Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

баска бір форманың стилистикалық варианты немесе етістіктің 
граммагикалық жүйесінде дербес мағыналық единица бола
алагындығын айтады.
капық форма і 
тұжырымдауға
Сөз эртүрлі формаларға ие болады. Әртүрлі форма- 
ларда көрінетін сөздің екі жағы бар: оның бірі - лексикалық 
жағы (лексикалық мағынасы), екіншісі - грамматикалық жағы 
(грамматикалық мағынасы). Сөздің формасы осы грамматикалық
формамен үштасады.
Сөз эртүрлі тәсілдермен өзгеріп, алуан түрлі формаларда 
қолданылады. Сөздің өзгерген түрлерінің бэрі бірдей емес, оның
лексикалық
(формалар) ғана сөз формалары
таньшады
Сөзде қатар өмір сүретін, өзара шарттас, байланысты 
формалардың жүйесі бар. Сөздің элденеше формаларының ішінен 
біреуі негізгі форма, басқалары сол негізгі формадан жасалған, 
сонан тараған туынды формалар ретінде қаралады. Мысалы, атау 
септігі негізгі форма да, қалған септіктер қосымша форма болады.
Тіл-тілде сөз формаларының екі түрі бар: синтетикалық фор- 
ма, аналитикалық форма. Синтетикалық форма екі түрлі жолмен: а) 
аффиксация тәсілі арқылы; э) ішкі флексия тәсілі арқылы жасалады
түрлену
аналитикалық форм 
лғанымен, түбірлі 
<
мағыналы екі сөздің тіркесінен жасалса, аналитикалық 
мағыналы жэне көмекші сөздің тіркесінен жасалады.
¥ с ы н ы л а т ы н эдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва, 1974.
2. 
Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. Москва,
1979.
3. 
Общее языкознание. Формы существования, функции,
история языка. Москва, 1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва, 1975.
49

5. 
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва,
1990. 
- 
'
6. 
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулык. Алматы,
2
0
0
4
*
! І М
Тақырып:
Т ІЛ Д Щ ДАМУ ЗАҢДЫ ЛЫ ҚТАРЫ
Қ арасты ры латы н мәселелер: 
Тілдің құрылымдық және
 
қызметтік, функциялық дамуы. Тілдік өзгёрістердің іиікі, сыртқы
 
себептері. 
"і
Тілдің қуры лы м лы к және қы зметтік, ф ункцнялы қ
дамуы
Тіл бір күнде пайда бола салмаған. Адам қоғамының алғашқы 
рулық бірліктен үлттық бірлікке қарай дамитыны сияқгы, тіл де 
ру тілінен тайпа, халық, үлт тіліне ауысып күрделене дамиды. 
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, тілдің тарихи кұбылыс 
екендігіне көңіл аударып, оның тарихын зерттей бастаушылық XIX 
ғасырдың басында салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дүниеге 
келуімен басталады. Тіпті атақты ғалым Франц Бопптың өзінде 
тілдегі даму оны бүлдіруге, деформацияға үшыратуға алып келеді 
деген қорқыныш болды.
Тіл дамуының өзіндік заңдылығы бар, оынң өзгеріске 
үшырауына себепші болатын жағдайлар болады. Тілдің дамуындағы 
жалпы зандылықтарға мыналар жатады:
Тіл бірте-бірте, эволюциялық жолмен дамиды.
Тілдік қабаттардың барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамы- 
майды, жағдайға, өмір талабына сэйкес эртүрлі сипатта дамып оты- 
рады. Олай болмаса, тілді әрбір қабатгары, элементтері өзара бай- 
ланысты, тэуелді, өзара шарггас болып келетін бірбүтін жүйе деуге 
болмас еді. Тіл қатынас қүралы қызметін атқарып түрған жағдайда 
эрқашан да даму үстінде болады. Сондықган оның дамуын тарихан 
бүрынғы, тарихтан кейінгі деп екі кезеңге (А. Шлейхер, XIX ғ.) не- 
месе эртүрлі сатыға бөлу дүрыс емес.
Тілдің дамуы қогам дамуымен тыгыз байланысты. Бірақ 
екеуінің дамуы бір емес, өзіндік ерекшеліктері бар. Тілде қоғамда
50

болатындай секіріс, дүмпу төңкеріс жолымен болмайды. Тілге енетін 
жаналықтар топтанып, түйдектеніп, бірден енбейді, мысқалдап, 
біртіндеп сіңіседі. Мысалы, жарыссөз, пікір алысу, қүттықгау, жа- 
лынды сәлем, т.б. сөз бірліктері тілге XX гасырда еніп, сіңісіп 
кетті. Тіпті оларды қазіргі уақытга жаңалық деуге де болмай қалды. 
Себебі олар тілдің өз тума материалынан жасалған.
Тілдің даму қарқыны, шыңдалып жетілу дәрежесі қоғам 
дамуының түрлі кезеңдерінде түрліше болады. Қоғам өмірінде 
айтарлықгай күрделі өзгерістер болмаған дэуірде тілдің дамуы 
карқынды болмайды.
Тілдің бэрінде де оның қүрылымдық элементтерін абстракци- 
ялап қолдану заңы бар. Бүл заң бойынша, тілдегі бір кездегі деректі 
элемент барған сайын дерексізденеді, бір кездегі толық мағыналы 
сөздер уақыт өте келе морфемаға, шылауға айналып кетуі мүмкін, 
т.6.
Дыбыс тіл і дамуына тэн тағы бір ортақ заңдылық - дифферен- 
циация заңы. Ежелгі замандар тілінде тілдік элементтер қазіргідей 
сараланбаған, дыбыстау, сөйлеу диффузды болды. Ғалымдардың 
болжамына қарағанда, дыбыс тіл і пайда болуының бастапқы кезінде 
казіргі түсінігіміздей жеке дыбыс, сөз, сөйлем дегенде болмаған, 
яғни дыбыс тілі атаулының бәрі де сөйлеудің бастапқы диффузды 
түрінен оны жеке элементтерге бөлшектеу, даралау принциптері 
арқылы дамыған. Сөздердің эртүрлі таггтарға бөлінуі сияқтылар 
тілдік тұлғаларды өзара жекелеу, даралау талабынан туғандар. Бүл 
екі тәсіл - абстракциялау мен дифференциациялау тэсілдері тілдер 
дамуында жарыса жүріп отырған үдерістер.
Тіл дамуында дифференциацияга қарама-қарсы интегра- 
циялау (топтау, біріктіру) принципі де болады. Ол өзіндік тілдік 
ерекшеліктері бар кауымдардың өзара жақындасуының, арала- 
сып бірігулерінің нәтижесі. Бір-бірімен жақындасып бірігетіндер, 
араласып тоғысаггындар белгілі бір тілдің жеке диалектілері бо- 
луы да, туыстас, тіпті ешқандай жакындығы жоқ тілдер болуы да 
мүмкін. Екіншіден, интеграциялык процесс тілдердің өзара достық 
ынтымағы негізінде немесе бірін екіншісі күштеу, ассимиляция- 
лау негізінде жүруі де мүмкін. Интеграцияның күшке, теңсіздікке
негізделген т\рі - жеңіп алған, күшпен оағындырылған тілдердің
51

арасында болады. Мысалы, қазіргі Ресей мен оньщ отары болған 
түркі тілдерінің арасындагы байланысты осының үлгісі ретінде 
келтіруге болады. Тілдің қогаммен тыгыз байланыстылыгын бір 
кездерде өмір сүрген халықтардың, мемлекеттердің жойылуымен 
бірге олардың тілдерінің жойылгандыгынан да байқауга болады. 
Мысалы, Ассирия, Вавилон мемлекеттерінің қүруымен бірге ак- 
кад тілі де жойылды. Сонымен бірге, тілдің кейде қауымның ар- 
тында қалатын, одан көбірек өмр сүретіні де болады, бірақ ондай 
тілдерде даму болмайды. Бүған мысал ретінде көне латын тілін, 
Үндістандагы санскрит тілін айтуга болады* Интеграция тэсілі бой- 
ынша үсак түлгалар өздерінен бір саты жогаргы түлгалар қүрамына 
еніп, анагүрлым күрделі түлгалар жасалады. Морфемалардан 
сөздер, сөздерден сөз тіркестерін, сөйлем қүрау, белгілі бір сөз ба- 
бын қүру — бүл интеграция принципіне негізделеді.
Интеграция принципіне негізделетін заңдылыктың бірі — син-
кретизм тәсілі. Синкретизм (қосу, біріктіру) тілдің даму процесінде
қызметі эртүрлі грамматикалық категориялар мен формалардың,
семантикалық белгілері бір-бірінен өзгеше сөздердің бір түлгада
сэйкес келуін білдіреді. Кейбір 
галымдар оны көп магыналы
сөздерге жатқызса, енді біреулері грамматикалық омонимдерге 
жатқызады. 
: 
V
Тілдер дамуындагы тагы бір қүбылыс — аналогиялық прин- 
цип. Бұл тәсіл бойынша тілде бүрыннан белгілі бір түлгаға сүйеніп, 
соған үқсас жаңа туындылар жасалады. Мысапы, 

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: