бүлардың жүйелі сипат алып қалыптасуы ол тілдердің генетикалык
бірлігін, бір негізден шықкандығын дэлелдейді. Сонымен бірге бұл
дерек салыстырмалы-тарихи эдістің сүйенетін басты негізінің бірі
болып табылады.
В). Тілдердің туыстығын айқындауда жэне олардың тари-
хи даму жолдарын танып білуде туыстас тілдердегі дыбыстардың
сәйкестілігін есепке алудың үлкен мэні бар. Мысалы, қазақтіліндегі
ш
дыбысына қырғыз, өзбек тілдерінде жэне т.б. түркі тілдерінде ш
дыбысы сәйкес келсе (бас, баш, бош), қырғыз тіліндегі ш дыбысы-
на қазақ тіліндегі 
с
дыбысы сәйкес келеді (қырғызша 
«шаш»
сөзі
қазақша 
«сас»
болады).
Бір негізден шыққан туыстас тілдердегі ортақ, бір тектес
сөздер мен формалар олардың архетиптерін жорамалдап белгілеуге
мүмкіндіктудырады. Ал архетип дегеніміз - сөздің немесе форманың
алғашқы түрінің реконструкциялануы. Реконструкция тіл тарихына
қатысты мэселелерді зертгеп шешу үшін өте қажет. Салыстырмалы-
тарихи эдіс тілдердің өткен тарихын. олардың даму заңдылықтарын
ашып айкындауда маңызды амал болып саналады. Тарихи фонети-
79

ка мсн морфологияны, сондай-ақ тарихи лексикологияны туыстас 
тілдерді салыстыра зерттеп, салыстырмалы-тарихи әдісті шебер
қолдана білгенде ғана жасауға болады.
Сонымен, тілдерді салыстырмалы-тарихи түрғыдан зерттеу 
өзінің алдына, негізінен алғанда, мынадай міндеттер қояды:
1) 
негіз 
тілден 
бастап, 
ту ыстас 
тілдердегі 
ортақ 
категориялардың даму заңдылықтарын ашып айқындау;
2) бұл дамудың ортақ, жалпы бағытын таба білу;
3) негіз тілдің түпкі құрылымының туыстас тілдердің ары 
қарай дамуына тигізетін әсерінің сипатын брлгілеу;
4) тілдің белгілі бір элементтерін тұрақты, басқа бір
элементтерінің өзгеріске бейімділігінің себептері мен жайларын 
айқындау;
5) 
әртүрлі 
туыстас 
тшдердегі 
өзгерістердің 
біркелкі 
болмауының себептерін белгілеп айқындау.
С алы сты рмалы -тарихи тіл білімінің кемшіліктері
Салыстырмалы-тарихи 
тіл 
білімінің ғылымға әкелген 
жетістіктерімен қатар кемшіліктерінің де бар екендігін соңғы 
кездегі ғылым сипаттары көрсетіп отыр. Олар:
Ең алдымен, салыстырмалы-тарихи әдісті қолданушылар
тілдің өткенін зерттеуге, болған-болмағаны белгісіз, жорамалдан
туған ататіл (праязык) дегенді табуға баса назар аударды. Сөйтіп,
тілдің қазіргі күйі, оның жүйелік сипатын айқындауға жете мән 
бермейді;
Салыстырмалы-тарихи эдіс тілдің лексикасын, семантикасы 
мен синтаксисін зерттеуден айтарлықгай нәтиже бере алмады;
Туыстас тілдердің өзара жақын, үқсас келмейтін фактілері 
ескерусіз қалды. Анықталып, түпкі төркіні табылды деген тілдік 
элементтердің көпшілігінің қай тарихи кезеңге жататынын және кай
қалаи оолғанын тап басып айту
факт
қана қорытынды жас алды, тілдердің басым көпшілігі, әсірсесе, 
туыстығы белгісіз тілдер зерттеуден шет қалды;
Туыстас тілдер фактілерін салыстыруда ол фактілердің 
хронологиялық жақтарына жете мэн берілмеді, өзара алшақ жатқан
тілдер салыстырылды

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: