7 тарау. Инфекция туралы ілім

жүктеу/скачать 324,49 Kb.

бет	4/4
Дата	07.02.2022
өлшемі	324,49 Kb.
	#93603

1 2 3 4

Байланысты:
МикроБиология

полигоспиталъдылық (иелері көп) және панитропизм (көптеген органдар мен тіндерде орналасқан макрофагтарда жасуша ішілік тіршілік ету қабілетгілігі) тән. Бұл микробтар үшін спецификалық иесі болып табылмайтын адамдарың организміндегі инфекциялық процесс аса маңызды бейімділік рөл атқармайды. Егер микробтар олар бейімделмеген ортаға түссе, онда инфекциялық процесс дамымайды, дами қалған жағдайдың өзінде процесс атипті түрде өтеді.
Микробтардың паразиттік қасиетінің айқындылығы азайған сайын олардың спецификалығы мен орган-троптылығы да азаяды, мұндай қасиет шартты-патогенді микробтарға тән. Микробтың органспецификалық бейімділігі күшейген және метаболиттік ерекшелігі айқын болған сайын оның патогенділігі артады және оларсыз тіршілік ете алмайтын биологиялық иелерінің диапазоны тарыла бастайды. Осындай күрделі метаболиттік қажеттілігі бар микроб ретінде мерез қоздырғышын мысалға келтіруғе болады.
Патогенді микробтар макроорганизмге сынақшы немесе инфицирлеуші дозада (син. патогендік доза) енуі керек. Микробтар макроорганизмге инфицирлеуші дозадан аз мөлшерде түссе инфекциялық процесс дамымайды. Инфицирлеуші доза микробтардың тіндерге түрақты адгезиялануы, колонизациялануы және инвазиялануьі үшін қажет. Егер инфицирлеуші доза аз болса микроб макроорганизмге түскен кезде бейспецификалық қорғаныс факторлардың (асқазанның қышқылдылығы, ферменттер т.б.) әсерінен қырылады, себебі адгезиялану және колонизациялану тежеледі. Инфицирлеуші доза салыстырмалы шама болып табылады. Микробтардың әрбір түріне тән инфицирлеуші дозасы болады. Мүндай доза жұқпалы ауру ағымының ерекщелігі мен байқалуына (жасырын кезеңнің ұзақтылығы, ауру барысы т.б.) ғана емес, сонымен қатар инфекция қоздырғыштарының ең тиімді және мүмкін болатын берілу факторларына әсер етеді. Инфицирлеуші доза корініс беруі үшін макроорганизмге түскен микробтар санымен катар, олардың жасуша қабығының бетіндегі (беткейлік бірлігінің) тығыздығы және эукариоттық жасушаларда тиісті рецепторлар болуының маңызы күшті. Бір қатар жұқпалы аурулар пайда болуы үшін жұқпалы дозаның аз болатыны оеымен түсіндіріледі. Инфекциялық процестің дамуы мен байқалуында инфицирлеуші дозадан басқа микробтардың репродукциялану жылдамдығы да маңызды рөл атқарады, ол макроорганизмге түскен микроб популяциясының көбею мүмкіндігін анықтайды.
Мысалы, барлық бактериялар арасында ең патогенді деп есептелетін оба қоздырғышының (Ү.реstis) өсу және көбею жылдамдығы өте жоғары. Бүл індеттің жасырын кезеңі өте қысқа (бірнеше сағаттан 9 күнге дейін) және кесел өте ауыр түрде өтіп, аса жоғарғы деңгейде өлім-жітім туғызады. Ал туберкулез және алапес қоздырғыштары өте баяу өсіп-онеді. Олар қоздыратын аурулардың жасырын кезеңі үзақжэне кесел кобінесе созылмалы түрде дамиды. Осы бактериялардың L - пішінді түрлерінің метаболиттік белсенділігі жэне көбею жылдамдығы төмен. Олар жұқпалы аурулардың типтік түрде дамуын қоздыра алатын мөлшерде жинала алмайды. Көбею жылдамдығының және популяция тығыздылығының жоғары болуы мутацияның артуына және макроорганизмге ең бейімделген мутанттардың іріктелуіне ықпалын тигізеді.
Патогенді микробтар тыбиғи жағдайда макроорганизмге тиісті инфекцияның кіру есігі арқылы енуі қажет. Мысалы, N. gonrrhоеае макроорганизмге несепағардың, жатыр мойны арнасының, тік ішектің дистальді бөлімінің жэне көз конъюнтивасының шырышты қабатындағы бір қабатты цилиндрлік эпите- лиясы арқылы енеді. Ішек инфекцияларының қоздырғыштары макроорганизмге ішекжолының шырышты қабықтары, ал ауалы-тамшылы инфекциялардың қоздырғыштары - тыныс алу жолдарының шырышты қабықтары арқылы енеді. Сонымен қатар макроорганизмге әр түрлі кіру есіктері арқылы енетін патогенді микробтар бар, мысалы, пантропизмдік қабілеттілігі бар зооноздардың қоздырғыштары. Микробтар дозасы, олардың берілу жолдары, инфекцияның кіру есігі және жұқпалы аурулардың клиникалық көріністерінің неше түрлі болуының арасындағы байланыс дер кезінде диагноз қоюды қиындататындығы анықталған. Жүғу механизмі және оған тиісті берілу жолдары микробтардың макроорганизмде орналасуына әсер етеді.
Берілу механизміне және инфекция таралуына әсер ететін микробтардың организмнен бөлініп шығу жолдары мен тәсілдерінің де макроорганизмге микробтардың ену жолдары сияқты спецификалығы болады. Мысалы, ауалы-тамшылы инфекцияларда - тыныс алу ауасымен, ішек инфекцияларында – нәжіспен
микробтар сыртқа шығады. Генерализацияланған инфекциялар кезінде мұндай заңдылық болмайды, өйткені қоздырғыш қанмен әр түрлі ағзалар мен тіндерғе түседі. Сондықтан микроб барлық мүмкіндік жолдармен (нәжіспен, несеппен, өтпен, қақырықпен т.б.) шыға алады, және де қансорғыш буынаяқтық жәндіктер арқылы берілуі мүмкін. Бұл кезде жоғарыда айтылғандай, микробтың қабылдаушы бар адамнан басқаларға берілуінде экскреттегі микроб санының маңызы үлкен.
Паразиттер популяциясы гетерогенді. Бір түрге жататын микробтардың генотиптік және фенотиптік гетерогенділігі болады. Гетерогенділік - ол барлық тірі организмдерге тән әмбебап (универсалды) қасиет.
Патогенділік факторлары генотиптік түрлік белгі бола тұрғанмен фенотиптік өзгергіштікке ұшырауына байланысты патогенділік дәрежесін белгілеу үшін «вируленттілік» (лат.: virulentis - улы) деген түсінік енгізілген. Патогенділік - ол осы микроб түрінің инфекциялық процесс қоздырушы потенциалды қабілеттілігі, ал вируленттілік - инфекциялық процесс дамуын қоздыра алатын тек қана осы микроб штамына тән өзгермелі индивидуалдық қасиет. Ол патогенділіктің өлшемі, оның сапалық сипаттамасы немесе генотиптің феңотиптік корінісі.
Осындай белгісіне қарай микробтың нақты түрінің барлық штамдарын бірнеше топқа бөлуге болады: жоғарғы-, шамалы-, әлсіз вируленттілер және вирулентсіздер (авируленттілер). Шамалы вирулентті және әлсіз вируленттілерге қарағанда жоғары вирулентті штамдар әдетте өте ауыр түрде өтетін кесел қоздырады. Осыған қарамастан авирулентті штамдар конвенциялық және аса қатерлі инфекциялар қоздырғыштарының арасында да кездеседі.
Вирусологияда «вируленттілік» терминінің орнына «инфекциондық» немесе «инфекциялаушы» атауы қолданылады. Зертханалық жағдайда микробтардың вирулентгілігін және олардың токсиндерінің күшін летальдық (LD) және инфицирлеуші (ID) дозалары бойынша анықтайды. Мүндай өлшем шамаларын шартты қабылданган бірліқтермен белгілейді. Летальдық (өлім туғызушылық) доза - ол тәжірибеге алынған жануарлардың накты санын (%) тиісті мезгілде өлім туғызатын тірі қоздырғыштың немесе токсиннің ең аз мөлшері. Инфицирлеуші доза - ол тәжірибеге алынған жануарлардың тиісті санында (%) жұқпалы ауру қоздыра алатын тірі микробтардың ең аз мөлшері.
Өлшем шамаларының басқа да түрлерін ажыратады:
Dcl (dosis certa letalis) - ол тиісті мерзім уақытында тэжірибеге алынған жануарлардың 100% өлімге әкелетін тірі микробтың немесе оның токсинінің ең аз мөлшері. Бұл - сөзсіз өлім туғызатын доза.
Dlm (dosis letalis minima) - ол тиісті мерзім уақытында тәжірибеге алынған жануарлардың 95% өлімге әкелетін тірі микробтың немесе оның токсинінің ең аз мөлшері.
ID 100 - ол тәжірибеге алынған жұқтырылған эксперименттік жануарлардың 100% жұқпалы ауру қоздыра алатын тірі микробтың ең аз мөлшері.
LD 50 көрсеткіші жиі қолданылады - ол тәжірибеге алынған жануарлардың 50% тиісті мерзім уақытында өлімге әкелетін тірі микробтың немесе оның токсинінің ең аз мөлшері.
ID 50 - ол тэжірибеге алынған жұқтырылған эксперименттік жануарлардың 50% жұқпалы ауру қоздыра алатын тірі микробтың ең аз мөлшері.
Тәжірибе қойғанда эксперименнтік жануарлардың түрі, жынысы, жасы, салмағы, күтім жағдайы және толық құнды қоректенуі ескерілуі қажет, өйткені аталған жағдайлар оларда иммундық жүйенін қалыптасуымен және белсенділігімен байланысты. Тәжірибе мақсатына қарай әр түрлі жұқтыру жолдарын қолданады (ауыз арқылы, интраназальды, тамыр ішіне, бұлшық етке, құрсақ ішіне, интрацеребральды т.б.). Мысалы, басқа зертханалық жануарларға қарағанда М.ІиЬегсиІозіз-ке ең сезімтал теңіз шошқаларына өлім туғызатын ауру қоздыру үшін тыныс алу жолдары арқылы микробтың 1 -2 жасушасын енгізу жеткілікті болса, ауыз арқылы (пероральды) жұқтырғанда летальдық дозасын бірнеше мың жасушаға арттыру қажет болады. Тіптен микробтардың бір түрінің арасында түраралық генетикалық ерекшеліктері болады. Мысалы. вирустарға сезімталдыгы өте жоғары, бірақ бактерияларға төзімді тышқандар қатары бар, керісінше де болуы мүмкін. Тәжірибе нәтижесі дәлірек болуы үшін экспериментке жануарлар санын кобірек алған жөн. Генетикалық жолмен алынған, мысалы, инбредті жануарларда тәжірибе жүргізгенде ең сенімд: біркелкі нәтижелер алады. Инбредті (ағыл.: in-ішінде, breeding- көбейту) жануарлар - ол, жақын туыстас
ата-аналықтарды 20 жыл және одан да көп уақыт бойы бір-бірімен шағылыстыру арқылы алынған туыстас гомозиготты жануарлардың ұрпағы. Мұндай жануарлар генетикалық жағынан біркелкі, өйткені гомозиготтылық 100%-ғажеткізіледі.
Физикалық, химиялық және биологиялық факторлардың әсерінен генотиптің фенотиптік көрінісі ретінде вируленттілік қасиет жоғарылауы да және төмендеуі де мүмкін. ¥зақ уақыт бойы бактерияларды жасанды қоректік орталарда дақылдандырғанда немесе микробтарды сезімталдығы төмен жануарлар организмі арқылы қайта-қайта жұқтырып (пассаж) өткізгенде вирулентгілік қасиеті төмендеуі мүмкін. Вируленттілігін толық жоғалту генотипінің өзгеруімен байланысты. Керісінше, микробтарды ұзақ мерзімде сезімталдығы жоғары жануарлар организмінен қайта-қайта жұқтырып өткізгенде, лизогенизациялану кезінде, және де мутациялану, рекомбинациялар нәтижесінде вируленттіліктің жоғарылауы байқалады. Вируленттіліктің осылай өзгеруі вакциналық штамдар алғанда ескеріледі.
Микробтардың вируленттілігін және қауіптілік дәрежесін ескере отырып барлық патогенді микробтарды 4 топқа бөледі, оларпмен жұмыс атқару тәртібі Денсаулық сақтау Министрлігінің тиісті бұйрықтары және нұсқаулықтарымен регламенттелген. Вируленггіліктің өзгеретіні туралы мысал ретінде бактериялардың Ь-трансформациялануын, спирохеталарда цисталар түзілуін, макроорганизмге түскенде бактерияларда капсула синтезделуін, иерсенияларда температураға тәуелді инвазиялық ақуыздардың синтезделуін, іш сүзек гаяқшасында антиген түзілуін, индуцибельдік экзоферменттер пайда болуын және т.б. келтіруге болады.
7.3.1. Микробтардың патогенділік факторлары
Патогенділік факторлар - ол микробтардың инфекциялық процесс қоздыру қабілеттілігін қамтамасыз ететін материалдық заттектер. Патогенділік факторларды зерделеу патогенді микробтардың патогенсіздерден және қабылдағыш макроорганизмнің қабылдамайтыннан қандай айырмашылықгары бар екенін түсінуге мүмкіндік береді. Сапрофитгерге қарағанда патогенді микробтар макроорганизмнің табиғи тосқауылдарын жеңуі және сол организмде тіршілік етуі үшін адгезиялық, колонизациялық және инвазиялъщ қасиетке ие болуы керек, яғни макроорганизмнің қорғаныс тосқауылдарын бұзып өту, инфекцияның кіру есігінен тысқары жерде макроорганизмнің ішкі ортасына ену және тіндерде таралу, макроорганизмнің жасушасы ішіне ену (пенетрация) қабілеттілігі болу керек. Сонымен қатар агрессивтік, ягни макроорганизмнің қорғаныс факторларымен интерференцияланатын агрессиндердің көмегімен организмнің бейспецификалық және спецификалық реактивтілігін басып тастайтын, соның ішінде фагоцитозга царсы түру, қабілеттілігі болу керек.
Макроорганизмде сақталу және өсіп-өніп көбею мағынасын қамтитын «инвазивтік»терминді қазіргі кезде стафилококтар, стрептококтар, псевдомонадалар т.б. жасушадан тыстық паразиттер үшін қолданады. Патогенді микробтар макроорганизмге улық әсер етуі керек. Патогенді микробтар осы функциялардың әр қайсысын, макромолекулалардан тұратын, инфекциялық процестің спецификалығын қамтамасыз ететін патогенділік факторларды сақтаушы арнайы құрылымдардың көмегімен іске асырады. Спецификалық қасиет әсер етуші құрылымдардың өзара комплементарлық принципі бойынша биологиялық тану механизміне негізделген. Адгезиялануды, колонизациялануды және фагоцитоздан қорғануды негізінде микробтардың беткейлік морфологиялық құрылымының құрамына кіретін макромолекулалар іске асырады. Инвазиялық және агрессиялық қасиет негізінде экзоферменттердің, ал улық әсер ету - жұқпалы аурулар кезіндегі спецификалық симптомдардың дамуында жетекші рол атқаратын, токсиндердің әсер етуімен байланысты. Инфекциялық процестің тиісті сатыларының дамуында бірден бірнеше патогенділік факторлары қатысады.
Адгезиялануды және колонизациялануды қамтамасыз ететін патогенділік факторлар. Патогенді микробтар тері және шырышты қабықтардың бетінде орнығып қалуы үшін макроорганизмнің табиғи қорғаныс тосқауылдарын белсенді түрде жеңіп алуға тырысады. Сондықган адгезия және колонизациялану - ол инфекциялық процестің алғашқы іске қосылу механизмі. Осындай тосқауылдан (барьерден) өте Оқулық 150
алмайтын микробтар макроорганизмге парэнтеральды жолмен ену қабілетгігіне ие болған, ол үшін зақымданған эпидермисті немесе қансорғыш бунақаяқты жәндіктердің көмегін пайдаланады. Адгезия спецификалығымен сипатталады, ол микробтардың белгілі ие түрлерінің және макроорганизмнің басқа жүйелері мен органдарының (органтроптылық) эпителиялық жасушыларына таңдап жабысу қабілетті көрінеді. Тіптен бір органның немесе жүйенің (тыныс алу, ас қорьпу, жүйке т.б.) шегінде зақымданудың әр түрлігі (мозаикалығы) байқалады. Адгезияның спецификалығын микробтарда комплемента құрылым және макроорганизмде оған сезімтал эукариоттық жасушалардың болуымен байланысты Жабысуға жауапты микроб құрылымы адгезиндер, немесе лигандтар, ал иенің эукариоттық жасушалар құрылымдары - рецепторлар деп аталады. Олардың арасында комплементарлық принцип бойынша лиганд - рецепторлық өзара әсерлесу жүреді. Грам-теріс бактериялардың әр түрлі органеллалары - түктер қылқыштар, кірпікшелер(фимбриялар) немесе І-типті пилилер адгезиндер түзеді, және де адгезиндер рөлін олардың сыртқы мембранасының негізгі ақуыздары мен полисахаридтері атқарады. Грам-теріс бактериялардың кірпікшелері(фимбриялары) жоқ, адгезиндер рөлін олардың беткейлік ақуыздары тейхой қышқылдары атқарады. Капсулалы бактерияларда адгезияларға капсулалық полисахаридтер полипептидтер қатысады. Микоплазмаларда адгезиндер цитоплазмалық мембрананың бүртікшелер құрамына кіреді. (М. Рpneumowiae-ның Р1 белогы), ал вирустарда капсид ақуыздары мен суперкапсид гликопротеиндерінің есебінен іске асады. Шырышты қабықтардың бактериялармен колонизациялану кезінде адгезиндермен қатар У.сhоlerae-ның холерогенінің А1 фрагменті, С .dірhthеrіае-ның дифтериялық токсині, В.реrtussis-тің пертуссин токсині және т.б. белгілі рөл атқарады. Терідегі және шырышты қабықтардағы бірігіп әсер ететін әр түрлі биоцидтық және биостатикалық факторларға микробтар қарсы тұра алатын жағдайда ғана адгезиялану және колонизациялану тұрақты болуы мүмкін. Сондықтан шырышты қабықтардың колонизациялану процесінде ІgА-протеазалар және бактериялардан-шлимфоцитты факторы, бактериоциндер өндірілуі, антиоксиданттар, темір иондары үшін бәсекелес сидерофорлар маңызды рөл атқарады. Инфекция кіру есігі айналасындағы тері жабындылары шырышты қабықтардың колонизациялануы микробтардың дозасымен ғана емес, эпителиялық жасушалар бетіндегі рецепторлардың санымен де байланысты болады. Эпителиялық жасушаларда рецепторлардың саны және құрылысы бір түрдің шегінде де ауытқып отырады, ал кейбір түрлердің өкілдерінде тіптен болмауы мүмкін. Популяциялық деңгейде де, жасушалық-тіндік және ағзалық деңгейлерде зақымданудың санқилығы (мозаичность) осымен түсіндіріледі. Макроорганизм жасушаларының беткейі табиғи құрылымдарынан басқа вирустармен индуцирленген антигендер мен жүре пайда пайда болаті рецепторлар-көпіршелер де (альбуминдер, иммундыглобулиндер, фибронектин, комплементтің бірқатар компоненттері және басқа молекулалар) рецептор рөлін атқаруы мүмкін. Олар макроорганизм жасушаларының табиғи рецепторларымен және микробтардың адгезиндерімен өзара әсерлесе алады Егерде бір жағынан рецепторлар жоқ болса, инфекциялық процесс дамымайды. Бұл қабылдаушы макроорганизмнің қабылдамаушы макроорганизмнен макромолекулалық деңгейде айрықша болатыны көрсетеді. Генетикалық детерминделген рецепторлардың жоқ болуы кейбір микробтарға қарсы табиғи| түрлік (конституционалдық) туа біткен иммунитеттің болуымен байланысты. Екінші жағынан, патогенді
микробтардың да патогенсіздерден макромолекулалық деңгейде ерекше болатынын көрсетеді, өйткеі ) рецепторлар бар болғанымен адгезиндері жоқ мутант-микробтар инфекциялық процесс қоздыру қабілеттілігінен айырылады.
Макроорганизмнің жасушаларымен адгезиялану (1-сурет) - таза механикалық өзара әсерлесу емес. Жасуша рецепторларымен адгезиндердің және де секреторлық ақуыздардың тікелей өзара әсерлесуі жасушаның сигналдық жүйесінің белсенділігін арттырады және қабыну цитокиндерінің пайда болуына әкеледі, олар макроорганизмнің жасушасы ішіне сигнал өткізетін интегриндердің жасуша беткейлерінде синтезделуін күшейтеді. Сөйтіп, жасуша ішіне микробтардың енуін қамтамасыз ететін механизм қосыладь Грам-теріс бактериялардың сыртқы мембраналық молекулалары және жасуша ішіне енуге пайдаланылаты басқа адгезиялық молекулалар инвазиндер деп аталады. Фагоциттеуші және де фагоциттемеуші 151
жасушаларға бактериялардың белсенді түрде ену механизмдері бірдей. Олар дәстурлі фагоцитозға шалдыққан микробтарға фагосомалардың антибактериялық белсенділігінен құтылуға мүмкіндік береді.
Микробтардың адгезиялық және колонизациялық факторлары жұқпалы аурулар патогенезінің ең алғашқы басталу сатыларында шешуші рөл атқарады, оны осы ауруларга қарсы профилактикалық препараттар жасау кезінде ескеру қажет.
Инвазивтілікті және агрессивтілікті қамтамасыз ететін патогенділік факторлар (16 - сурет).
Микробтардың макроорганизмде жайылып таралу және оның қорғаныс факторларына қарсы тұру қабілетгілігі микробтар түзетін ферменттермен байланысты, ол әсіресе жасушадан тыстық облигатты паразиттерге тән. Ферменттер әрі жеткілікті, әрі кең жайылып (генерализованно) әсер ете алады. Олар токсиндердің әсерін күшейтіп және де протоксиндерді токсинге айналдырып жасушаларды және тіндердің талшықтарын бүзады (нейраминидазажәне гиалуронидаза) немесе макроорганизм үшін үлы заттар пайда болуы нәтижесінде өздері токсин ретінде әсер етеді. Мысалы, уреаза ферменті мочевинаны аммиак пен көміртек диоксидіне (көмірқышқыл газы) дейін гидролиздейді, немесе ішекте бактериялар түзейтін аминқышқылдарды ыдырататын декарбоксилазалар биогенді улы аминдардың пайда болуына әкеп соғады. Легионеллалардың протеазалары, көкжөтел қоздырғышының аденилатциклазасы т.б. макроорганизмге улық әсер етеді. Бір қатар микробтар эритроцитгерді және лейкоциттерді бұзатын ферменттер (гемолизиндер және лейкоцидиндер) өндіреді. Бәлкім, кейбір жағдайларда ферменттер мен токсиндердің айырмашылығы шартты түрде болуы мүмкін, өйткені қазіргі кезде кейбір токсиндердің ферменттік белсенділігі анықталған.
Микробтардың макроорганизмге инвазиялануын және онда сақталуын қамтамасыз ететін ферментгерге жатады:
гиалуронидаза, бөтен затгардың енуіне кедергі жасайтын денелер тіннің негізгі кампоненті - гиалурон қышқылын ыдыратады;
нейраминидаза (син.: сиалидаза), жасушалардың беткейлік рецепторларының құрамына кіретін сиал қышқылын ыдыратады, соның нәтижесінде жасуша рецепторы микробтардың адгезиндерімен немесе олардың токсиндерімен өзара әсерлесу қабілеттілігіне ие болады. Осы ферменттің көмегімен микробтар макроорганизмнің бірінші тосқауылынан (барьерінен) өтеді. Бұл тосқауыл - шырышты қабықгардың бетін жауып тұратын және құрамында көп мөлшерде сиал қышқьшы бар муциндік қабат. Кілегей каллоидтық қасиетін жоғалтады және толық бұзылады, ал шырышты қабықтың эпителиялық жасушалары (қалыпты жағдайда кілегеймен жабылған) колонизациялау үшін қолайлы жағдайға айналады. Бұл фермент микробтардың жасуша ішіне енуіне және олардың жасушааралық кеңістікпен таралуына әсер етеді. Өйткені сиал қышқылы әр түрлі тіндер мен ағзалардың құрамына кіреді. Сонымен, нейраминидаза кең спектрлі әсер етеді;
фибринолизин, қабыну процесі кезінде тіндерде пайда болатын фибрин ұйындысын ерітеді. Фибрин ұйындысы қабыну ошағын шектейді және макроорганизмде микробтардың жайылып таралуына кедергі жасайды. Фибриннің еріп кетуі (лизистенуі) микробтардың макроорганизмде инвазиялануына әкеледі;
плазмокоагулаза, плазманың коагуляциялануы қабыну ошағындағы микробтар айналасында қапшық (капсула) пайда болуына әкеледі, соның нәтижесінде микроб фагоцитозға және комплементтің әсеріне қарсы тұра алады;
ДҢК-аза, жасушалар өлген кезде ортаға шығатын ДНК-ы деполимеризациялайды. Ол қоршаған ортаның тұтқырлығының төмендеуіне әкеледі, нәтижесінде тіндерде микробтардың дамуына қолайлы жағдай туындайды;
коллагеназа, бұлшық ет талшықтарының коллагенін бұзып, оның құрылым тұрақтылығын төмендетеді;
лецитиназа С (фосфолипаза), бұлшық ет талшықтарының, жасушалық мембраналардың т.б. құрамына кіретін лецитинді және басқа фосфоглицеридтерді ыдыратады. Лецитиннің гидролиздік өнімдері макроорганизмге улық әсер етеді.
Микробтардың макроорганизмде инвазиялануына әсер ететін агрессиялық және инвазиялық ферменттер, өзінің агрессивтік және жасушаларды бұзушылық әрекетімен қатар, макроорганизм
152 оқулыц
жасушалары мен тіндерінің ыдырауынан пайда болған микробтардың тіршілік етуіне қажетгі төменгі молекулалы өнімдерді дайындап, микробтар үшін трофикалық (қоректік) функциясын атқарады. Ол өз кезегінде жұқпалы ауруларға тән макроорганизмнің жүдеуіне әкеледі. Мысалы, фибринолизин менингококтарға фибрин ұйындысының арасымен таралуына әсерін тигізумен қатар, микробтардың тіршілік етуіне қажетті фибрин ьщырауы-ның өнімі - амин қышқылдармен қамтамасыз етеді. Жүқпалы аурулар кезінде көптеген симптомдардың болуы микробтардың ферменттер өндіруімен түсінді-ріледі. Мысалы, стафилококтар қоздырған пневмония кезінде іріңді ошақтардың пайда болуы, обамен ауырған адамдарда қақырықтың сұйықтануы т.б. Жұқпалы аурулардың патогенезінде арнайы ферменттер немесе жүйе фермент-тері жегекші рөл атк,арады. Мысалы, безгек қо-ідырғыштарътаын, гемогло6инді бұзатын спедификалық прсугеазасы, немесе фнбринолизин - оба қоздырғышының коагулазалық жүйесі, оба қоздырғышын тасымалдаушы бүргелерде обалық блок түзілуіне, адам организміне еніп оның таралуына әсерін гигізеді, және де гонококтар, олардың шырышты қабыққа адгезиялануына кедергі жасайтын А сыныпты секреторлық иммунды глобулиндерді гидролиздейді т.б. Бір қатар жағдайларда науқасқа ферменттерді тежеуіштерді (ингибиторларды) тағайындау қажеттілігі микробтардың ферменттер өндірушілік қабілеттілігімен түсіндіріледі. Сонымен, микробтардың ферменттері улық әсер етеді, микробтардың инвазиялануына және агрессиялық әсер етуіне көмектеседі, трофикалық (қоректік) функциясын атқарады.
Ферменттерден басқа патогенділік факторлар ретінде микроб талшықтары (қозғалу қызметін атқарады және фагоцитозға кедергі жасайды), және де гетерофильді антигендер (макроорганизмде микробтардың персистенциялануына көмектеседі) маңызды рөл атқарады. Гетерофильді антигендер - ол ұқсас антигендік детерминанттары болатын, бірақ тасушылары (носители) әр түрлі, бірнеше микроб түрлерінің өкілдеріне жалпы ортақ антигендер. Мұндай антигендер оба қоздырғышындажәне қаны бірінші топқа жататын адамдарда табылған. Оларға мерез қоздырғышының кардиолипидті антигені, В тобына жататын менингококтардың, мидың гликопептидтеріне ұқсас, капсулалық полисахаридті антиген және бірқатар басқа антигендер жатады. Гетерофильді антигендердің болуы арқасында макроорганизм микробтарды бөтен зат ретінде тани алмауы мүмкін, нәтижесінде микробтардың макроорганизмде сакталуына әсерін тигізеді. Осындай антигендердің пайда болуы ақырғы өнімдер биосин-тезінің кездейсоқ қайталануы немесе бірнеше түлер өкілдерінің ұзақ уақыт бірге әволюциялық дамуының нәтижесі болып табылады. Бұл құбылыс антигендік мимикрия (ағылшынша: mimicry - тәріздес, ұқсас) деп аталады. Микробтарда осындай антигендердің болуы макроорганизмде аутоиммунды реакциялардың дамуына әсер етеді, өйткені мұндай антигендердің тасушылары (носители) әр түрлі болатындықган жасушалардың тиым салынған клондары іске қосылады. Макроорганизмнің қорғаныс факторларының әсеріне төзімді антигендік варианттардың пайда болуы микробтардың маңызды қорганыс механизмі болып табылады. Антигендік варианттардың пайда болып қалыптасуы иенің бір организмде де (безгек, эидемиялық және эпидемиялық қайталама сүзек, трипаносомоз т.б. қоздырғыштарына тән) және популяциялық деңгейде де (А типті тұмау вирусына тән) атқарылуы мүмкін.
Антифагоцитарлъщ белсенділігі бар патогенділік факторлары. Фагоциттерге қарсы белсенділігі бар бактериялар мен басқа да микробтардың маңызды патогенділік факторланына капсулалар, микрокапсулалар, шырышты қаптамалар және олардың құрамына кіретін антигендер жатады. Олар микробтардың беткейлік құрылымдарын көлеңкелеп механикалық тосқауыл рөлін атқарады. Бұл құрылымдар, микробтардың молекуласын танушы және оларды фагоциттеуші жасушалармен байланыстыратын лигандтар рөлін орындаушы опсониндермен өзара әсерлесіп, және де фагоциттеуші жасушаЛардың рецепторларымен тікелей әрекеттесіп микробтарды тануға және оларды қоршап жұтуға кедергі жасайды. Капсулалық затгар микробтарды лизосомальдық ферменттердің және фагоциттеуші жасушалардың асқынтотықтық радикалдарынан қоғайды. Капсула және кілегейдің микробтардың сыртынан жеңіл ажырауы фагоциттеуші жасушалардың рецепторларымен жалған байланысуға әкеледі. Микробтардың капсулалық варианнтары, әдетте, олардың капсуласыз варианттарына қарағанда ауыр түрде өтетін кесел қоздырады. Эшерихияларда, шигелла және салмонеллаларда -К-антигендердің, іш сүзек
153
қоздырғышында - Ви-антигеннің, туберкулез қоздырғышында- cord-фактордың, күйдіргі қоздырғышында – полипептидтік капсуланың т.б. патогенділік факторлары ретінде рөл атқаратыны белгілі.
Микробтар фагоцитоздың барлық сатысында фагоциттеуші белсенділігін басып тастай алады. Микробтардың фагоцитгерге қарсы әсер ету қасиеті тек қана оларда капсула, микрокапсула және шырышты қаптамалардың болуымен емес және де микробтардың басқа да қасиеттёрімен байланысты: фагоциттеуші жасушалардың хемотаксисін басып тастайтын, хемоатграктантгар мен фагоциттеуші жасушаларды бұзатын затгар шығарады; лизосоманың фагосомамен бірігуіне кедергі жасап, жасушаішілік қорытылуға қарсы түрады; оттегі тәуелді киллерлік тиімділік беретін асқын тотық радикалдарының белсенділігін жоятын ; ферменттер түзеді; лизосомальдық ферменттерге төзімділік пайда болады; фаголизосомалардың (листериолизин, сальмолизин, шигеллалардың контакттық гемолизині) лизистенуін туғызатын заттар бөліп шығарады; фаголизосомаларды тастап кетеді; фагоциттеуші жасушалардың апоптозын индуцирлейді. Екінші жағынан, жасушаішілік облигатты паразиттер хемотаксисті күшейтетін (И-формильді және сол тәріздес пептидтер) және жасушалардың фагоциттеуші белсенділігін арттыратын заттар шығарады, ол микробтардың жасуша ішіне енуін жеңілдетеді. Сонымен, микробтардың жасушаішілік тіршілік ету және аяқгалмаған фагоцитоздың механизмдері әр алуан.
Егерде туберкулез қоздырғыштары лизосоманың фагосомамен қосылуына кедергі жасайтын фосфатидтер өндіретін болса, алапес қоздырғышы жасуша қабатының құрылысының ерекшелігі есебінен фаголизосомада тіршілігін сақтай алады, легионеллалар - метаболизмдік серпілісті басып тастайды, ал трипаносомалар - жасушаның цитоплазмасына шығып, фаголизосоманы тастап кетеді т.б.
Эндоцитобиоз микробтардың макроорганизмде сакталуына, олардың организм денесінде таралуына әсер етеді, иммунды жүйенің қорғаныс факторлары үшін микробтарды танымайтындай және қол жетпейтіндей (недоступный) етеді. Микробтардың фагоцитгеуші жасушаларда сақталу және көбею, және де макроорганизмде таралу қабілеттілігі «трояндық ат - троянский конь» механизмі деген атқа ие болды. Инфекцияның кіру есігінен өтіп қанға түскен микробтар комплементтің және қандағы басқа да микробоцидты факторлардың (антиденелер, лизоцим, в-лизиндер т.б.) әсеріне ұшырамауы керек. Мьісалы, олардың антикомплементарлық белсенділігі болу қажет. Бір жағдайда ол ең алдымен альтернативті жолмен комплементтің белсенділуіне кедергі жасайтын капсуласының болуымен іске асады. Басқа жағдайда қанға түскен микробтар жасуша ішінде немесе плазмокоагулаза ферментінің әсерінен пайда болған тамыр қатпасының (тромбының) ішінде қалып сақталады. Қанда сақталудың бұл тәсілі микробтардың потенциалды патогенділігін іске асыруға қосымша мүмкіндіктер береді.
Адгезиндер, ферменттер, агрессиндер, соның ішінде фагоцитозға кедергі жасайтын факторлардан басқа микробтардың токсиндері (грек: toxikon) маңызды рөл атқарады, олар жұқпалы аурулар кезінде улану симптомдарының дамуына әсер етіп, ауру патогенезінде жетекші рөл атқарады.
7.3.2.Бактериялардың токсиндері
Бактериялардың токсиндері - макроорганизмнің спецификалық жасуша-ларына тікелей улық әсер ететін немесе биологиялық белсенді заттар түзілуінің нәтижесінде жанама түрде улану симптомдарын дамытатын метаболизм өнімдері.
Физикалық-химиялық құрылымы және биологиялық қасиеттері бойынша бактериялардың токсиндері екі топқа бөлінеді: ақуызды токсиндер және эндотоксиндер.
Бактерияльқ ақуызды токсиндер және олардың биологиялық қасиеттері. Токсиндердің бұл тобына грам-оң да және грам-теріс те аэробты және анаэробты бактериялар түзетін термолабильді және термостабильді ақуыздар жатады. Әдетге мұндай ферменттер макроорганизм жасушасына мүлдем аз концентрацияда бүлдіруші әсер етеді. Олар жасушадан сыртқы ортаға шыға алады, және де жасуша ішінде байланысқан жағдайдаболып,жасуша бұзылғанда (автолиз) сыртқа шығады. Бакгериялық жасушамен байланыс дәрежесіне қарай оларды үш сыныпқа (класқа) бөледі: 154
А-сынып - сыртқы ортаға бөлініп шығатындар, мысалы С.diphtреrіае-ның гистотоксині.
В-сынып-микроб жасушасымен шамалы байланысқан және шамалы мөлшерде сыртқа шығaтын токсиндер. Оларды мезотоксиндер деп атайды, мысалы, С.tetani-дің тетаноспазмин немесе С.botulinum нің нейротоксині. Жасуша тіршілік қабілетгілігін сақтайды. Олардың сигналдық пептидтері сондықтан қоршаған ортаға бөлініп шықпайды. Бұл токсиндер жасуша мембранасымен бірігіп, со соң мембраналардың экаролиациялануы (ажырауы, десквамациялануы) нәтижесінде одан қорша ортаға түседі, бұрынгы кезде автолиздік тәсілмен шыгады деп есептелген.
С-сынып - микроб жасушасымен байланысқан, тек қана микроб жасушасы бұзылғанда сыртқы ортаға түсетін токсиндер, мысалы, S.dysenteriae-ның 1 серо-вариантының және басқа шига - тәрізді токсиндер.
Бактериялардың ақуызды токсиндер түзу қабілеттілігі токсигенділік деп аталады.
Құрылымы бойынша ақуызды токсиндер қарапайым және күрделі деп бөлінеді. Қарапайым токсиндер бірыңғай полипептидті тізбекшеден немесе функциялық тұрғыдан белсенділігі жоқ прототоксиндерден пайда болады. Олар қоздырғыштың өзінің немесе қалыпты микрофлора өкілдеріні және де макроорганизм жасушалары мен тіндерінің протеазалары әсерінен белсенді бифункциялық В-А - құрылымға айналады. В бөлімнің улық қасиеті жоқ. Ол табиғи токсоид (анатоксин), тасымалдаушы функциясын орындай отыра әукариоттық жасушадағы спецификалық рецепторлармен өзара әсерлесіп, жасушаның цитоплазмалық мембранасында қуыс жасап, жасуша цитоплазмасына улы А тобыныи немесе активатордың енуіне жағдай жасайды. А суббірлігінің ферменттік белсенділігі бар, оның белсенділігі В суббірлігі бар жерде ғана байқалады. В бөлімі токсиннің спецификалығын орган- троптылығын қамтамасыз етеді, және де микроб жасушасындағы және одан тыс жердегі субстратпен өзара әсерлесуінен қорғай отырып, А ферменттік суббірлікті қалқалайды (эпранирует). Күрделі токсиндер- оларА суббірлігімен байланысқан бір немесе бірнеше В суббірліктерден тұратын дайын күрделі бифункциялық құрылымдар, мысалы, тырысқақ қоздырғышының энтеротоксиннің А суббірлігі ілмелеуші бес В суббірліктермен қоршалған. В және А суббірліктер жасушада бір-бірінен тәуелсіз синтезделеді, сонан кейін барып бірыңғай кешенге біріктіріледі. В бөлімі эукариоттық жасушалардың спецификалық рецепторларымен өзара әсерлеседі, ал А бөлімі пртезалардың әсерінен екі суббірлікке бөлінеді: А1 немесе активатор және А2, ол нысана-жасушаның цитоплазмалық мембранасы арқылы цитоплазмаға активаторды тасымалдайды.
Ақуызды токсиндердің әсер ету механизмі молекулалық деңгейде бірнеше сатыдан тұрады Бактериялық ақуызды токсиндер жоғарғы молекулалық бірлестіктерге жатады және жасушалық мембраналар арқылы өздігінше өте алмайды - оларға бөлшектенілу (диссоциациялану ) қажет. Бірінші сатыда ганглиозидті, гликопротеидті немесе гликолипидті табиғаты бар спецификалық рецепторлармен өзара әсерлесе отырып, акуызды токсин өзінің В молекуласын ілмектеушісінің (абордажный )жасуша бетіне жабылады, ол жасуша рецепторы - токсин кешені пайда болуына әкеледі. Екінші сатыда кейіннен бифункциялық В-А құрылымдар пайда болатын шектелген протеолиздік типтес протеазалардың әсерінен токсиннің белсенділігі артады. Күрделі токсиндерде белсендіру рөлі-активаторлық А фрагментті белсенділіксізден белсенді жағдайга ауыстыру болып табылады :токсин молекуласының конформациялық құрылымының өзгеруі оның катализдік орталығының ашылуына және ферменттік белсенділігінің пайда болуына әкеледі. Үшінші сатыда -А немесе А1 бөлімінің жасушаға трансмембраналық транслокациялануы жүреді, сол жерде нысана-жасушаға әсер етіп жасушада тіршілік етуге маңызды биохимиялық процесте бұзылады да жасушаның өлуіне әкеледі. Жасуша беткейіндегі спецификалық рецепторлармен В бөлігініі өзара әсерлесуі және катализ процесінің жоғарғы деңгейдегі талғамдылығы бактериялық ақуызді токсиндердің спецификалық әсер етуін қамтамасыз етеді.
Бактериялық ақуызды токсиндердің әсер ету механизмін білу антитоксиндік сарысуларды қолданудың әрқашанда тиімді бола бермейтінін түсінуге мүмкіндік береді.
Антитоксиндік сарысуларды қолданған кезде, олар қанда немесе лимфада, және де жасуша бетінде болған кезде антиденелермен бейтараптануы мүмкін екендігін есте сақтау керек,өйткені антиденелер
155
токсиннің спецификалық рецепторларымеи өзара әсерлесуіне, токсин - рецептор кешенінің суббірліктерге диссоциациялануына және А бөлігінің цитоплазмаға транслокациялануына кедергі жасайды. Антиденелер бірден жасуша мембранасы арқылы өте алмайды және цитоплазмага тасымалданған А бөлігін бейтараптай |«майды,сарысулармен емдеу уақтылы басталмағанда тиімді нәтиже болмауы осымен түсіндіріледі. Әсер ету механизмі бойынша бактериялық ақуызды токсиндер бес топқа балінеді; жасушалық мембраналарды зақымдайтындар; ақуыздардың синтезделуін тежейтіндер; екіншілік өзара байланыс- тұрушылармен (мессенджерлермен) бақыланатын метаболизм жолдарын белсендіретіндер; протеазалар; макроорганизмнің иммундық жауабын арттыратын суперантигендер.
Жасушалық мембраналарды зақымдайтын токсиндер. Бұл топтың токсиндері эукариоттық жасушалардың плазматикалық мембраналарын ферменттік гидролиздеудің көмегімен немесе сол жерлерде куыстар жасаумен зақымдай алады. Мұндай зақымданулар жасушаларды ерітіп жіберумен қатар,бактериялардың макроорганизмде таралуына ықпал етеді. Ферменттік гидролиздеуге мысал ретінде фосфолипазалық белсенділігі бар С. реfringens-тің альфа-токсинінің әсер етуін келтіруге болады . Қуыс түзуші токсиндер трансмембраналық қуыстар қалыптастрады және плазматикалық мембраналар арқылы иондардың шығып кетуін арттырады, соның нәтижесінде жасушалар лизистенеді. Токсиндердің бүл тобына Е-соlі-ң гемолизині, Р.hаеmolitіса-ның О-перфринголизині, L, monocitogenes-тің 0- стрептолизині, S,pneumoniae-ньш пневмолизині және S. aureus-тің альфа-токсині жатады. Сонғытоксида олигомеризациялайтын қуыс түзуші цитотоксиндердің прототипі ретінде қарастыруға болады. Бактериялар дайын токсин (протомер) бөліп шығарады, олар спецификалық рецепторлары бойынша нысана-жасушаны таниды немесе қүрамында фосфатидилхолин немесе холестерині бар учаскелерінде (плазматикалық мембрананың) бейспецификалық түрде сорбцияланады (сорылады). Жеті протомерлік токсиндер үш доменнен тұратын саңырауқұлак тәріздес гептамер қалыптастыра отырып мембрана бетіндегі қуысқа жиналады. Альфа токсиннің қалпағы және жиектік аумағы плазматикалық мембрананың үстінде орналасады, ал аяғы трансмембраналық арна қызметін атқарады. Бүл қуыс майда молекулаларға және иондарға екі жакты қозғалыс жасауға мүмкіндік береді, нәтижесінде жасушаның ісінуіне және осмостық лизистенуіне әкеледі. Альфа-токсиннің әртүрлі типтегі жасушаларға соның ішінде моноциттерге, лимфоциттерге, әритроцттерге, тромбоциттерге және эндотимоциттерге цитолиттік әсер ету қабілеті бар. Қуыстар пайда болуы бірнеше екіншілік процестерді қамтиды: эндонуклеазалардың белсенділігінің артуы, эйкозаноидтардың синтезделуі.
Ақуыз синтезделуін тежейтін токсиндер. Мұндай токсиндердің тобына жатады: С.diphtheriae- ның гистотоксині, Р.aeuginoza-ның А экзотоксині, S.dysenteria I серовариантының Шига-токсині (stх- токсин) және энтеропатогенді және энтерогемморагиялы Е.соlі-дің Шига тәріздес токсиндері (stх- токсиндер). Олар үшін элонгациялық факторлар және 288-рибосомалық РНК субстрат рөлін атқарады. Дифтериялық токсин және псевдомонаданың А экзотоксині энголацияланушы 2-ші факторды риболизистейтін дифтамид спецификалық АДФ-риболи-зистрансферазалар болып табылады, олар жсушадағы акуыздың синтезделуін әлсіздендіреді және басып тастайды. Олар протоксиндер түрінде синтезделеді.
Stх-токсин және stх-токсиндердің АВ-типті құрылымы болады. Энзиматикалық А суббірлігі 5В- суббірліктермен ковалентгі емес түрде байланысқан. В пентамер эукариоттың жасушамен байланысқаннан және интернацияланғаннан кейін полипептид А энзиматикалық А1 және В пентамермен байланысқан А2 фрагментіне ыдырайды. А1 М-гликозидазалық белсенділік көрсетеді. stх-токсиндер аминоацил-РНК- ның өзара әсерлесуін бұза отырып 288 рибосомалық РНҚ-ң белсенділігін жояды, ол белок синтезделуін тоқтатып, нысана-жасушаның өлуіне әкеледі. Мұндай токсиндер эпителиоциттерде ғана емес және басқа да жасушаларда ақуыз синтезделуін бұзады, ол гемолитикалық, уремиялық синдром дамуына әсер етеді. Ішек қуысынан шыққан Stx-токсиндер бүйрек капиллярларының GВS гломерулаларының және де басқа ағзалардың эпителиялық жасушаларының рецепторларымен байланысады. Ол жасушалардың ісінуіне, тамырлар қуысының тарылуына, тромбоциттердің агрегациялануына, эритроциттердің гемолизденуіне және уремияға әкеп соғады.

156
Екіншілік мессенджерлердің метоболизмдік жолдарын белсендіретін токсиндер. Бұл топқа жатады E.соlі-дің цитотоксиклық некроздаушы факторы (CNF), термолаоильді (LT) және 'термостабилді (ST\B.anthracis-ң ісіну факторы B.pertussis-тің көкжөтелдік және басқа токсиндері

С.difficile-нің А және В токсиндері; тырысқақ энетротоксині және басқа токсиндер. Олар эукариоттық жасушаларды өлтірмей, олардың кейбір ақуыздарыньщ функцияларътаа әсер етеді.Токсиндер осы екіншілік байланыстырушыларды (посредники) белсендіреді, олар сырттан келетін сигі жасушалық реакцияларды күшейтеді немесе бұрмалайды, яғни қате жүргізеді
СNF және DNF-ің байланыстырушы ферментгік домендері болады. Олар дсшлшдаза. цитоқаңқа актинінің модификациялануына қатысушы ГТФ - байланыстратын ақуыздармен субтұқымдастығын күшейтеді. Мүндай модификация гидролиздеуге қабілеттілігі жоқ ГТФ –мен байланысқан Rho болады. Оларда мембрананың «бұдырлануы» (рифление) байқалады, актиндік жіпшелердің аумақты шектелген қысылысуы қалыптасады, некроздық ошақ пайда болып, қабыну дамиды .
С. dufficile- нің А және В токсиндері , гликолизтрансферазалық белсенділікке ие бола отырып, керісінше, Кһо ГТФ - байланыстырушы ақуыздардың белсен-ділігін жояды. Е. соlі - дің SТ - энгеротоксині гуанилатциклаза рецепторымен байланысып, ц ГМФ - ң көбеюіне әкеледі. Ол натрий иондарынык абсорбциялануын басып тастап және хлор иондарының секрециялануын күшейтіп электролитгер ағымын кері бағытгайды да, диарея дамуына әкеледі.
Тырысқақ энтеротоксині (холероген) бес В суббірліктерден және бір А суббірліктен түрады, ол АДФ - риботрансферазалық белсенділігі бар А1 - ге және А1- ді В - нің пентамерімен байланыстыратын А2 - ге диссоциациялайды. А1 жасушалық мембраналардың аденилациклазасының белсенділігін реттеуші
G ақуыздың белсенділігін жояды, нәтижесінде аденилациклаза булсенділігі жоғарылайдыбжасуша ішіндециклдік аденозинмонофосфат (цАМФ) көбейеді және натрий, калий иондарының, судың сіңуі бұзылады. Е.соіі-дің SТ энтеротоксиніне қарағанда LТ-энтеротоксинінің құрылысы және әсер ету механизмі бойынша тырысқақ энтерогоксиніне ұқсас. Оның және көкжөтел токсинінің АДФ-рибо-трансферазалық белсенділігі болады. Олар үшін О ақуыздар нысана болып табылады. Олар цАМФ бойынша жасушаішілік гомеостазды
бұзып, жасуша функциясын дұрыс жүргізбейді.
Протеазалар Осындай токсиндерге ботулиндікжәне сіреспелік нейротоксиндер жәнеде В.аnthracis- тің леталдық (ракторы жатады. Ботулотоксин (BoNT) және тетаноспазмин (Te NT) цинк- металоэндопротеазаларға жатады. Бұл функциялық блокаторлар. Олар құрылысы бойынша ұқсас, бірақ макроорганизмге ену тәсілі бойынша ерекшеленеді. Ботулотоксин тағамдық ботулизм кезінде макроорганизмге, ал нәрестелерге құрамында бір немесе бірнеше ақуыздар бар үлкен кешендер түрінде энтеральді жолмен енеді, олар асқазан-ішек арнасында токсиннің төзімділігін қамтамасыз етеді. Ақуыздармен кешендер құрылмай тұрғанде С.tetani-дің ең алғашқы вегетативті түрлерімен тетаноспазмин түзіледі. Нейротоксиннің екеуі де протеолитгік ыдырау жолымен белсенділігі күшейіп ірімолекулалы белсенсіз полипептидтер түрінде синтезделеді. Нейротоксиндердің әрбір белсенді молекуласының құрамына жасушамен байланысу үшін қажетті және транслокациялауға жауап беретін домендерден тұратын ауыр тізбекше, және де протеазалық белсенділігі бар жеңіл тізбекше енеді. Синаптикалық көпіршіктерді перисимпатикалық плазматикалық мембраналармен түйістіріп әқәне байла- ныстырғаннан кейін нейромедиатор босанып шығуы үшін жасушадағы бір топ ақуыздар токсиндердің нысанасы болып табылады. Ботулотоксин перифериялық нерв жүйесінің қозғаушы нейрондарының перисинаптикалық мембранасының бетіндегі рецепторлармен байланысады және нейрондардағы ақуыз- дардың протеолизін қоздырады. Бұл ацетилхолиннің секрециялануын тежеуге әкеледі де, бұлшық еттердің жиырылуына кедергі жасайды, нәтижесінде перифериялық нервтердің солғын салдануының дамуы байқалады.
Тетаноспазмин алдымен мотонейрондардың перисинаптикалық мембранасындағы рецпторлармен байланысады, содан кейін везикулярлық кері тасымал көмегімен жұлынға ауысады, сол жерде тежеуіш және қосылғыш нейрондарға енуі мүмкін. Осы нейрондардағы везикулоассоциацияланған мембраналық
157
протеин мен синаптобревиннің ыдырауы ингибиторлық нейротрансмитгерлердің - глицин және гамма- аминобуторлы қышқылдың тосқалдануына әкеледі де, мотонейрондардың аса қозушылыгын тудырады және бұлшық еттің тұрақты тырысып қалуына (спастикалық сал болу) әкеледі. Ол ацетилхолиннің бедсенділігін жоятын ингибитор болып табылады.
Келтірілген токсиндер супертоксиндерге жатады, өйткені олардың ақуыздарға тән мүмкін болатын максимальді молекулалық массасы және соған сәйкес улық қасиеттері болады. Олар ең күшті биологиялық улар. Күйдіргі токсині ең көп зертгелген үшқұрамды А1-В-А2 токсиндерге жатады. Оның негізгі нысанасы макрофагтар, және де жоғарғы аффинды рецепторлары бар оған ұқсас жасушалар. Протективті антиген болып табылатын токсиннің ортақ В-суббірлігі фермент-тік суббірліктердің жасуша цитолизіне бірыңғай ену механизмін қамтамасыз етеді, бұл оларға синергидті әсер ету үшін қажет. Алғашқыда протективті антиген эукариоттық жасушалардың аффинды рецепторларымен байланысады. Содан кейін нысана- жасуша протеазаларыфуриннің әсерінен одан молекулалық массасы 63 кД (ПА63) болатын белсенді түрі пайда болады.Ол летальдық фактор (А1) мен ісіктік факторды(А2) байланыстырып гептамерлер түзеді де, рН иондарын өткізуші (катиноселективті) арналарды қалыптастыруға және рецепторлық эндоцитоз жолымен жасуша цитолизіне А1 және А2 тасымалдауға қатысады. Летальдық токсин - металло-протеаза, оның нысанасы - протеинкина-залардың митогенанбелсендірушікиназа. Ол жасушаішілік қышқылды қоршау арқылы прелизосомалық кеңістіктен лизосомаға ауыса отырып, бірнеше минут бойы әсер етеді. Леталдық фактордың әсер етуі макрофагтар мен нейтрофилдерде оттектің белсенді түрінің өндірілуімен көрініс береді де, макрофагтарда асқын тотық қосындылары көбейіп, макрофагтың деструкциялануына әкеледі (цитотоксикалық әсер). Ісіктік фактор белсенсіз түрдегі микробтармен түзілетін, биохимиялық тұрғыдан кальциге және кальмодулинге тәуелді аденилатциклаза болып табылады. Бактерияларда болмайтын эукариоттардың ақуызымен - кальмодулинімен жасуша ішінде жанасқанда оның белсенділігі артады. Оның нысанасы АТФ болып табьшады. Аденилатциклаза екіншілік мессенджерлердің синтезделуін индуцирлейді. Оларды зертханалық жағдайда Буавен (А.Воіуіп) және Месробяну (L.Mesrobeanu) әдісі бойынша үшхлорсутек қышқылымен өңдеу жолымен алуға болады. Толықты антиген, Буавен антигенінің құрамында 10%-ға дейін ақуыз болады. Ол грам-теріс бактериялардың жасуша қабырғасының құрамына кіреді. Мұндай кешендердің құрамы күрделі компоненттерден тұрады: кешеннің иммуногенділігін қамтамасыз ететін ақуыз-пептидтер; бактериялардың жасуша қабырғасының негізгі компоненті фосфатидихлолинді құрамына қосып алатын В фосфолипид; Са және Мg-дің екі валентті иондары; грам- теріс бактериялардың жасуша қабырғасының сыртқы мембранасының құрамына кіретін және эндотоксиннің өзі, оның негізгі компоненті (толықты антигеннің липополи-сахаридті фракциясы, ақуызсыз компоненті) болып табылатын ЛПС. Ең таза күйінде ЛПС-ті Вестфаль (О.Westphal) әдісі бойынша сулы- фенолдық экстракциялау жолымен алады. Карбол қышқылы ақуыздарды бұзады. ЛПС А ли-пидтерден және меншікті полисахаридтерден тұрады. Соңғының құрамына З-дезокси-О-манно-октулозонды қышқылдың және гептозалардың қалдықтарының әсерінен пайда болған базистік бөлік-К-ядро, және де грам-теріс бактериялардың ЛПС-ң антигендік спецификалығын анықтайтын, О-спецификалық ояигосахаридтік тізбектер кіреді. А липид және полисахаридтің К-ядросының құрылысы барлық грам теріс бактерияларды бірдей, бірақ айқын жеке даралық ерекшеліктері басымырақ кейбір бактерияларға (В.реrtussis,abortus,fragilis,P.aeruginosa,violaceum.viridis.tenue) бұл зандылық жатпайды. ЛПС-тің жекеленген компоненттері бактерия жасушасында бір-бірінен тәуелсіз түрде синтезделеді және хромосомада шоғырланған гендермен бақыланады. Вирулентті бактериялар ЛПС-ің толық құрылымын синтездейді және ЛПС-ің 2\3 бөлігін О-спецификалық тізбектер құрайтын, микробтың 8-пішінді түрін түзеді. Вируленгтілігі төмен бактериялардың О-спецификалық гізбектері жоқ, сондықтан олар микробтардың К-пішінді түрлерін түзеді. Олардың сыртқы мембранасында көптеген өткел-куыстар болады, сондықтан олардың өткізгіштік қасиеті бұзылады.
Эндотоксиндердің биологиялық белсенділігінің көрініс беруіне ЛПС-тің жекеленген компоненттері емес, оның барлық молекуласы жауапты. Ақуызды токсиндерге қарағанда эндотоксиндердің
органотроптылығы және әсер ету специфңкалығы болмайды. Грам-теріс бактериялар қоздырған

158
интоксикацияның симптомдары бірдей болып келеді және ол пайда болған қабыну медиаторлармен байланысты. ЛПС-тің әсер етух оның әсерінен биологиялық белсенді затгар бөлш шығаратъш әртүрт типтегі жасушалардың (тромбоцит, гранулоцит, эритроцит, лимфоцит, моноцит, макрофаггар) мембравдық компоненттері мен ЛПС-ің липид-липидті спецификалық және СД14 рецепторларының есебінен бейспецификалық өзара әсерлесуіне негізделген. ЛПС макроорганизмде 20-дан астам әртүрлі белсеңді биологиялық заттардың синтезделуін іске қосады, олар эндотоксикоз патогенезінің себепшісі және пирогендік әсер ете алады. Оның негізгі тиісетін нүктесі макрофагтар болып табылады. Эндотоксиннің|үлкен мөлшерде пайда болуы фагоцитоздың әлсіреуіне, айқын токсикоз дамуына, әлсіздікке, тыныс алуының қиындауына, іш өтуіне, жүрек-тамыр жүйесінің бұзылуына, қысымының төмендеуіне, гипогликемияға, лейкоцитозбен ауысатын лейкопенияға, тромбоциттердің агрегациялануына, гипотермияға әкеліп соғады. Грам-теріс бактериялардың бұзыуы нәтижесінде қанда эндотоксиндер көп мөлшерде жиналған кезде эндотоксиндік шок дамуы мүмкін. Эндотоксин шамалы мөлшерде пайда болғанда әлсіз токсикоз, дене температурасының көтерілуі және фагоцитоздың шамалы күшеюі байқалады. ЛПС тимус- тәуелсіз антигендерге жатады және В-лимфоциттердің поликлональді стимулденуін қоздырады, альтернативті жолмен комплемент жүйесін күшейтеді, адъювант болып табылады. Ішек жолындағы адам денесінің қалыпты микрофлорасының өкілдері тұрақты түрде түзілетін эндотоксиннің шамалы мөлшері макроорганизмнің иммунды жүйесінің жасушаларына қолайлы стимулдеуші әсер етеді. Ол макроорганизмнің бейспецификалық резистентгілігініңжоғарылауына, жұқпалы ауруларғатөзімділігінің күшеюіне, радиорезистентгіліктің жоғарылауына және жасушалардың ісікке қарсы белсенділігінің артуына әкеледі. Альтернативті жолмен комплемент жүйесінің белсенділігінің артуы және поликлональдық стимулденуі нәтижесінде макроорганизм әр түрлі микробтармен кездесуге дайын тұрады және специ- фикалық қорғаныс факторлары пайда болғанға дейін оларға қарсы тұра алады. Екінші жағынан макро- организмде поликлональды стимулятордың ұзақ уақыт болуы жасушалардың шектелген клондарының іске қосылуына және аутоиммунды реакциялардың дамуына әкелуі ықтимал. ЛПС енген кезде иммунды жауаптың даму барысында бірінші кезекте антитоксиндік белсенділігі жоқ О-антиденелер пайда болады. Полисахаридтің К-ядросына және А липидке қарсы антиденелер пайда болғаннан кейін интоксикациялық симптомдар азаяды. Өйткені олардың құрылысы грам-теріс бактериялармен бірдей болатындықтан, сол микроб қоз-дырған сепсистік процесті тек соған қарсы антиденелермен емдеуді қолдануға тырысады. Ақуызды токсиндерден ерекшелігі сол, эндотоксиндерден анатоксиндер алуға болмайды.

ЛПС-тің антигендік спецификалығын зерттеу грам-теріс бактерияларды идентификациялау үшін пайдаланады.
Инфекциялық процестің даму барысында микробтардың өсіп-өніп көбеюі нәтижесінде токсиндерден басқа бір қатар улы метаболизм өнімдері пайда болады (улы аминдер, холин, нейрин, жоғарғы майлы қышқылдар т.б.). Олардың әсер етуімен қатар бір мезгілде организмнің меншікті тіндері мен жасушаларының ыдырап-бұзылуы нәтижесінде пайда болған өнімдермен улануы, интоксикация дамуында маңызды рөл атқарады.
Сонымен, патогенділік - өте күрделі полидерминантты сипатты процес. Микробтар патогенділігінің негізгі материалдық тасушылары - жасушаның морфологиялык кұрылымдары, ферменттер және токсиндер. Макроорганизмде олар оқшауланып емес, кешенді түрде әсер етеді. Мысалы, тырысқақ қоздыр-ғышының нейраминидазасы ащы ішектің шырышты қабатының эпителиялық жасушасына қоздырғыштың жабысуына және оның энтеротоксинінің жасушалардың ганглиозоидты рецептор-ларымен өзара әректтесуіне көмектеседі, ал гемоцитотоксин, жасуша мембранасында қуыс-арналар түзіп, олардың осмостық зақымдануына әкеледі және жасуша мембранасының аденилатциклазасын қол жетерліктей етеді. Патогенділік факторларын олардың функциясы бойынша бөлу салыстырмасы болып табылады. Патогенділіктің бір факторы инфекциялық процестің әр түрлі фазасында қатысуы мүмкін, ал процестің бір фазасында патогенділіктің әр түрлі факторлары қатыса алады. Мысалы, бактериялардың капсуласы олардың адгезиялануына әсер етеді, фагоцитозға кедергі жасайды және альтернативті жолмен комплементті күшейтетін жасуша компоненттерін көлеңкелейді (экранирует). Грам-теріс ішек
МЕДИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ 159
бактерияларының эндотоксиндері мен инвазиялық ақуыздары олардың инвазиялануына және интоксиакциялықсимптомдардыңдамуынаәсереіуіменқатар, бактерияларды асқазандағы тұз қышқылы мен ферментгердің әсерінен қорғайды. Барлық патоғендік факторлардың әсер етуі бірыңғай принциптік заңдылықтарға негізделген. Ол қоздырғыштың белсенді биомолекуласының (лигандтардың)нысана- жасушалардың бетіндегі комплементарлық құрылымдарды тану қабілеттілігімен байланысты. Олардың бір-бірімен байланысуы инфекциялық процестің дамуына себепші болады, бұл кездегі патологиялық көріністер әр түрлі ферменттер мен токсиндердің синтезделуімен байланысты. Микробтар патогендік факгорларын тек қана макроорганизмде пайдаланып қоймай, олар қоршаған ортаға түскен кезде сол жердегі объектілерді колонизациялау және бәсекелестермен күрес кезінде тіршілік қабілетгілігін сақтау үшін де пайдаланады.
7.3.3. Патогенділік факторларын генетикалық реттеу
Бактериялардың патогенділігінің полидетерминанттылық сипаты бар және бір топ гендермен бақыланады. Патогенділік факторлардың генетикалық детерминанттарының көпшілігі функциональды байланысқан гендер топтарыныңжекеленгенкластерлерітүріндехромосомаларда орналасады. Геномның көпшілік бөлігі осындай кезекшілдігімен ерекшеленеді, ол өз кезегінде олардың шығу тегінің бөгде екені туралы болжам айтуға мүмкіндік береді. Оларға ұқсас құрылымдар плазмидаларда да табылған.
Бұл кезде хромосомалар мен плазмидалар арасындағы функцияларыныңөзгешебөлінуібайқалады. Мысалы, шигеллалар мен энтероинвазиялық ішек таяқшаларының плазмидалық гендері қоздырғыш- тардың эпителиямен өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді, ал хромосомалық гендер - бактериялардың ішек ішінде және тіндерде тіршілік етуін және өсіп-өніп көбеюіне жауап береді. Осындай мәліметгер «аралдардың» (islands) немесе патогенділік «аралдары» (іslatas) және 3-типтегі патогенділік факторларының секрециялық жүйесі туралы концпеция ұсынуға мүмкіндік берді.
Патогенділік «аралшалар» дегеніміз - ол тек қана бактерияларда табылған, вируленттіліктің дискретгі (оқшауланған, жеке топтардан құрылған) гендерінен тұратын, ДНҚ-ң тұрақты және тұрақсыз учаскелері. Олар патогенсіз бактерия-лардың жақынтуыстас түрлерінде болмайды.
ДНҚ-ның бұл фрагменттері негізгі геномнан О+С - нің пайыздық құрамымен айрықшаланады, олар нуклеотидтік тізбек кезегінің азғана тура қайталануымен сипатталады (фланкирленеді). Мұндай патогенділік «аралшалар»көбінесе фагтық интегразалардың, транспозалардың крипталық және де функциялық гендерін немесе мобильді генетикалық элементтерге жатқызылатын І8-элементтерді өзімен бірге алып жүреді. «Аралшалардың» құрылымдық ұйымдасуы әрқилы болуы мүмкін, өйткені вируленттілік гендері транспозондардың ІS-элементтердің немесе бактериофагтар геномының құрамына жиі қосылып отырады. Патогенділік «аралшаларының» детерминанттарының бактериялардың бір немесе туыстас түрлерінің арасында конъюгациялық, трансдукциялық және трансформациялық жолмен таралу қабілеттілігі бар. Бұл гендердің интеграциялануы, стабилизациялануы және экспрессиялануы туыстас патогенсіз түрлердің арасында жаңа, соның ішінде виру..онттілік қасиет қалыптасуына негіз болады. к Адгезиндік, инвазиялық қасиетке, әр түрлі типтегі токсиндерге, дәрілерге төзімділік қасиетіне, секрециялау жүйесінің ақуыздарына ж.т.б. жауап беретін патогенділік «аралшалары» белгілі.
Өзінің потенциалды нысанасына жету алдында патогенділік факторлар негізгі екі тосқауылдан өтеді - цитоплазмалық мембранадан және өндіруші-микробтардың жасушалық қабырғасынан. Бұл кезде секрецияланғаннан кейін олардың көпшілік бөлігі функциялық белсенділікке ие болады. Сондықтан үшінші типті секреция жүйесіне үлкен көңіл бөлінеді.
3-типті секреция жүйесі бактериялардың цитоплазмасынан макроорганизмнің эукариоітық жасушаларының цитозоліне патогенділіктің эффекторлы молекулаларын бірэтапты тасымалдауға жауапты Сондай-ақ бұл жүйе макроорганизмнің эукариоттық жасушасына протеиндерді тасымалдауға қатысатын, бактериялық жасуша бетінде супермолекулалық құрылымдар құрастырылуын қамтамасыз
160eтеді. Бұл жүйенің эффекторлық ақуыздарының секрециялануы қоздырғыштың ие жасушасымен жанасқаннан кейін басталады, сондықтан оны секреция жүйесімен контакт-тәуелді деп атайды.
Патогенділік «аралшалар» айырмашылығы бар бірнеше фрагменттерді өзіне қоса; Вируленттілік гендерінің экспрессиясы индуцибельді сипатта болады және сыртқы органың жағдайымен қоздырғыштың жасуша сыртында немесе ішінде орналасуымен байланысты. Бактерияларда патогенділік факторларының фенотиптік көріністерін реттеудің бірнеше жүйесі анықталған. Оларды детерминен гендер, әдетте, репрессияланған.Олардың қосылуы немесе ажыратылуы сыртқы ортадан түсутін сигналдардың әсер етуінен болады.Осындай сигналдарға ортаның биохимиялық құрамының өзгеруі, рН, температурасы, осмостық қысымы т.б. жатады. Микробтар жаңа жағдайларға бейімделеді және ішінде немесе сыртында орналасуына байланысты өзінің метаболизмін өзгертеді.Әдетте олар қандай микроортада және инфекциялық процесс дамуының қандай сатысында тұрғанын білу үшін аталған сигналдардың біреуін немесе бірнешеуін пайдаланады. Мысалы, инвазиялық гендер әдетте инфекциялық процестің алғашқы сатысында іске қосылыды, бірақ бактериялар жасушаға енгеннен кейін басылып қалады. Микробтың жаңа, өзгерген жағдайға бейімделу процесі екі компонентті бейімдеуіш бақыланады. Бұл жүйелер ақуыздардың екітипінен тұрады: сыртқы ортадан қабылдайтын және ішіне сигнал жіберетін жасушалық мембрананың сенсорлық ақуызы және де реттеуші цитоплазмалық ақуыз, ол транскрипциялаудың активаторы немесе репрессоры бола тұра, хромосомалар мен плазмидалар гендерінің транскрипциясын тікелей реттейді. Сенсорлық ақуыздың жасуша ішілік домені табиғаты бойынша - гистидинкиназа. Сенсордың аутофосфорилирленуі тиісті сигнал ретінде шығуы Фосфат-қалдықтың белок-регулятордың аминдық топтарына ауысып баруы ақуыз-регулятордың ДНҚ-ның спецификалық реттілігін байланыстыратын қабілеттілігін өзгертеді, ал олардан транскрипциялану басталады. Осындай тізбекше реттіліктерінде ақуыз-регулятормен байланысуға қажетті ба- консервативті учаскелер болады. Вируленттік гендердің топтарын (регулонды) жалпы сигналға және күшейту бірнеше сатыда іске асады және каскадты принципте атқарылады. Кейбір жағдайда осы гендердің әрқайсысы бір-біріне тәуелсіз экспрессиялануы мүмкін.
Екі компонентті реттеуіш жүйеден басқа транскрипциялануды реттеуіш жүйелер бар. Ең толық зерттелген транскрипциялануды реттеуші Аrо А-тұ-қымдастығы. Мұндай атау арабинозалық оперонның функциясын бақылайтын Е.соlі-дің аrа С генінің өнімімен байланысты. Осы топтың ақуыздарының болады, ол гендердің спецификалық ДНҚ-фрагменттерімен байлансысады да, гендердің транскрипциялануын күшейтеді.
Реттеуші механизмге, глобальді регуляторлық жүйе ретінде қарстырылатын және де вирулентілікті экспрессиялау үшін пайдаланатын, ДНҚ-ң топологиясын да жатқызады. Жоғарыда көрсетілген процесс молекуланың супербұралу деңгейін реттейтін және сырттан келетін белгілі сигналға жауап қайта- топоизомеразалар мен гистонтәріздес ДНҚ байланыстырушы ақуыздар арқылы іске асады. Осы сигналдар тиісті гендердің транскрипц иялануына әсер етеді.
Осындай реттеуші механизмдердің барлығы өзара байланысты болады
Патогенділік «аралшаларының» тұрақсыздығы, әрі олардың тұрактылығы бактерияларға адаптивтік артықшылық жасауына мүмкіндік береді. Инфекциялық процестің тиісті сатысында жоғарғы- вируленттілік бактериялар үшін пайдасыз болуы мүмкін. Патогенділік «аралшаларының» тұрақсыз инфекция қоздырғышының барлық популяциясының вирулентгілігін төмендетуге әсер етеді. Ол делециясы қатар орналасқан гендердің экспрессиясын күшейтуі мүмкін.

"Т
Сол кезде патогенділікгің кейбір факторлары бактериялар үшін адаптивтік болып табыл сондықтан олар стабильді патогенділік «аралшаларында» кодталуы керек. Соңғылардың бөтен оларға үлкен тұрақтылық қасиет береді, өйткені хромосомаға интеграцияланған ДНҚ жақынтуыстас микроорганизмдердің ДНҚ-мен рекомбинациялануға қатыспайды, сондықтан олар бактерияның популяцияларында ұзақ уақыт сақталады.

161
Вируленттіліктің циклдік фенотиптік немесе модификациялық өзгеруі микробтар тіршілігінің организмдік стадиясынан организмнен тыс жағдайына ауысқанда болады. Иммунды организмде және одан тыс жағдайда әлсіз вирулентті резервациалық штамдар қалыптасады. Иммунитет қалыптасуы барысында соңғыларынан қайтадан резервациялық штамдар пайда болады. Вируленттіліктің тұрақты өзгеруі мутациялық және рекомбинациялық жағдайда пайда болады, және де микробтың генотипінің өзгеруімен байланысты.
Инфекциялық процесс барысында патогенділік факторларды кодтайтын гендердің қайта құрылуы молекулалық деңгейде жүреді, бірақ популяциялық деңгейде эпидемиялық немесе резервациялық штамдардың табиғи іріктелуіне жағдай жасалады. Кворумды тану принципінің арқасында бактериялар «сөйлесу» қабілеттілігіне ие болады. Кворум сенсинг - ол бактериялардың химиялық сигналдық механизмі, соның арқасында жаңатіршілік ортасынатүскеннен кейін олар өзіне тәріздестерді есептейді. Сол өңірде бактериялар көп болған сайын, олар сонша көп химиялық сигналдар бөліп шығарады. Химиялық сигналдардың концентрациясы көп болған сайын, бактерияларда оны қабылдаушы сонша көп рецепторлар жүмыс жасайды. Егер де көп болған (кворум) жағдайда, олар патогенділік факторларды синтездей бастайды және басқыншылық вируленттік түрге айналып, макроорганизмнің иммундық жүйесімен күресе алатын болады. Егер де күші жетпесе, бактериялар армиясы жасырынып отырады да, қолайлы сәтті күтеді. Кворум - сенсингтің механизмін білу жұқпалы ауруларды, соның ішінде антибиотикке төзімді штамдары қоздырғандарын, жаңа түрғыдан емдеуге мүмкіндік береді.
7.4. Қоршаған орта факторларыныц организмнің реактивтілігіне әсері 7.4.1. Инфекцнялық процесс пайда болуы және дамуындағы макроорганнзм реактивтілігінің рөлі
Инфекциялық процестің спецификалығы микробпен байланысты болса оның ағымы және көрініс түрлсрі макроорганизмнің жағдайымен байланысты. Инфекция қоздырғыштарымен күресу үшін макроорганизм патогенді және шартгы-патогенді микробтардың енуіне және көбеюіне де олар өндіретін патогенділік факторларының әсеріне де кедергі жасайтын түқымқуалаушы генетикалық (түрлік) және жеке баста жүре пайда болатын механизмдердің барлық комплексін жұмылдырады. Инфекциялық процестің пайдаболуына, барысына және аяқталуына әсер ететін макроорганизмнің негізгі қасиеттеріне резистентгілік және қабылдаушылық жатады.
Резистенттілік (лет. resistentia - карсы тұру, қарсы әсер ету) - ол әр түрлі зақымдаушы факторлардың әсеріне организмнің төзімділігі. Инфекциялық қабылдауиіылық немесе қабылдағыштық - ол макроорганизмнің микробтардың енуіне инфекциялық процестің әр қилы түрде дамуымен реакция беру қабылеттілігі.
Резистенттіліктің де, қабылдаушылықтың да екі түрі бар: түрлік және индивидуальдық (жеке даралық).
Түрлік қабылдаушылық осы түрге жататын барлық дараларға тән. Әр түрлі микробтарға байланысты ол генетикалық белгіленген және едәуір шамамен жасушалар мен тіндердің химиялық құрамының ерекшелігімен, рецепторлардың болуымен т.б. анықталады.Микроб макроорганизмнің ішкі ортасына түскен күннің өзінде,инфекциялық процесс барлық уақытта дами бермейді, өйткені оның қабылдаушылық жағдайы, патогендік әсердің көрініс беру мүмкіндігін анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Әрбір жануарлардың микробтың бір түріне сезімталдығы бірдей емес. Мысалы, су егеуқүйрықтары, қояндар, үй тышқандары және аламандар туляремия қоздырғышына сезімталдығы және оны қабылдаушылығы өте жоғары. Олар осы микробтың минимальды дозасынан ауруға шалдығады және өледі. Оларға қарағанда мысықтар, түлкілер және сасық күзендер бұл микроорганизмді қабылдаушьшығы өте төмен және қоғаныс жүзінде сезімталдығы жоқ,өйткені қоздырғыштың мол мөлшерімен жұқтырған» кездеде оларда ауру жеңіл турде өтеді және жылдам жазылып кетеді. Аусыл вирусына ірі қара мал өте , ал адамдар сирек жағдайда ауырады.
162
Белгілі бір қоздырғыштарды қабылдаушылық инфекциялық агенттің эволюциялық процесі кезінде ғана өзгеріп қоймай, осы түр-реципиенттің де эволюциялық процесінде өзгеруі мүмкін.
Жекедаралық (индивидуальный) қабылдаушылық - ол микробтардың әсерінен оларда инфекциялық процестің әр түрлерінің пайда болуына әрбір жеке даралардың бейімділігі. Жекедаралық қабылдаушылық дәрежесі сол микроб жұққаннан кейін ауырып тұрғанда жүре пайда болатын және профилактиктикалық егуден кейін түзілетін әр түрлі деңгейдегі иммунитет дәрежесімен, организмнің реактивтілігін өз қосалқы аурулардың болуымен анықталады.
Қабылдаушылың белгілі микробтарға түрдің немесе жеке дараның сандық тұрғыдан сезім- өлшемі ретінде толық, жоғарғы, шамалы, әлсіз болуы немесе тіптен көрініс бермеуі мүмкін. байланысты микробтардың патогендік қасиеті толық, жартылай байқалады тіптен білінбейді инфекциялық процесс типті, атипті (айқын емес, субклиникалық) түрде өтеді немесе тіптен білінбе Макроорганизмнің қабылдаушылығы және резистенттілігі оның жалпы физиологиялық реактивтілігін немесе сыртган келген әсерге, соның ішінде микробтарға қарсы тұру үшін, тірш: өзгертумен жауап беру қабылеттілігімен тығыз байланысты. Белгілі түрге қатысты факторлардан макроорганизмнің реактивтілігіне әсер ететін факторлардың қатарына жатады: жынысы, жасы, тамақтану тәртібінің бұзылуы, жүйке, эндокринді жүйелердің иммунды жүйемен байланысты жағдайлары: сыртқы ортаның биологиялық және әлеуметтік факторларының әсері.
Инфекцияға әр түрлі жастағы төзімділік зат алмасу ерекшеліктерімен, ішкі секрециялық органдардың қызметімен және иммундық жүйенің жағдайымен байланысты болады. Нәрестелердің 6 айға дейін қызылша т.б. ауруларды қабылдамайтыны белгілі, ол эмбрионалдық кезеңде плацента арқылы балаға иммунды глобулиндердің О класына жататын спецификалық антиденелердің берілуімен байл Жасанды тәсілмен тамақтандырылатын балаларға қарағанда,анасының емшегін еметін балалар инфекцияларының қоздырғыштарына анағұрлым төзімді келеді, өйткені олар ана сүтімен иммунды линдердің А және М класына жататын антиденелерді алады. Бұл антиденелер трансплацентарлы берілмейді және жергілікгі антибактериялық иммунитетте маңызды рөл атқарады. Жасы есейіңкіреген, балаларда жұтқыншақ және көмей дифтериясы жиірек дамиды,ал емшек жасындағы балаларда-кеңірдек мұрын және басқа сирек орналасатын дифтериясы кездеседі. Жасы бойынша мұндай айырмашылылық организмінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Емшек жасындағы балаларда көмей және жұтқыншақ дифтериясының сирек болуы олардың бадамша безі әлі жетілмегенімен көмейдің шырышты қабатында және лимфалық аппаратында нерв рецепторларынын болмауымен байланысты. Баланың жасы кішкетай болған сайын жұқпалы ауру атипті түрде өтеді. Жас айтқанда мынаны атап өтуге болады: ересек тышқандардың сары қызба ауруына тұқым қуалайтын имунитет бола тура жас кезінде оған өте сезімтал келеді яғни жылдам қабылдаушылығы бар-3апталық жаңа туылған тышқандар мен көжектер дүниеге жетілмеген түрінде келеді және олар сіреспе токсиніне өте төзімді,ал ересек тышқандар мен қоя бұл токсин жылдам зақымдайды. Қартайған сайын иммунды жүйе ресурстарының азғындануына байланысты макроорганизмнің резистентгілігі төмендей бастайды, ол жасушалық микро қорш және иммундық жүйенің меншікті жасушаларының да өзгеруімен байланысты. Қартаю процесі кезінде тимус инволюциясы байқалады, лимфоциттердің саны және функциялық белсендшіп өзг фагоциттеуші жасушалардың микробоцидті белсенділігі төмендейді, жергілікті иммунитет бұз Нәтижесінде тері және шырышты қабат ауруларының созылмалы үдемелі түрге айналуына шырышты қабаттардың атрофиялануына алып келеді. Балғын жастағы балаларға қарағанда жас қыздарда иммундық жүйенің қалыптасуы е басталады, сондықтан олар қолайсыз факторлардың әсеріне төзімділеу келеді. Дегенмен, ерке қарағанда әйелдердің организмі қолайсыз факторлардың ұзақ мерзімді әсеріне төзімді болатурга етеккір келген, жүкті болған және босанған кездерінде иммундыдепрессантгы гормондар өндір
163
жоғарылауы нәтижесінде, іріңді инфекциялар ментуберкулез қоздырғыштарына және басқада микробтарға қабылдаушылығының күшейгені байқалады.
Аштыққа шалдығу немесе нашар тамақтану (тағамдық дистрофия), ақуыздардың және витаминдердің жеткіліксіздіғі микробтардың өніп-өсіп көбеюіне және ішкі ортаға таралуына кедергі жасайтын механизмдерге қолайсыз әсер етеді. Жекедаралық жүре пайда болған иммунитет қана емес, түрлік иммунитеттің де күрт төмендеуінің нәтижесінде олар макроорганизмнің реактивтілігін де аса жылдам төмендетеді. Тері жабындыларының және шырышты қабаттардың қорғаныс функциясы әлсізденеді, қабыну процестері баяулап өтеді, жасушалардың фагоцитарлық белсенділігі күрт төмендейді, антиденелер түзілу құлдырайды, жоғарғы жүйке қызметі әлсірейді, аллергиялық реакциялар жойылады, көптеген аурулардың клиникалық сипаты өзгереді. Тамақтанудың нашарлауы антиденелердің өндірілуінің тапшылығына әкеліп қоймай, сонымен бірге көптеген метаболизмдік циклдер молекулаларының да (ферменттер, қышқылдар, витаминдер және аминқышқылдары, АТФ, НАД және НАДФ т.б.) түзілуін азайтады, олар молекулалық иммундық циклдерге қатысады және микробоцидті немесе микробостатикалық әсер ете отырып микробтардың биохимиялық процестерін бүзады. Жүгенсіздік (порочный) шеңбер пайда болады,өйткені пайда болған және дамыған жүқпалы ауру қоректенудің арман қарай нашарлауына әсер етеді. Әсіресе витаминдер мен амин-қышқылдары тапшылығының маңызы зор. Жеткіліксіз тамақтану жағдайында патогенді бактерияларға макроорганизмнің төзімділігі көбінесе төмендейтінін, ал бүл кезде,генетикалық деңгейде облигатты жасушаішілік паразиттер болып табыла- тын вирустарға, керісінше күшейтетінін зертгеулер нәтижесі көрсетті. Өйткені вирустардың меншікті белоксинтездеуші жүйесі жоқ, сондықган олар жасушаның физиологиялық жағдайына тәуелді болып келеді. Сонымен, аштыққа шалдыққан организмнің инфекциялық агенттің біреуіне төзімділігі'жоғкары, ал басқа біреулеріне төмен болуы ықтимал.
Жүйке, әндокринді және иммунды жүйелер жағдайының да атқаратын рөлінің маңызы кем емес. Жүйке жүйесі сияқты иммундық жүйе де макроорганизмнің жас жүйелеріне жатады. Құрылымы және жұмыс атқару принципі жүйке жүйесіне ұқсас болғанымен, ақырғы эффектілері нейрогуморальді емес иммунды процесс болады. Иммунды жүйе жасушаларының макроорганизмнің сигналдық молекулаларына - гормондар мен нейромедиаторларға - бағытталған рецепторлары болады. Иммунды жүйе макроорганизм қорғанысының кешенді қүрамды бөлігі болып табылады. Оның жүйке және эндокринді жүйелермен қайтымды байланысы бар. Жануарларға микробтар жұқтырғанда, олардың токсиндері және антигендерімен әсер еткенде макроорганизмнің реактивтілігі жоғары жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болатыны анықталған. Стафилококтық, стрептококтық және дифтериялық токсинмен егеукұйрықгарды уландырғаннан кейін, күшті, салмақты және жылдамауыспалы жоғарғы жүйке әрекеті бар дараларына қарағанда, жоғарғы жүйке қызметі әлсіз типті егеуқұйрықтарда кең жайылған юоркалық тежеуілдену ұзақ уақытқа созылатыны байқалған. Бас миының қыртысы (кора) иммунды- модульдеуші рөл атқарады. Бас мидың сол жақ жартысы Т-лимфоциттердің қызметін бақылайды, осы жақ бұзылғанда лимфоцитгердің белсенділігі басылып қалады, ал оң жақ жартысы В-лимфоцитгердің, макрофагтардың әрекетін бақылайды. Солақай адамдарда аутоиммунды аурулар жиірек болады. Психо- эмоциялықжәне жарақатгтанудан кейінгі депрессиялар, стрестер және аса күшті шаршау, функцияларының біреуі макроорганизмді иммуңдық жүйенің гипербелсенділігінен және аутоиммундық процестер дамуынан қорғайтын, глюкокортикоидтардың жоғарғы деңгейде шығуының нәтижесінде иммундық реакциялардың басылып қалуына әкеледі. Екінші жағынан,кері байланыс каналымен иммундық жүйенің белсенділігінің артуы ОЖЖ (ЦНС)-нің механизмдерін іске қосады. Интерферонмен емдеу кезіндегі невротикалық және психиатриялық қолайсыз жанама әффектілер осының клиникалық белгілерінің көрінісі болып табылады.
Иммундық процестердің барлығы нейроэндокриндік аумақта өтеді. Эндокриндік жүйе де кері байланыс принципі бойынша жұмыс атқарады. Эндокриндік жүйенің аурулары макроорганизм реактивтілігінің едәуір өзгерісіне әкеледі. Мысалы, қантты диабетпен науқастанғандарда іріңді инфекциялардың қоздырғыштарына қабылдаушылығы жоғары екені белгілі, ол инсулиннің иммунды жүйеге стимулдеуші әсерінің болмауымен,зат алмасудың бұзылуымен және фагоцитоздың басылып

164
қалуымен байланысты. Гнпофиздің алдыңғы бөлігі шығаратын және адамдар мен жануарлар организміндегі зат алмасудың барлық түрлерін ретгеуге қатысатын, соматотропты гормон - өсу гормонының тапшьшығы, иммунды жүйенің орталық органына жататын тимустың жетілмеуіне және де иммунды- тапшылық дамудың нәтижесінде тиісті иммундық реациялардың әлсізденуіне әкеледі. Глюкокоргикоидтар, андрогендер, эстрогендер және прогестерон макроорганизмнің иммундық реакцияларын басып тастайды, ал өсу гормоны, тироксин және инсулин стимулдеуші әсер етеді.

Организмнің жекедаралық реактивтілігінің қалыптасуында генетикалық полиморфизм маңызды рөл атқарады. Резистенттілік және қабылдаушьшыққа полигендік сипат тән. Резистенттілік тек қана инфекция
павда болуына төзімділік емес, ОНЫҢ ОДаН әрі дамуын, латентгі жагдайда сак-гап түруі.гч камтиды- Бір
Микробтарғагенетикалықтөзімділікиммундықжүиеарқ ылы д»және -..ч-и - ■.... .
мүмкін. Инфекция дамуында иммундық жүйенің генетикалық факторларының арасында МНС ^^я^піжане де фагоиитозды, Т-және В-лимфоцитгердің дифференциациялануын, интерферон өндірілуін және т.б. реттейтін гендердің мутациясы жақсы зерттелген. "Иммундық жүйе арқылыәсерлеспейтін генетикалық факторлардың арасынан мыналарды атап өтуге болады: лиганд-рецепторлық өзара әсерлесуді бұзатын рецепторлардағы мутациялар; тар спектрлі микробтармен метаболизделетін субстраттардағы мутациялар т.б. Жеке дараларда, популяцияларда, этникалық топтарда және нәсілдерде микробтарга төзімділік барлық уақытта салыстырмалы сипатта болады.
Сонымен, инфекциялық процестің әр түрлі көрініс беруі, жүқпалы аурулардың клиникалық полиморфизмі осы инфекциялық процесс қоздырғышының биологиялық қасиеттерімен ғана емес, олар зақымдайтын макроорганизмнің жекедаралық реактивтілігінің ерекшеліктерімен де байланысты. Бүл кезде макроорганизмнің қорғаныс қызметін әлсірететін факторлар инфекцияның таралуына ықпал етеді, ал макроорганизмнің резистенттілігін күшейтетін факторлар, керісінше, оның дамуына кедергі жасайды. Қалыпты макроорганизмге қарағанда иммундытапшылығы бар макроорганизмде резистенттілік - инфекциялық процесс пайда болуының алғы щарты болып табылады. Бұл кезде сезімталдығы едәуір жоғары иммундытапшылығы бар макроорганизмде микробтардың жоғарғы вирулентті, ал иммунды макроорганизде - аз вирулентті штамдарының іріктелуі (селекциясы) болады.
7.4.2. Макроорганизмнің реактивтілігіне биологиялық және қоршаган ортаның әлеуметтік факторларының әсері
Инфекциялық процестің дамуы және аяқталуы көбінесе қоршаған ортаның жағдайымен байланысты, сол ортада қабылдаушы макроорганизм мен микробтың өзара әсерлесуі болады. Инфекциялардың берілу механизмінің күшеюінде және эпидемиялық процестің дамуында қоршаған орта маңызды рөл атқарады.
Әр түрлі физикалық, химиялық және биологиялық факторлар тек микробтарға ғана емес, макроорганизмге де қолайсыз әсер етеді. Л.Пастердің классикалық жұмысы табиғи түрлік туабіткен иммунитеттің өзі де абсолютті емес екенін көрсетгі. Табиғи жағдайда күйдіргі ауруына қабылдамаушылығы күшті тауықтардың аяқтарын суық суға салып қойып тәжірибе жасағанда, олардың күйдіргі ауруын қабылдаушылық қасиеті жойылған. Қазіргі кезде осындай құбылысты дене қызуын басатын препараттарды пайдаланып қол жеткізуге болады. Суыққа шалдыққандағы сияқты ыстыққа шалдыққанда да макроорганизмнің биохимиялық процестері бұзылады, ол өз кезегінде микробтарға қарсы төзімділігінің төмендеуіне әсерін ТИГІзеді. Макроорганизмнің қарсы тұру қабылеттілігіне температураның әсері көбінесе фагоцитоздың және де жалпы иммундық жүйе белсенділігінің төмендеуімен байланысты. Қоршаған органың температурасы мен ылғалдылығының маңызды рөл атқаратынын, тыныс алу жолдарының әртүрлі инфекциялармен науқастанушылықтың маусымды көтерілуі көрсетеді. Күз-қыс маусымдары кезшде байқалатын төменгі температура мен салыстырмалы жоғарғы ылғалдылық макроорганизмнің реакгивтілігіне қолайсыз әсер етеді, себебі мұрын-жұтқь.ншақ тіндерінің тосқауьшдаушы-фиксациялаушы
165
функциясы төмендейді де жоғарғы тыныс жолдарының ауру қоздырғыштарын қабылдаушылығы жоғарылайды.
Температура мен ылғалдылықтан басқа ультракүлгін сәуле, иондағыш радиация т.б. табиғи факторлардың әсер етуі тиісті рөл атқарады. Макроорганизмге күн сәулесінің әсер етуі оның толқын ұзындығымен, интенсивтілігімен және әсерінің ұзақтығымен байланысты. Күн сәулесі макроорганизмге қолайлы әсер етеді және жеткілікті дәрежеде инфекцияларға төзімділігін күшейтеді. Дегенмен де үзақ уақыт және интенсивті сәулемен әсер ету макроорганизмнің патогенді микробтарға төзімділігінің төмендеуіне әкеледі. Организмнің қарсы түру қабьшеттілігінің бүзылуында иондаушы радиацияның маңызы күшті. Рентген сәуленің азғантай дозасы әр түрлі ауруларға жануарлардың резистенттілігін күшейтеді, ал жоғарғы дозалары қалыпты микрофлораның белсенділігін арттырып, бактеремия мен септицемия дамыта отырып, резистенттілігін төмендетеді. Бүл кезде шырышты қабаттардың өткізгіштігі бұзылады, олардың тосқауылдық-фиксациялаушы қабылеттілігі төмендейді, фагоциттердің функционалдық белсенділігі және қанның қорғаныс қызметі азаяды. Иммундық жүйе жасушаларымен қамтамасыз ететін сүйек кемігінің қан қүраушы қызметінде терең өзгерістер туғызатын ионды сәулелердің үдемелі дозалары адамдар үшін аса қауіпті болып табылады.
Күннің от шашуы күшейген кезде кейбір адамдарда жүйке қозуы артады, созылмалы аурулардың ағымы асқынады т.б. Бұндай кезде әкологиялық жүйедегі микроб-зардаптанушы өзара қатынасының да интенсивтілігі күшейеді. Эпидемиялық апаттардың биокосмостық табиғаты туралы ілімді жасаған А.ЛЛижевский және С.Т.Вельховер осындай сындарлы кезеңде жүқпалы аурулар қоздырғыштарының патогенділігі, олардың белсенділігінің жоғарьшау жағына қарай өзгеретінін тапқан (Чижевский-Вельховер эффектісі). Керісінше, магнитосфераның пертрубациясы және күн сәулесінің интенсивтілігінің күшеюінің әсерінен макроорганизмнің қорғаныс күштері әлсірейді. Магнитті-электрлі күштер тірі организмдердің молекулалық компоненттерінің, соның ішінде микробзардаптанушы жүйелердегі өзара әсерлесуді қамтамасыз ететін молекулалардың конформациясына тікелей әсер етеді деп болжауға болады.
Адам организміне сыртқы орта факторларының әсері туралы айтқанда, ең алдымен иммунды- тапшылық даму нәтижесінде макроорганизм реактивтілігініңтөмендеуіне себепкер болатын антибиотиктер мен иммундыдепрессанттарды, антиметаболиттер мен цитостатиктерді қабылдау, емдеу мақсатында сәулелерді қолдану, ядролық қаруларды жиі сынақтан өткізу, пестицидтерді қолдану т.б. сияқгы әлеуметтік антропогендік факторлардың аса зор әсер ететінін есте сақтаған абзал. Алдын-алу мақсатында егу жүргізу де инфекциялық процестің барысына және дамуына едәуір әсер етеді. Вакцина егу жүре пайда болатын жасанды белсенді иммунитет қалыптастырумен қатар, жоғарғы вирулентті жабайы штамдарды вакциналық вирулентсіз штамдардың ығыстыруынан, вируленттілік вакуумы пайда болуына әкеледі. Микробтар мен макроорганизм арасындағы тепе-теңдіктің осындай бүзылуы, бүрын белгісіз патогендердің популяцияға еніп кетуі есебінен бүзылған баланс қалпына келеді.
Антропогендік факторлардың әсерін тексеру үшін А.А.Воробьев жетекшілігімен жүргізілген зертгеулер, химиялық мекемелер жүмыскерлерінде және соған жақын жердегі түрғындардың арасында негізгі иммунитет көрсеткіштерінің жаппай төмендегенін көрсетті. Адам организміне сыртқы ортаның антропогендік әсер етуінің тағы бір мысалы ретінде Арал аймағының экологиялық зардапқа шалдығуын алуға болады, ол жердің тұрғындарының 80%-да иммундық жүйесінің әр түрлі күрделі бүзылыстары бар екені анықталған.
Әдетте экологиялық факторлар адамдардың табиғи резервуармен немесе инфекция иесімен жанасуды күшейту арқылы жүқпалы аурулардың пайда болуын жылдамдатады. Белгілі аумақта түратын және өндірістің белгілі бір түрімен шүғылданатын адамдардың арасында жүқпалы аурулар таралуында әлеу- меттік-тұрмыстық жағдайлардың маңызы бар. Мысалы, кәсіби ерекшеліктеріне байланысты, жұмысы малмен байланысты ауылдық жердің тұрғындары зоонозды инфекциялармен (сауыншылар, ветеринарлар, аңшылар, ет комбинатының жұмыскерлері т.б.) жиірек ауырады. Өндірістік факторлардың рөлін бірқатар жұқпалы аурулардың бейнелеу аттарынан көруге болады.-күйдіргі - «қоқыс жинаушылар ауруы», туберкулез - «пролетариат ауруы» немесе «ішке ағылған кедейшілік көз жасы», іш сүзегі - «коммуналшьшар ауруы» ж.т.б. 166
Жұқпалы аурулардың таралуында өмірдің тұрмыстық-материалдық жағдайы, қоғамның даму деі оның санитариялық мәдениеті, діни және ұлттық дәстүрлер, қоғамдағы саяси және экономик жағдайлар т.б. маңызды рөл атқарады. Мысалы, дамып келе жатқан тропикалық елдердің бірқатар жаңа туылған нәрестенің кіндіғін кескенде оны өңдеу үшін қи, топырақ, батпақ, құстың нәжісін, әр • субстраттардан және өнімдерден, азық-түліктерден дайындалған ұнтақтарды жағу дәстүрі Аталғандардың қүрамында көбінесе С.tetаnі-дің споралары болатындықган нәрестелерде сіреспе ауруі дамуына жағдай жасалады. Въетнамда оба ауруының фаринғеальді түрі кездеседі, ол бойы а въетнамдықгардың арасында бір-бірінің шашыңдағы, оба қоздырғышын тасымалдаушы болып табыл бүргелерді тісімен жинап, жаншып тастайтын дәстүрге байланысты. Бірқатар елдерде ұлтгық және дәстүрлерге байланысты кейбір тағамдық өнімдерді пайдалануға шектеу қойылған, ол онсыз да құ тағамдық рационның нашарлануына әкеліп, макроорганизмнің жағдайына қолайсыз әсер етеді. ¥л ерекшеліктері мен дәстүрлеріне байланысты ботулизм ауруының жұғу көздері әр жерде әр түрлі: АҚШ - өсімдіктерден дайындалған консервілер, Еуропа елдерінде - ет консервілері, Ресейде - балық : балықтан дайындалған консервілер.
Әлеуметтік жағдайлар арқылы табиғи факторлардың жүқпалы аурулардың таралуына әсер алатыны туралы мысал ретінде кенелі энцефалитпен науқастанушылықтың көктем-жаз кезін маусымдық көтерілуін келтіруге болады. Бұл кездегі қоршаған ортаньщ қолайлы температурасы ке энцефалит вирусының резервуары әрі жұқтырушысы болып табылатын кенелердің белсенду арттырады. Климат жағдайы өзгергенде адамдар маусымдық жұмыспен айналысады, яғни саңырауқүлақгар, жеміс-жидектер, шоп т.б. жинайды, аңшылық және балық аулаумен шұғылданадь өз кезегінде кенелермен жанасу мүмкіндігін арттырады да вирустыңтрансмиссивті механизммен бері күшейтіп, кенелі энцефалитпен науқастанушылықты көбейтеді. Жаңа оқу жылы басталғаннан к оқушылар арасында ауалы-тамшылы инфекциялармен науқастанушылықтың өсуі, әлеуме факторлардың әсер етуінің басқа мысалы ретінде келтіруге болады. Мектептердегі сабақ басталу бал, ұжымының жаңаруына және араласуына, иммунсыз балалардың көбеюіне, жабық ғимаратгарда көпт адамдардың шоғырлануына әкеледі және микробтар сырттан енгенде инфекцияның ауалы-тамші механизммен берілуін күшейтеді.
Жүқпалы аурулардың жаңадан пайда болуына және бұрынғылардың күшеюіне өнд технологиялысының өзгеруі (әсіресе тағамдық өнімдердің); ауылшаруашылық және үй жануарларын ө технологиясы; халықаралық туризмнің және сауда-сатты қтың дамуы; адамдардың мінез-құлқының өзг т.б. сияқты әлеуметтік факторлар әсер етеді.
Индустриальды дамыған елдерде ересек тұрғындардың шамамен 50%-ы Энштейн-Барр вирусы алғашқы рет балалык немесе жасөспірімдік шағында инфицирленеді. Бұл вирусқа қарсы антиденеле{ көтерілу шыңы - балаларда, екінші шыңы - жасөспірімдерде байқалады, ол олардың әлеуметтік » жыныстық белсенділігінің артуымен байланысты. Жұқпалы мононуклеоздың максимальды жиі қыздарда 14-16 жаста, ал ер балаларда 16-18 жастатіркеледі, жасөспірімдікжас кезеңінің соңында көпші серо-оң нәтижелі болады.
Жұқпалы аурулардың бірінші кезекте әлеуметтік аурулар (қоғамның әлеуметтік мәселесі) еке есте сақгау керек. Мұңдай аурулардың көбеюі қоғамдағы әкономикалық қолайсыздықты, о» экономикасының дамуы әлсіз екенін көрсетеді. Туберкулез және алапес, трахома және мерез, протозош инвазиялар және ішек инфекциялары классикалық әлеуметтік аурулар болып табылады. Саяси және экономикалық түрақсыздық кезінде, оған табиғи катаклизм қосылғанда әлеуметтік факторлардың әс өте ерекше бйқалады. ¥лттық зардап шегу, соғыс қимылдары адамдарды едәуір өлімге әкеледі, табі және экономикалық ресурстары жойылады, өмірлеріне қауіп төнуіне байланысты түрғындард бақылаусыз миграциясы басталады, материалдық және санитариялық-тұрмыстық жағдайла нашарлайды. Осының барлығы тиімді емдеу-профилактикалық шараларды уақтылы жүргізуге кеде жасайды, өйткені медициналық міндеттермен қатар көптеген басқа маңызды экономикалық мәселеле шешуге тура келеді. Егер де қоғам үшін әрбір адамның өмірі ең басты рухани және материалдық құндыл болып табылғанда ғана жағдай түпкілікті өзгере алады.
167
7.5. Жуқпалы аурулар сипатының ерекшеліктері
Жұқпалы ауру өздігінше түрлік, ал кейде типтік тұрғыдан жекеленген қоздырғыштармен туындалған спецификалық жұқпалылық жағдай. Макроорганизмге патогенді микробтардың немесе олардыңтоксинінің енуі (макроорганизмнің жасушалары және тіндерімен өзара әрекеттеседі) жұқпалы аурулардың пайда болуынатікелей себепкер болады. Жұқпалы аурулардың қоздырғыштары патогенді бакгериялар, вирустар және саңырауқұлақтар болып табылады. Қарапайымдылар, гельминттер және жәндіктер қоздыратын аурулар инвазиялық немесе паразиттік ауруларга жатады.
Басңа ауруларга қараганда жүқпалы аурулардың бірқатар ерекшеліктері бар.
Жұқпалы аурулар нозологиялық спецификалығымен сипатталады, яғни әрбір патогенді микроб тек қана «өзіне тән» жұқпалы ауруды қоздырады және белгілі ағзалар мен тіндерде шоғырланады. Бұл нозологиялық- спецификалық шартты-патогенді микробтарда болмайды.
Этиологиялық принцип бойынша жұқпалы аурулар бөлінеді:
а) бактериоздар ( бактериялық инфекциялар)
б) вирусты инфекциялар;
в) микоздар;
г) микотоксикоздар.
Инвазиялық немесе паразитарлық аурулар бөлінеді:
а) протозооздар (протозойлық инвазиялар)
б) гельминтоздар
в) инфестациялар (буынаяқтылар қоздыратын аурулар)
Жұқпалы аурулар контагиоздылығымен сипатгалады (син. инфекциондылығы, жұқпалылығы). Бұл, ең алдымен, жұқпалы аурулар. Қоздырғыштардың ауырған адамнан ауырмағандарға жеңіл берілуін, тізбекшелі немесе веертәріздес реакциялардың көмегімен қабылдаушы популяция арасында микробтардың жылдам таралуын контагиоздық (лат. сопtaggiosis- жұқпалы, жұққыш) деп түсіну керек.
Жұқпалы аурулар үшін жұқпалылық кезең болуы тән, ол қоздырғыштың науқасты қабылдаушы макроорганизмге тікелей немесе жанама жолмен, соның ішінде буынаяқтылар арқылы тарала алатын кезең уақыты. Бұл кезеңнің ұзақтығы мен сипаты нақты осы ауру үшін спецификалығы оның патогенезі мен микробтың макроорганизмнен сыртқа шығарылуының ерекшеліктерімен байланысты. Бұл кезең ауырған уақыттың барлығын қамтуы немесе індеттің кейбір кезеңдерімен шектелуі мүмкін, эпидемиологиялық тұрғыдан оны білудің маңызы зор.
Жұқпалылық дәрежесін сапалы бағалау үшін контагиоздық индекс қолданылады, ол тиісті уақыт аралығында инфекция жұқтыру қауіпі төнгендердің арасындағы ауырған адамдардың пайыздық көрсеткіші. Конгагиоздық индекс микробтың вирулентгілігі; ие организмінен микробтың сытрқа шығып тұратын уақыт аралығының ұзақтығы және интенсивтілігі; дозасы және таралу тәсілі; сыртқы ортада микробтың тіршілік сақгау қабілеттілігі; макроорганизмнің қабылдаушылық дәрежесі сияқты ауыспалы өлшем шамаларымен байланысты. Контагиоздық дәреже бірдей емес. Мысалы, қызылша жоғаргы контагиозды ауруға жатады, өйткені қызылшаға қарсы иммунитеті жоқ балалардың 100% -ға дейінгісі науқаспен жанасқанда ауруға шалдығады (контагиоздық индексі 0,35-0,40).
Жұкдалы ауруларға кезеңмен өту тән, ол ауру патогенезіне қарай бірінен-бірі ауысып огыратын кезеңцердің болуы. Кезеңцердің ұзақтығы микробтың қасиетімен және макроорганизмнің резистентгігімен, иммуногенез ерекшеліктерімен де байланысты. Тіптен бір аурудың өзінде осы кезеңдердің үзақгығы науқастардың әрқайсысында әр түрлі болуы мүмкін.
Жұқпалы аурулар дамуының мынадай кезеңдері ажыратылады: жасырын (инкубациялық); күмәнді (мазасыздану, продромальді); ауру қозу ( клиникалық айқын, негізгі белгілерінің көрінуі); алғашқы айығу (ауру симптомдарының төмендей бастауы); айығу (реконвалесценциялық) кезеңдер.
Макроорганизмге микробтардың енген (жұққан) сәтінен бастап, алғашқы ауырсыну белгілері пайда болғанға дейінгі уақыт аралығын инкубациялыц, яғни жасырын кезең дейді (лат. incubo- тыныштық немесе іncubotio- сыртқы белгілерсіз, жасырын). Жасырын кезең барысында қоздырғыштың микроорганизмнің

168
ішкі ортасына бейімделуі және организмнің қорғаныс механизмдерін жеңіп өту жүреді. Бейімделум" қатар микробтардың макроорганизмде көбеюі және жинақгалуы, зақымдану дәрежесі ең жоғарғы тиі ағзалар мен тіндерге (органдық және тіндік тропизм) қарай бару және сол жерлерде макроорганизм жағын қорғаныс күштерін жүмылдыру басталады. Бұл кезенде ауру белгілері жоқ, дегенмен арнайы зерттеу тәсілдерімен морфологиялық сипатының өзгерістерін, зат алмасу және иммунологиялық ығысулар. микробтардың және олардың антигендерінің қан айналымында болуын анықтай отырып, патологиял процестің басталу көріністерін анықгауға болады. Инкубациялық кезеңнің соңында, сыртқы ортаға мик шығара алатындықтан, макроорганизм эпидемиологиялық қауіп төндіре алады. Инкубациялық кезеңн' тиісті мерзім ұзақтылығы (ұзаруы немесе қысқаруы) болады. Инкубациялық кезеңнің үзақтығы кейб: жүқпалы ауруларда бірнеше сағатқа (тұмау, грипп), ал басқаларында бірнеше аптаға немесе айларға (гепатит "в", қүтыру, баяу өтетін вирусты инфекциялар, алапес т.б.) созылады. Жұқпалы аурулардың көбісі инкубациялық кезеңнің үзақтығы бір-үш аптағасозылады. Продромальді (бастапқы, күмәнді) кезең( ргоёготоз-алғашқы хабар) макрорганизмнің интоксикациялануының нәтижесінде аурудың жалпы сигг ең алғашқы клиникалық симптомдарының (мазасыздану, температураның көтерілуі, бас аурыуы, лоқ және т.б.) байқалуынан басталады. Бұл кезеңде дәл диагноз қоюға мүмкіндік беретіндей тиісті специкаль клиникалық симптомдар жоқ. Инфекция енген жерде қабыну ошағы пайда болады-біріншілік аффект, Егерде бұл процеске аумақтық лимфотүйіндері қамтылса, онда біріншілік кешен (комплекс) туралы с* болады. Продромальді яғни мазасыздану кезеңі жүқпалы аурулардың барлығында байқалады. Әд орта есеппен 1 -2 тәул ікке созылады, бірақ бірнеше сағатқа дейін қысқаруы немесе 5-10 күнге дейін үзару мүмкін. Мазасыздану (күмәнді) кезең, ауру қозу кезеңімен ауысады. Бүл кезең жалпы специкалық еме симптомдардың максимальді айқындалуымен және дәл клиникалық диагноз қоюға мүмкіндік беретін тек қана осы инфекцияға тән, спецификалық немесе абсолютгік (облигаттық, шешуші, патогномдық симптомдар-дың көрінуімен сипатталады. Дәл осы кезеқде микробтардың спецификалық патогендііг әсері және макроорганизмнің жауап қайтару реакциясы толық айқындалады. Бүл кезеңді үш сатыға (стадияга) бөледі: 1) клиникалық көріністерінің күшейе бастауы (stadiumincrementi), 2) клиникалық көріністерінің ең шыңына жетуі (S.fastigii), 3) клиникалық көріністерінің бәсеңцеуі (S. decrementi). Бұл кезеңнің үзақтығы әр түрлі жұқпалы ауруларда және де бір аурумен ауырған кездің өзін әрбір адамда әртүрлі болуы мүмкін (бірнеше сағаттан бастап, тіптен бірнеше айларға дейін). Бұл кезең өліммен аяқталуы мүмкін немесе сырқаттың келесі кезеңіне ауысады, ол ауру симптомдарының бәсеңсу кезеңі (айығудың, яғни реконволесценцияның ең алғашқы кезеңі) деп аталады. Бәсеңсу кезкеңінде температура қалпына келіп, аурудың негізгі симптомдары кете бастайды. Бұл кезең реконволесценцияль (лат: ге- әсер етудің қайталануы, соnvalescentia-айығу, арылу, сауығу) кезеңге ауысады. Бұл кезе клиникалық симптомдардың болмауымен, ағзалардың қүрьшымы мен функцияларының қалпына келуімен, микробтардың қырылуымен және қоздырғыштардың микрооганизмде көбейінің тоқтауымен сипаттала немесе процесс микробтасымалдаушылыққа ауысады. Сырқаттың бір түрімен ауырған кездің өзінде дв реконволесценттік кезеңнің ұзақтығы бірдей болмайды, ол кеселдің түрі (формасы) мен ағымына макроорганизмнің иммунологиялық ерекшелігіне, жүргізілген емдеу шараларының тиімділігнг байланысты. Бұзылған функцияларының барлығы қалпына келгенде толық жазьшып кету болады, толық жазылмау-патологиялық процесс дамыған жердегі тіндер мен ағзаларда пайда болатын қалд (резидуальді) өзгерістер (деформациялану және тыртықтану, сал болу, тіндердің атрофиялануы және т.б.) сақталғанда болуы мүмкін. Науқастан айығудың бірнеше түрін ажыратады; а) клиникалық айығу-бүл кездв аурудың тек қана клиникалық симптомдары жойылады, б) микробиологиялық айығу-макроорганизм микробтардан арылады, в) морфологиялық айығу-зақымданған ағзалар мен тіндердің морфологиялықжәне физиологилық қасиеттері қалпына келеді. Әдетте, клиникалық және микробиологиялық айығу, ұзақ уақытқа созылатын морфологиялық зақымданудың толық қалпына келуімен сәйкес болмайды. Толық жазылып кетуден басқа, жүқпалы аурулар микробтасымалдаушылық қалыптасуымен, созылмалы тұрге айналуы, өліммен аяқталуы мүмкін.
Клиникалық мақсагта жұқпалы ауруды типтері, кесел ауырлығы және даму барысына қарай ажыратып бөлу қабьшданған. Нақты назологиялық түрге (формаға) тән белгілердің айқындылығын тип деп түсіну

169
қабылданған. Осы ауруға тән жетекші симптомдар мен синдромдары бар болған жағдайды типті түрлерғе жвгқызады, ал атипті түрлерғе-айқын емес, инаппарантты және де найзағайша (кенеттен пайда болып, тез аяқталатын), сол сияқты түсікті (абортивті) түрлерді жатқызады.

Айқын емес (стергые) түрлері кезінде сипатгы симптомдарының біреуі немесе бірнешеуі болмайды, ал қалған симптомдары әлсіз түрде байқалады.
Инаппарантты (син; субклиникалық, жасырын, симптомсыз) түрлері кезінде клиникалық симптомдары білінбей өтеді. Оларға әдетте, инфекция ошағы бар жерде, зертханалық зертгеу әдістерімен диагноз қойылады. Найзағайша (молниеносная форма, фульминантты; лат: fulminariaнайзағаймен өлтіру немесе гипергоксикалық) өте ауыр жағдайда өтуімен және барлық клиникалық симптомдарының жылдам дамуымен сипатталады. Мұндай түрлер көбінесе өліммен аякталады. Түсікгі (абортивті) түрлерде жүқпалы ауру бастапқыда типті түрде дамиды, бірақ бірден (кенетген) үзіліп қалады, яғни ауру симптомдары білінбей кетеді. Мүндай жағдай іш сүзегіне қарсы егілгендерде байқалады.
Жүқпалы аурулардың ағымының сипаты және ұзақтығы бойынша ажыратып, бөледі. Сипаты бойынша: асқынусыз және қайталанбайтын жатық (гладкий), немесе ауру күшейіп, асқынулар және қайталанулар беретін-жатық емес (негладкий) түрлері болуы мүмкін. Жұқпалы аурулар ағымының ұзақгығы бойынша жіті (процесс 1-3 ай мерзімінде аяқталады), созылыңқы немесе жітілеу (ұзақтығы 4-6 айға дейін) және созылмалы (6 айдан астам) болуы мүмкін.
4. Жұқпалы аурулардың даму барысында иммунитет қалыптасады, ол инфекциялық процеске тән ередшепт йолът табылады. Әртүрлі жүқпалы аурулар кезіндегі жүре пайда болатын иммунитеттің кернеулігі және ұзақгылығында елеулі айырмашылықтар бар - өмір бойы қайталап жұғуды болдырмайтын айқын және тұракты имм-унитеттен бастап (қызылша оба шешек аурулары және
ауруга мүмкіндік беретін әлсіз және қысқа мерзімділік иммунитетті (шегиллез) мысал ретінде келтіруге болады. Жұқпалы аурулар кезінде көбінесе түрақты, кернеулі иммунитет қалыптасады. Жұқпалы аурулардың даму барысы және аяқгалуының ерекшеліктері көбінесе сол кездегі иммунитет қалыптасуының пәрменділігімен байланысты. Жұқпалы аурулардың патогенезінің ерекшелікгеріне тән сипат-екіншілік иммунитеттің даму тапшылығы болып табылады. Бірқатар жағдайларда микробтарды қоршаулауға және элиминациялауға бағытталған қисынсыз (неадекватная) иммундық реакция (гиперергиялық реакция) иммунды-патологиялық үрдіске әкеледі, ол инфекциялық процестің созылмалы түрге айналуына және макроорганизмді өлім шегіне дейін жеткізуі мүмкін. Макроорганизмде микроб бар болған кезде төмен- деңгейлік иммунитет асқынулар және қайталап ауыру (рецидив) пайда болуына әсер етуі ықтимал. Асқыну- бұл бәсеңсу немесе реконвалесценциялық кезеңцерде ауру симптомдарының күшеюі, ал ауру қайталану яғни рецидив - бүл сырқаттан айығу кезеңінде аурудың клиникалық симптомдары басылып кеткеннен кейін, дерт қозудың қайтадан пайда болуы. Асқынулар мен рецидивтер негізінде үзақ уақытқа созылатын жұқпалы аурулар кезінде басымырақ байқалады (мысалы; іш сүзегі, тілме, сарып, туберкулез т.б.). Олар макроорганизмніғ резистенттілігін төмендететін факторлардың әсерінен пайда болады және макроорга- низмде микробтардың табиғи даму циклімен байланысты болуы мүмкін (мысалы; безгек немесе қайталама сүзек кезіндегідей). Асқынулар мен рецидивтер клиникалық әрі зертханалық деңгейде байқалуы мүмкін.
5. Жұқпалы аурулар кезінде диагноз қою үшін спецификалық микробиологиялық және иммунологиялық диагноз қою әдістері (микроскопиялық, бактериологиялық, вирусологиялық, серологиялық зерттеулер және биологиялық, терілік-аллергологиялық сынамалар) қолданылады. Олар көбінесе диагнозды дәлелдеудің бірден-бір сенімді әдісі болып табылады. Бұл әдістер: негізгі, қосымша және экспресс-диагностикалық әдістерге бөлінеді.
Негізгі әдіске тексерілетін аурулардың барлығына ауру барысында диагноз қою үшін сөзсіз және кешенді түрде қолдалыналатын әдістер. жатады.
Қосымша әдістер науқастардың жағдайын егжей-тегжейлі (детально) бағалауға мүмкіндік береді, ал әкспресс-әдістер аурудын бірінші күндерінде ертерек диагноз қою үшін қолданылады. Диагностикалық

170
әдістерді таңдау біріншілік клиникалық-эпидемиологиялық диагнозына және болжамдалып отыр нозологиялық түрдің ерекшеліктеріне қарай анықгалады.

6. Жұқпалы ауруларды емдеу және алдын алу үшін этиотропты препараттардан (антибиотиктер жә тағы басқа микробтарға қарсы препараттар) басқа, осы микробқа, сондай-ақ, оның токсиніне қар бағытталған (тікелей) арнайы препараттар қолданылады. Оларға вакциналарды, сарысуларды жә иммунды-глобуоиндерді, бактериофагтарды, эубиотиктерді, иммундымодуляторларды жатқызады.
7.6. Инфекциялық процесс түрлері
Инфекциялық процестің көрінісі әрқилы. Шығу тегі бойынша ажыратады: экзогенді инфекциямикроб сырттан келіп жүққанда пайда болады; эндогенді инфекция (син: парэнтеральді, аутоинфекция) макроорганизмнің өзінде болған микробтар және қалыпты микрофлораның шартты-патогенді өкілд қоздыратын инфекция. Эндогенді инфекцияның пайда болуы макроорганизмнің резистенттілігі төмендедетін және екіншілік иммунды тапшылық дамуына әкелетін факторлардың әсеріне макроорганизмнің қорғаныс күштерінің әлсізденуімен байланысты. Қоздырғыштың қандай жерг орналасуына және жиналуына байланысты ошақты және генерализацияланган (жайылған) инфекциял деп бөледі. Ошақты инфекция кезінде (син: локальды, жергілікті инфекция) қоздырғыш инфекциян кіру есігінің аумағында қалады және макроорганизм бойынша таралмайды. Ал генерализацияланғ инфекция кезінде микроб әртүрлі жолдармен (лимфогенді, гемотогенді, бронхогенді және периневральды бүткіл макроорганизмге таралып жайылады. Осылай етіп бөлу шартты, өйткені макроорганизмні резистенттілігі төмендегенде ошақты инфекция генерализацияланған инфекцияға айналуы ықтимал Жергілікті, ошақты қабыну процесі кобінесе жалпы генерализацияланған инфекциялық проце патогенезінің сатысы ғана болып табылады. Егер микроб қанда үзақ уақыт болмаса және көбеймесе (б жағдайда қан тасымалдаушы орта қызметін атқарады) бактеремия, риккетсиемия, спирохетеми вирусемия, паразитемия дейді. Бактеремия, вирусемия және т.б. - барлық инфекциялық және трансмисси механизммен жүғатын инвазиялық аурулардың патогенезінің сөзсіз түрде қажетті кезеңі (этапы). ағымымен макроорганизмге таралып микробтар жасушалық элементгермен ассоциялануы немесе плазм бос түрінде қалуы мүмкін. Жасушалық мембранасы микробтарды қолайсыз жағдайдан қорғайды Антигенемия-қанда. бүтін микроб жасушасы немесе микробтың жекелеген антигендері (мысал- бактериялардың 0-,Н-,К-антигендері) түрінде болуы. Антигенемия-бактеремия, вирусемия және т. қарағанда кең ауқымды түсінік. Антигенемия микробтар қанға түспеген жағдайда да болады (тырысқ шигеллез кездерінде). Қанда токсин болғанда токсинемия дейді. Микроб кіру аумағында қалып қойы аурудың барлық негізгі симптомдары бактериялық ақуызды токсиндердің әсер етуімен байланыс инфекциялар)-тосинемиялыц инфекциялар деп аталады (сіреспе, ботулизм, газды ганргена). Микробг қанда және лимфада түрақты мекендеп, көбейетін жағдайдарды сепсис деп атайды. Сепсис (грек sepsis іріңдеу) немесе септицемия. Септицемия-инфекция кіру есігі белгісіз жағдайда болатын сепсистің бір түрі. Кіру есігінен шеткері жатқан ішкі органдарда екіншілік іріңді ошақтар пайда болса септикопием- деп атайды. Микробтың бір түрімен қоздырылса - моноинфекция; ал бір мезетте бірнеше микробтар қоздыруға қатысса-аралас немесе микст-инфекция деп аталады. Микст-инфекциядан екіншілі" инфекцияның айырмашылығын ажырыта білу керек.
Екіншілік инфекция кезінде микробтың бір түрімен қоздырылып дамыған инфекциялық процеске, бірінші микробтың әсерінен макроорганизм резистенттілігініңтомендеуі нәтижесінде, басқа бір микробп немесе микробтармен қоздырьшған инфекциялық процесс қосылады. Екіншілік инфекцияны көбіне адам ағзасының қалыпты микрофлорасының өкілдері қоздырады (мысалы; грипп кезінде бактериял- пневмонияның дамуы). Суперинфекция- аурудан айықпай түрғанда сол микробтың қайтадан жүғуы нәтижесінде болатын инфекция, ол аурудың сол кезеңіндегі клиникалық көріністерінің күшейуіне әкеліп соқтырады. Реинфекция - аурудан толық жазылып кеткеннен кейін сол микробтың қайтадан жүгуынан болатын инфекция. Егер инфекциялық процесс кезінде, оған тән клиникалық симптомдары толық және айқын дамыса, инфекцияның манифестік түрі (лат; manifestu- айқын, анық), ал клинкалық белгілері біпінбесе-инаппарантты (син; белгісіз, симптомсыз) түрі деп аталады. Микроб пен макроорганизмнің
171

өзара әсерлесуінің ұзақтығына қарай шартты түрде инфекциялық процестің екі типін ажыратады. Бірінші тип - микробтың макроорганизмде қысқа уақыт болуымен сипатталады. Бұл типке жатады; мерзімі үш айға дейінгі жіті өнімді инфекция, ал кейбір жағдайда мерзімі үш айдан алты айға дейін ұзаққа созылған инфекцияға айналады. ¥заққа созылған (немесе жітілеу) түрі аурудың қозу және реконвалесценциялық кезеңдерінің ұзаруымен және көбінесе инфекцияның жедел түрінен созылмалы түріне айналуымен сипатталады. Инапарантты, субклиникалық инфекция клиникалық симптомдардың болмауымен және макроорганизмде тиісті иммунологиялық, функцияналдық, құрылымдық өзгерістердің дамуымен сипатталады; циклдік түрде дамиды және инфекциялық процестің жедел түріне сәйкес келеді. Бұл түр макроорганизмнің микробтардан толық қүтылып, иммунитеттің қалыптасуымен аяқталады. Инфекцияның инаппарантты түрлеріне диагноз қою тек қана жұқпалы аурулар ошағында, арнайы зерттеу әдістерінің (ауру барысында антиденелер деңгейінің артуының өзгеруі, морфологиялық зерттеулер, аллергиялық сынамалар қою т.б.) негізінде іске асырылуы мүмкін. Екінші тип микробтың макроорганизмде ұзақ уақыт болуымен немесе персистенциялануымен (лат, регзізіепііа- бұрынғы жағдайдың сақталуы, табандылық, тұрақтылық) сипатталады. Персистенциялану макроорганизмнің және қоғамның микробты жеңе алмағандығын, сондай-ақ микробтың макроорганизмде ұзақ уақыт тіршілік ету қабілетінің бар екендігін көрсетеді. Персистенция дамуының механизмі әр қилы; маңызды рөл атқаратын жағдайлар: микробтардың морфологиялық өзгерген немесе дефекті түрлерінің (бактериялардың "L" пішінді түрлері, цисталар, дефекгі вирустық бөлшектер) пайда болуы, дәріге төзімді түрлердің қалыптасуы, микробтардың жасуша ішінде і паразиттік тіршілік ету қабілеттілігі (безгек қозғыштары, лейшманиялар, вирустар, хламидиялар және Т.6.); не жасушаның апоптозын тежеуілдеуі; дәл микробтардың әсерінен болған туа біткен болмаса жүре пайда болған иммундытапшылықтар; макроорганизмдегі иммунологиялық толеранттылық; аутоиммунды және аллергиялық реакциялар және т.б. Жүре пайда болған иммунитет жағдайында дамуы персистенцияланудың ерекшелігі болып табьшады. Мүндай иммунитетгің тиімділігі жоқ, себебі осы жағдай бірқатар микробтар мысалы, вирустар, риккетсиялар, хламидиялар, микобактериялар, трепонемалар, • бруцеллалар, төрткүндік безгек қоздырғышы үшін патогенетикалық тұрғыдан қалыпты жағдай болып саналады. Персистенция төменде келтірген түрлерде көрініс беруі мүмкін: Микробтасьшалдаушылыц (бактерия-паразит-вирус немесе микотасымалдаушылық) - субклиникалық деңгейдегі инфекциялық процесс. Бұл кезде микроб қысқа немесе ұзақ уақытты мерзімде, макроорганизмде клиникалық белгілер бермей, кейде өмірбақи оақталады және қоршаған ортаға болініп отырады. Микробтасымалдаушылық макроорганизмдегі иммунологиялық өзгерістермен қатар жүреді. Макроорганизмдегі морфологиялық және функциян^лдық өзгерістердің айқындылығы шамалы болады. Бірақ, дені сау адамдардағы микробтасы- малдаушылық кезінде функцияналдық және морфологиялық өзгерістер болмайды. Микробтасы- малдаушылық ауырып жазылу нәтижесінде қалыптасуы да мүмкін (іш сүзегі, салмонеллез, күл) және генерализациялану алдындағы инфекциялық даму сатысының бірі де болуы мүмкін (менингококты инфекция). Латентті инфекция (син; бүғып жатқан инфекция)-микробтасымалдаушылықтың өзіндік ерекшеліктері бар түрі болып табылады. Бұл кезде микроб макроорганизмде ұзақ уақыт болады, бірақ қоршаган ортаға бөлініп шықпайды. Әдетте, латентті инфекция созылмалы түрде отуге бейімді аурулар {сарып мерез, ұшық инфекциясы, токсоплазмоз) кезіндегі инфекциялық процестің сатысы болып табылады. Созылмалы инфекция алты айдан астам уақытқа созылады және үздіксіз немесе рецидивті түрде өтеді; ремиссиялык және асқыну кезеңдерінің алма-кезек ауысуымен сипатталады. Бұл кезде микробтар көптеген айлар, тіптен жылдар бойы қоршаған ортаға бөлініп шығып отырады. Біріншілік созылмалы ауруларға сарып, туберкулез, алапес, безгек, мерез жатады. Вирусологияда баяу вирусты инфекциялар өз алдына жеке топ ретінде қарастырылған.
7.7. Вирустарда патогенділік калыптасудың ерекшеліктері, вирустардың жасушамен өзара әрекеттесуінің түрлері, вирусты инфекциялардың түрлері
Вирустардың микробтар әлемінің басқа окілдерінен айырмашылығы-олар генетикалық , (молекулалық) деңгейде жасушаішілік облигатті паразиттер болып табылады. Олардың арасында ; датогенсіздері жоқ, сондықтан, оларға патогенділік термині қолданылмайды. Ал вирулентгіліктің орнына 172
инфекциондық немесе инфекциоздық атаулар қолданылады. Осыған байланысты вирусты инфек кезіндегі инфекциялық процесс ец алдымен жасушалардың зақымдануына негізделген. Жасуш вирустар өсіп-өніп көбейеді және әрқашан екі геномның (вирустық және жасушалық) өзара әреке болып табылады. Вирустың патогенділік қасиеттері келесі компонентгерден тұрады: вирустың орга еніп, жасушалық мембранаға жабысуы (адсорбциялану); сезімтал жасушаларға ену қабілетгілігі; жасушалардың вирустық геномды депротеиндеуі және оны функцияналды- белсенді ету қабіле жасушалардың пермиссивтілігі немесе осы жасушалардың генетикалық материалды транскрипциялау реплика-циялануы; вириондардың толыққұнды құрастырылуын қамтамсыз ететін мүмкіндігі; жасуша вирустар репродукциясының бірнеше циклінің іске асырылу мүмкіндігі; вирустардың цитопатиялық етуі; вирустармен зақымданған жасушалардың қасында түрған жасушаларға жүғып таралу қабыле вирустардың біріншілік зақымданған ошақ шегінен шығып, барлық организмге таралу қабылетгілігі; қоздыратын аурулардың клиникалық көріністерінің негізіне жататын, жергілікті және жалпы патолог процестерді қоздыру қабілеттілігі; вирустың жаңа организмге ауысу және оның эстафеталық бер! қамтамасыз ету қабілеттілігі. Осы қасиеттердің бәрі қажет. Бірақ вирустың патогенділік әсер етуі олардың әрқайсысы өзінше жеткіліксіз болуы мүмкін. Осы қасиеттердің кейбіреулері вирустар өсіп көбейетін жасушалармен байланысты, сондықтан бүл иелік немесе жасушанық иелік шектеуі деп і Көптеген вирустар организмге инфекция кіру есігі болып табылатын және резистенттіліктің бір бейспецификалық факторларымен қорғалатын шырышты қабаттар арқылы енеді. Сондықтан вир" осындай қолайсыз факторлардың әсеріне төзімді болуы керек, ол вирустардың гендерімен детерминд Мысалы; ішек вирустары қышқылды «РН»-қа,- өт қышқылының тұздарының детергентгік әсеріне оларды бұзатын протеолиттік ферментгердің әсеріне, әдетте, төзімді болып келеді. Вирустардың сезі жасушалардың мембраналарына адсорбциялану қабілетгілігі вирустар үшін спецификалық процесс табьшады. Бұл процесс, вирустарда болатын жабысу ақуыздарынық (антирецепторлардың) және сезімтал жасушалық рецепторлардық қатысуымен атқарылады. Жабысу ақуыздар қарапайым вируст капсидының, ал күрделі вирустарда -суперкапсидының құрамында болады. Шешек вакцинасының қарапайым ұшық вирустары сияқты күрделі вирустарда жабысу ақуыздарының бірнеше түрі болуы і Вирустардың ие шеңберін ауыстыру және жаңа иесіне бейімделу қабілеттілігі, жасушалық рецепторл танитын жабысу ақуыздарындағы бір учаскенің біріншілік қүрылымының өзгеруімен байланысты. учаскелер өзінің қүрылысы бойынша консервативті және ойшық-каньондарда орналасқан, мөлшері кішкентай. Осыған орай антиденелердің белсенді орталығы вирустарға толық жете алмайды, тек ойшықтарды қоршаған гипервариабельді учаскелермен әсерлеседі. Ол вирустарға иммунологиялық жасаудан құтылуға мүмкіндік береді. Антирецепторларды кодтайтын гендердегі мутациялар к вирустардың жасушалық рецепторлармен өзара әрекеттесу қабілеттілігінің толық жоғалуына әк Вирустардың жасуша беткейіне адсорбциялануы вирустардың жасушаларға өзінен-өзі енуіне әрқ әкеле бермейді. Сыртқы жағында гемагглютининдері бар көптеген вирустар эритроциттерге, әсі сүтқоректілердің ядросыз эритроциттеріне адсорбцияланады, бірақ оларға ене алмайды, өйткені ола- эндоцитоздану қабілеттілігі жоқ. Мұндай жағдайдың ядросы бар құстардың эритроциттеріне де қа бар. Егер суперкапсиді бар күрделі вирустар және жасушамен өзара әрекеттесуі оған ұқсас, қарап" вирус жұққанда эндоцитозбен бір мезетте жасушалық және вирустық мембраналардың бірігіп қос- болмаса, тек қана эндоцитоз жеткіліксіз болады; өйткені, эндоцитарлық вакуоль вириондар "бейітке"(кладбище) айналады. Өзара әсерлесудің бұл сатысы әрбір вирус үшін өте маңызды; спецификалы болады. Бұл процеске арнайы бірігіп-қосылу ақуыздары қатысады, олар қабықшасы не фунукционалдық учаскесі бар көптеген вирустарда болады. Бірігіп-қосылу ақуыздары вирустардың) ақуыздарына ұқсас емес. Қосылу ақуызы парамиксовирустарда ең жақсы зерттелген, ол Ғ- (ағылшынша; fusion- қосылу) деп аталады. Қосылып-бірігуге қатысатын Ғ-ақуыз аймағы өте жо тұрақты болып келеді. Бұл жерде болған мутация бірігіп-қосылу процесін тосқауылдайды. Бірігіп-қо" сыртында да және ішінде де болуы мүмкін; жұғу өте жоғарғы деңгейде болғанда бірігіп-қосылу сьг болады, ол жұққаннан кейін бірден пайда болады және вирус кодтайтын ақуыздардың синтезделуін
173
етпейді. Жұғу дәрежесі төмен болғанда іштен бірігіп-қосылу байқалады. Ол жаңадан синтезделген қосылу ақуыздарымен байланысты және инфекңиялық процестің соңғы сатыларында пайда болады. Вирустардың инфекциялық белсенділігі көрінуі үшін бірігіп-қосылу ақуыздарының посттрансляциялық прессингі қажет. Бұл процесс кезінде нүктелік немесе шектелген протеолиз нәтижесінде бастаушы-ақуыздың протеолиттік кесіліп-бөлінуі болады, бүл оның белсенділігін арттыруға және жасушалық мембранамен өзара әрекетгесетін фрагментгің пайда болуына әкеледі. Осыған орай, бірігіп-қосылу ақуыздары бактериялардың протоксиндері тәріздес екенін еске салады. Вирустық ақуыздардың кесіліп-бөлшектенуі тиісті спецификалығы бар протеазалардың болуын қажет етеді. Бүл протеазалар шығу тегі бойынша жасушалық және вирустық болуы мүмкін. Кесілетін учаскедегі мутация протеолиздің және көпциклді инфекциялық процесс атқара алатын инфекциондық вирустардың ондірілуінің тосқауылдануына әкеледі, сондықтан инфекциялық процесс абортивті сипатта өтеді. Протеолиздену дәрежесінің организмде вирустық инфекцияның генерализациялануы үшін үлкен маңызы бар. Протеолиттік кесіп бөліну нәтижесінде болатын вирустық ақуыздардың посттрансляциялық модификациясы, вирустардың инфекциялық белсенділікке ақырғы рет ие болуындағы ең шешуші сәт және протеолиз ингибиторлары үшін оңай нысана болып табылады. Вирустардың бірігіп қосылу ақуыздары, синцитиялар қүрамына кіретін вирустар жүққан жасушалармен бірге жүқпағандарын да қатардан шығарады. Осындай жағдай пайда болған жасушааралық көпіршелер арқылы вирустардың жасушадан жасушаға ауысып отыруына мүмкіндік береді. Осыған орай вирустар жасушааралық кеңістікке түспейді де, вирусбейтараптаушы антиденелер вирустарға әсер ете алмайды. Парагрипп вирустарына қарағанда грипп вирустарының ерекшелігі сол, олардың гемагглютининдері бірігіп-қосьшу ақуызы болып табылады және вирустардың жасушаға адсорбциялануын қамтамасыз етеді. Бірақ, жабысу және қосылу функциялары үлкен (НA1) және кіші (НА2) суббірліктерінің өздерінің арасында ажыратылып, анықталған учаскелер бойынша атқарылады. Грипп вирустарының маңызды патогенділік факторларының бірі-нейраминидаза, ол вирустың гемагглютининінен сиал қышқылының қалдықтарын шығара отырып, оны протеолиттік ыдырауға қолайлы етеді; ол өз кезегінде вирустардың инфекциондығының артуы үшін қажет. Қарапайым вирустардың капсидінің қүрамында күрделі вирустардың бірігіп-қосьшу ақуыздарына үқсас ақуыздардың болатыны анық. Капсидтің беткейлік орналасқан ақуыздарының бірі жасушалық мембрананы түрақсыздандырады. Ол модифицирленген капсидтің эндоцитарлық вакуольден цитоплазмаға енуіне ықпал жасайды. Вирус пен жасушаның өзара әсерлесуі-әрқашанда вирус және жасуша геномдарының өзара әсерлесуі. Вирустың адсорбциялануы, оның жасушаға енуі және шешінуі нәтижесінде вирустың генетикалық материалының босануы болады; ол функционалды белсенді түрге айналады, себебі, оның экспрессиялануына кедергі жасайтын сыртқы қорғаныс қабатынан босанады. Геном белсенділігінің дәрежесі әр түрлі түқымдас вирустардың әртүрлі деңгейдегі депротеинизациялану дәрежесімен байланысты. Депротеинизациялану жасушаның протеазаларымен немесе жасушаның беткейлік -белсенді қүрылымдарымен (жасушалардың иелік шектеуіші) атқарылады. Мүндай заңдылыққа шешек вирусы жатпайды. Күрделі-қүрылымды вирустар үшін минимальды инфицирлеуші қүрылым вирустық бөлшектің ішкі компоненттері-жүрекшесі (сердцевина) және модифицирленген ақуыздары мен конформациялық өзгерген капсидтері, ал қарапайым вирустар үшін-ішкі немесе геномдық ақуыздармен байланысқан нуклеин қышқылдары болып табылады, олардың функциясы геномның функциясымен және реттелуімен тығыз байланысты. Вирустардың репликациялануында вирустық ақуыздардың синтезделуі үшін ие жасушасының ақуызсинтездеуші қүрьшымдарын пайдалануы шешуші сәт болып табылады. Эукариотгық жасушалар вирусқа екі шектеу қояды. Біріншіден, жасуша өзінің ДНК-н транскрипциялау жолымен және содан кейінгі транскриптің посттранскрипциялық прессингілеуімен ядрода өзінің меншікті РНК-н синтездейтіндіктен ядрода да, цитоплазмада да вирустық ДНК-н транскрипциялау қабілеттілігі бар ферментгер болмайды. Сондықтан жасушалық транкриптазаны ядроға ену қабілетгіл ігі бар тек қана ДНК-геномды вирустар пайдалана алады. Басқа вирустардың барлығы РНК-н синтездеу үшін меншікті ферменттерін өндіруі керек. ДНК-геномды вирустардың транскрипциялануы үшін жасуша цитоплазмасында арнайы фермент вирустық-РНК- полимераза болуы керек; ол қүрылымдылық вирустық ақуыз болып табылады. РНК-геномды вирустарда транскрипциялану вирусспецификалық

