Етістіктің қимыл іс-әрекетті білдіретіндігі белгілі. Ал, іс-әрекет белгілі бір кезеңде іске асады, орындалады. Қимылдың болу кезеңі сөйлеп тұрған сәтпен айқындалады. Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту кезеңін білдіру етістіктің шағы деп аталады. Мысалы:
Бұл сөйлемдердегі салғызды, қалмайды, жатыр етістіктері, мезгіл мағынасын білдіруі жағынан бірдей емес.
Салғызды- сөйлеп тұрған сәттен бұрын болған,
Қалмайды – сөйлеп тұрған сәттен кейін болатын,
Жатыр –сөйлеп тұрған сәтте болып жатқанын білдіреді.
Міне, осы мысалдардан көргеніміздей іс-әрекеттің өту кезеңі мағынасы жағынан мынадай болуы мүмкін.
Сөйлеп тұрған сәтте болып жатқан қимыл, іс-әрекет;
Сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен қимыл, іс-әрекет;
Сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті қимыл, іс-әрекет.
Міне, қимылдың болу мезгілі үш түрлі болады. Соған сәйкес етістіктің шақтары да үш түрге бөлінеді.
Сөйлеп тұрған кезде болып жатқан іс-әрекет –осы шақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен іс-әрекет өткен шақты білдіреді.
-ды, -ді, -ты, -ті және –мақ, -мек, -бақ, -бек жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол арқылы шақтық мағына береді. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен кейін жалғанады.
Мысалы: оқы-ған-мын, оқы-р-сың, бар-ып-ты, бар-ды-м, бар-мақ-сың т.б
Жіктік жалғау күрделі етістіктің құрамындағы көмекші етістікке жалғанады. Мысалы: сөйлеп отыр-ған-сың, сөйлеп отыр-ар-мын.
3.Дәптермен жұмыс.
122-жаттығу. Өлеңдегі етістіктерді теріп жазып, олардың қай шақты білдіретінін айтыңдар. Құстар қалай сайрайды?Тізбектеп жазып шығыңдар.