174
транскриптазалармен атқарылады, олар әрі құрылымдык (эндогендік транскриптаза), әрі құрылымсыз ақуыздар болуы мумкін. Курделі құрылған РНК-геномды вирустың транскрипциялануы РНК-ң жалаңаш матрицасында жүрмейді, тек қана вирустық нуклеокапсидтің немесе жүрекшесінің (транскривтивтік кешендер) құрамында атқарьшады. Транскрипция үшін геноммен байланысқан капсидті ақуыздар қажет. Себебі, олар РНК жіпшесінің дүрыс конформациясын, оны жасушалық протеазадан қорғауды, геномдық жекеленген фрагменттерінің бір-бірімен байланысын және транскрипцияланудың реттелуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, эукариоттық жасушаның синтездеуші аппараты тек қана моноцистронды РНК-н трансляциялау үшін бейімделген, өйткені, ол РНК-дағы инициациялаушы ішкі учаскелерді тани алмайды. Соның нәтижесінде вирустар әрбір ген үшін жеке РНК- н, немесе көп полипротеин кодтайтын және бірнеше гендерді біріктіретін РНК синтездеуге мәжбүр болады. Ол кейіннен жекеленген ақуыздарға кесіліп бөлінеді. Вирустық геномның транскрипциялануы инфекциялық процестің үзына бойында көптеген вирусспецификалық және жасушалық факторлармен қатал реттеледі. Транскрипциялану дәрежесімен инфекция сипаты және оның типі (өнімдіден абортивті инфекцияға дейін) байланысты болады. Транскрипциялық процестерді реттеуде күшейткіш гендер және трансакгиваторлар маңызды рөл атқарады. Олар вирустардың геномының арнайы аумағында орналасқан және белсендіретін гендері болады. Күшейткіштер бүл транскрипцияны күшейтетін генетикалық элементгер. Вирустық күшейткіштердің қүрылымының жасушалық қүрылымнан айырмашылығы жоқ. Промотормен және күшейткішпен байланысатын транскрипциялық факторлар бір функция орындайды және олар әрі жасушалық, әрі вирустық ақуыздар болуы мүмкін. Гендердің әкспрессиялық деңгейін бақылайтын күшейткіштер паповавирустарда, гепадновирустарда, герпесовирустарда, ретровирустарда және бірқатар басқа вирустарда да табылған. Трансактиватор-ақуыздардың спецификалық әсер ету қабілеттілігі жоқ. Олар гендердің реттеуші аумағымен байланысады және бір мезгілде барлық гендердің (соның ішінде басқа да вирустардың) күшейтілген транскрипциясын белсендіреді, ол вирустық бөлшектердің бірден бүрқ етіп өндірілуіне әкеледі және жасушалық онкогендердің әкспрессиясын қосады. Олар транскрипциялық сатыда да, постгранскрипциялық деңгейде де әсер етеді. Вирустық және жасушалық трансактиваторлардың өзара әсерлесуі латенттік инфекцияның литилік түріне ауысуына және вирус жүққан жасушалардың онкогендік трансформациялануына әкелуі мүмкін. Күшейткіштердің де, трансактиваторлврдың да қызметі үшін екі маңызды аумағы болады. Оның біреуі тасымалдау-ақуыздың нысанамен байланысуын анықтайды, ал басқасы белсенді орталық болып табылады-ақуыздың негізгі белсендіруші қызметін атқарады. Трансактиваторлардың функциялық аумағына сай келетін мутант- ақуыздардың немесе пептидтердің бәсекелестігі негізінде трансактиваторлардың функциясын тосқауылдау, вирустарға қарсы емдеу тәсілдерінің перспективті бағыты болып табьшады. Трансактиваторлар АИВ (ВИЧ), гепатит "В", адено-, папова-, және үшық вирустарында табылған. Күшейткіштер мен трансактиваторлар генетикалық паразит ретінде жасушалық геноммен бәсеке-лесетін вирустарға қажетті атрибут болып табылады. Кейбір вирустар мөлшерінің өте үсақтығына қарамастан, олар эволюция барысында вирус геномынан мөлшері кіші молекула боліп, өз геномдарының экспрессиялануын және вирус үрпақтарының көбеюін табысты аяқтай алады.
Күрделі вирустардың патогенділігінің қалыптасуында вирустық ақуыз-дардың посттрансляциялық модификациялануымен қатар, вирус бөлшекгеріне қүрастыруға қатысатын "М"ақуыздың (матрикстік белок) синтезделуі маңызды рөл атқарады. "М"ақуыздың плазматикалық мембранаға қосылуы вирустық бөлшектердің бүршікгену мүмкіндігін анықтайтын лимитгеуші жағдай болып табылады. "М"ақуыздың синтезделуі әрі вирусспецификалық және жасушалық механизмдермен қатал реттеледі. Вирус жүққан жасушалардағы "М"ақуыз саны көп жағдайда осы жасушалық жүйедегі вирустың репродукциялану ерекшелігін анықтайды. "М"ақуыздың аберантгы синтезделуі, оның жасушааралық тасымалдауының бұзылуы абортивті және персистентті вирусты инфекциялар пайда болуына бірден-бір себепкер болады.
Вирустардың патогенділігі жасуша апоптозын тосқауылдайтын және цитокиндердің өндірілуін басып тастап, макроорганизмнің қорғаныс реакцияларын өзгертетін, олардың ақуыздық өнімдерімен де байланысты болып, вирустардың репродукциялануына және макроорганизмде таралуына әсер етеді.

175
Мысалы нағыз шешек вирустары МНС-ң 1-класы антигендерінің және Ү-интерферон рецепторлары аналогының жетілуін тоқтататын TNF-байланыс-тырушы ақуыздарын түзеді. Иммундытапшылық вирусы, керісінше олармен зақымданған жасушалардың цитокиндер өндіруін күшейтеді, ол қабыну реакцияларының және нейротоксикалық әсер етуінің дамуын арттырады. Басқа микробтар сияқты, вирустар, ие жасушасының мембранасынан пайда болған липидқұрамды сыртқы қабыгының болуына, оның беткейлік антигендері құрьшымының өзгергіштігіне, жасуша геномына интеграциялануына, Т-лимфоциттердің өлуіне т.б. байланысты, макроорганизмнің имундық жүйесінің әсер етуінен қүтыла алатын қабілеттілігі болады.

Вирус қабылдаушы жасушаға енгеннен кейін сөзсіз түрде вирустың өсіп - өнуі шарт емес, өйткені қабылдаушылық, жасушалық жүйенің қызмет атқарушылық (пермиссивтілік) әрекетімен бірдей емес. Бүл вирусологияның ең басты концепсиясының бірі. Вирус пен жасушаның өзара әсер ету сатылары вирустың спецификалық әсерімен қатар, олар енген жасуша табиғатымен де (эндоцитоз, депротейнделу, вирустық спецификалық ақуыздардың синтезделуі және т.б.) байланысты. Құрамында инфекциялық процестің әртүрлі сатысында пайдаланылатын қажетті факторлардың барлық жиынтығы бар пермиссивтік жасуша жүйесінде ғана патогенді вирустарды қалыптастыруға жасуша белсенді қатысады, нәтижесінде репликативті айналым (цикл) аяқталады да, жұқпалы ұрпақ пайда болуына әкеледі. Мұндай процесс жартылай пермиссивті және пермиссивті емес жасушалар жүйесінде жүрмейді (иелі немесе иелік рестрикция).
Вирустардың патогенділігінің мекенжайлық сипаты болады. Әрбір вирус өзінің экологиялық қуысынан орын алады. Олардың кейбіреуі иелердің кең шеңберін,басқалары - шамалы өзара жақындау түрлерді, ал үшіншілері - тек қана бір түрді зақымдайды. Әйтсе де тәжірибелік үлгі (модель) ретінде әртүрлі жануарларды пайдалануға болады. Ие түрінің шегінде осы вирустарға рецепторлары бар тиісті жасушаларды ғана вирус зақымдайды, ол өз кезегінде вирустардың тіндік тропизмін анықтайды. Сонымен қатар әр түрлі жасушаның әртүрлі рецепторларымен өзара әсерлесе алады, өйткені жасушалардың біреуінде әр түрлі вирустар үшін рецепторлары болуы мүмкін. Және де вирустың бір түріне рецепторлар әр түрлі жасушаларда болуы ықтимал. Жасушаларда вирустар үшін рецепторлардың болуы көбінесе оларда вирустардың репродукциялану мүмкіндігінің көрсеткіші болып табылады.
Тіндік тропизм жасушаларда рецепторлардың болуымен ғана емес, жасушаларда вирусқа тәндік синтезделудің атқарылу мүмкіндігімен де анықталады. Жасушалық жүйенің пермиссивтілігіне байланысты қабылдаушы жасушалардағы инфекция өнімді, шектелген және түсікті (абортивті) болуы мүмкін.
Өнімді инфекция пермиссивті жксушада атқарылады және репродукцияланудың толық циклімен сипатталады, ол жүқпалы ұрпақтың қалыптасуымен аяқталады. Жасушалық жүйенің пермиссивтілігі сол жерде вирустардың бірнеше рет қайталанатын көбею циклін де қамтамасыз етеді.
Вирустық жұқпалы бөлшектердің пайда болуы аяқталмаған немесе өнімді инфекцияға қарағанда әлдеқайда аз мөлшерде түзілетін жағдайды абортивті (түсікті) инфекция деп атайды. Абортивті инфекция екі жағдайда болуы мүмкін. Біріншіден, жұқтыру қабылдаушылығы бар болғанымен жасушалар пермиссивті болмауы ықтимал, өйткені оларда вирус гендерінің бәрі емес, кейбіреулері ғана экспрессиялануы мүмкін. Жасушалардың генетикалық пермиссивсіздігінің механизмдері негізінде репродукциялану үшін жасушалық факторлардың болмауы немесе вирустардың репродукциялану процесін бұзатын факторлардың болуы жатыр. Екіншіден, абортивті инфекция пермиссивті және де пермиссивті емес жасушаларға репродукциялану үшін қажетті вирус гендерінің толық жиынтығы жоқ кеміс (дефекті) вирустардың жүғуы нәтижесінде болуы мүмкін. Дефекті вирустар паразитизмнің ең шектен шыққан түрі, өйткені олар басқалар, көбінесе туыстас емес, гомологиялық емес вирустар түзген гендік өнімдерді пайда- ланады. Мысал ретінде аденоассоцияланған вирустарды және Д гепатит вирусын келтіруге болады, оларға көмекші ретінде В гепатит вирусы қызмет етеді. Абортивті инфекцияны дефекті интерференциялаушы вирустық бөлшектер де қоздырады, олар да генетикалық материалдарының бөлшегінен айрылған. Дефекті вирустардан ерекшелігі сол, олар репликациялану барысында гомологиялық жұқпалы вирустармен интерференцияланады, осыған байланысты оларды дефекті интерференцияланушы вирустық бөлшектер деп атайды (Ди - бөлшектер). Ди - бөлшектердің пайда болуы интерференциялану үрдісіне орай толық
176
құнды вирустардың өлім туғызушылығын әлсіретуде маңызды рөл атқарады және кейбір жасушаларда ұзаққа созылатын персиситенциялық инфекция қалыптасуына әсер етеді.
Және де, жасушалар тек қана уақытша пермиссивті болуы мүмкін. Себебі, вирус жасуша пермиссивтік түрғе айналғанға дейін сақталады, немесе кез келген сәтте шамалы ғана жасушалар популяциясында вирустық үрпақтар пайда болады. Инфекцияның бұндай түрін кейбір зерттеушілер рестриктивті (restrictuve), басқалары шектелген (restrigent:) деп атайды. Бірқатар жағдайларда цитолитикалық ви-рустар морфологиялық зақымдану (гормондар, холестерин синтездеуін өзгертпей т.б.) туғызбай, немесе жасушаларда қатерлі ісіктік трансформациялануын қоздырып, жасушаның функциялық белсенділігін ғана өзгертуі мүмкін. Вирустық геномның жасушада сақталуы шектелген, әрі абортивті инфекцияның қосымша салдары болып табылады.
Егер де вирус жасушалық геномнан тәуелсіз түрде репликацияланса, ондай инфекция автономды деп аталады. Егер вирустық геном жасуша геномының құрамына интеграцияланса және онымен бірге репликацияланса, мұндай инфекция интегративті (вирогения) деп аталады. Геном толық күйінде де және оның бөлшегі ретінде де интеграциялана алады. Мысалы, В гепатит кезінде геномның толық интеграциялануы мүмкін, аденовирустық немесе ұшық инфекцияларында әдетте геномның бөлшегі ғана интеграцияланады, ал онковирустар жұққанда геном толық күйінде де және оның бөлшегі түрінде де интеграциялануы ықтимал. Жасуша геномының қүрамына кіретін вирустық тізбекщелер провирус немесе провирустықДНК деп аталады. Инфекциялық процестің интеграциялық типі адено-, папилома, ұшық-, В гепатит вирустары жұққанда болуы мүмкін, ал кері транскриптаза ферменті бар ретровирустар үшін ол міндетті түрде болады.
Жасушамен өзара әсерлесуі нәтижесі бойынша инфекция цитолитикалық және цитолитикалық емес болуы мүмкін. Жасушалардың өлімімен аяқталатын инфекция цитолитикалық деп аталады. Жасушаларды тікелей бірден лизистемейтін, соның нәтижесінде жасуша біраз уақыт бойы вирустық бөлшектерді өндіре отырып, функциясын сақтай алатын инфекция - цитолитикалық емес деп аталады. Жасушаның инфицирленуі оның бағдарламаланған өлу механизміне жол ашады, ол вирустардың репродукциялануына кедергі жасайды. Сондықтан бірқатар вирустардың, мысалы, поксвирустардың қүрамында гендері бар, олардың ақуыздық өнімдері апоптозды тежейді. Вирустар жасушаның морфологиясын өзгертпей немесе ісіктік трансформация қоздырмай, тек қана жасушалардың функциялық белсенділігін өзгерте алады.
Вирус пен жасуша арасындағы өзара әсерлесу әрі жедел, әрі созылмалы түрде болуы мүмкін. Вирус ұрпақтары түзілгеннен кейін жасуша не өледі, немесе вирустық компоненттерден арылып сауығатын жағдайды жедел(жіті) инфекция дейді. Жасуша үзақ уақыт вирустық бөлшектерді немесе олардың компоненттерін өндіруді жалғастыратын осындай қабілеттілігін ұрпақтық жасушаларға беретін инфекция түрін созылмалы деп атайды. Айта кету керек, вирусты инфекциялар вирус популяциясының гетерогенділігімен және оның инфекциялық процесс барысында өзгеруімен, жекеленген, соның ішінде агрессивті, клондардың қалыптасуымен, антигендік спецификалығының ауысуымен сипатталады.
Жасушалардың бұзылуы нәтижесінде вириондар мен вирустық компоненттер, және де жасушалардың ыдырауы нәтижесінде пайда болған өнімдер қан айналымына түседі де организмді жалпы уландырып дене қызбасын дамытады және қабыну процестерін қоздырады. Сонымен қатар гуморальдық әрі жасушалық иммундық реакциялар дамиды.
Вирустармен жасушаның зақымдануы, олардың бұзылуы және ыдырауы вирустық инфекцияның жасушалық деңгейден ағзалық және организмдік деңгейге дейін жайылуына әсер етеді. Инфекция организмде таралуы мүмкін: жасушамен жанасу арқылы, соның ішінде ішкі мембраналардың бірігуі нәтижесінде пайда болған жасушааралық , көпіршелермен; жақын және шеткері жатқан тіндер мен ағзаларға шырышты қабық сілекейлерімен; жүйке тарамдарының бойымен. Дегенмен вирустар көбінесе қан арқылы - гематогенді жолмен тарайды. Осы жолмен тарала отырып, вирустар организмде екіншілік шоғырлану ошағын туғызады. Классикалық мысал ретінде сал (полиомиелит) ауруын келтіруге болады. Алғашқы кезде вирус ащы ішек эпителиясында шоғырланып мекендейді. Көпшілік жағдайда инфекциялық процесс осы жерде аяқталады, бірақ кейбір кезде вирусемия дамып, вирус ОЖЖ (ЦНС) -де, дәлірек айтсақ

177
жұлынның сұр затының алдыңғы мүйіздерінде және де сопақша ми жасушаларында өсіп-өніп, сал болу қоздырады және өлімге әкеледі. Макроорганизмде вирустардың таралуында организмнің резистенттілігі негізгі рөл атқарады.

Организмдік деңгейде вирустық инфекцияларды екі топқа бөлуге болады: ошақты және генерализацияланған инфекция.Ошақты инфекция кезінде вирустардың әсер етуі кіру есігінің аумағында ғана байқалады. Генерализацияланған инфекция кезінде біріншілік ошақга вирустардың репродукциялануы басталғаннан шамалы уақыттан кейін инфекциялық процестің генерализациялануы басталады, вирус сезімтал тіндерге жетіп екіншілік ошақтар қалыптас-тырады. Макроорганизммен өзара әсерлесу мерзімінің үзақтығына қарай инфекция жедел және персистентті түрде болуы мүмкін. Жедел инфекция жасуша деңгейіндегі өнімді инфекцияға сәйкес келеді. Ол клиникалық айқын, немесе инапарантты түрде де жүруі мүмкін, толық сауығумен мнемесе өліммен аяқталады. Персистенциялық инфекцияны вирустың сыртқы ортаға шығуына және ауру симптомдарының корінісіне байланысты вирустасымалдаушылық, латентті, созылмалы немесе баяу вирусты инфекцияларлеп ажыратады.
Бірнеше айлар мен жылдарға созылатын үзақ мерзімді жасырын кезеңімен сипатталатын, соңынан індет баяу және үдемелі түрде дамып, өліммен аяқталатын, макроорганизмнің қандайда болмасын бір жүйесін (әдетте ОЖЖ) зақымдайтын түрін баяу вирустық инфекция деп атайды.
Адамдар мен жануарлар вирустарының копшілігінің макроорганизмде персиситенциялану қабілетгігі болады, ол түрғындардың проэпидемиялануына және вирустардың биологиялық түр ретінде сақталуына әкеледі. Персиситенциялану қабілеттілігі көптеген вирустарда жылы қанды иесінің организмінде немесе тасымалдаушы - буынаяқтыларда үзақ уақыт сақталу механизмі ретінде қалыптасқан. Вирустардың персистенциялануы олардың озімен, немесе жасушасымен де байланысты көптеген себептердің нәтижесінде болуы мүмкін. Мысалы: толық емес немесе дефекті вирус жүққан кезде вирустың репликациялануы мен транскрипциясының өзгеруі; мутанттардың пайда болуы; вирустық гендер экспрессиясының өзгеруі; иммундық жауапты супрессияға әкелетін иммуноциттер қызметінің бүзылуы. Персистенциялық қабілеттік көбінесе жасушалық жүйенің пермиссивтіліггімен анықталады. Мысалы, эпителиялық және басқа үдемелі түрде бөлінетін жасушаларда үшық вирустарының бірнеше рет қайталанатын толық репродукциялық циклі жүреді. Бөліну қабілеттігі жоқ жүйке жасушаларында үшық вирусы көбеймейді, плазмидалар түрінде ғана сақталады, өйткені мүндай жасушаларда вирустық ДНҚ синтездеуге қажетті жасуша - тәуелді ферменттер жоқ.
7.8. Эпидемиялық процесс туралы түсінік
Эпидемиялық процесс - бүл үжымда қоздырғыш айналымынан туындаған симптомсыз тасымапдаушылық пен манифестік ауруға дейінгі спецификалық инфекциялық жағдайлардың түрғындар арасында пайда болу және таралу процесі.
Эпидемиялық процестің қалыптасу жағдайлары мен механизмін, оны зерттеу әдістерін, және де жүқпалы ауруларды азайту және оның алдын-алуға бағытталған эпидемияға қарсы шаралар жиынтығын зерделейтін арнайы ғылым саласы бар - ол эпидемиология деп аталады.
Эпидемиялық процестің биологиялық негізі паразитарлық жүйе болып табылады, яғни паразит және ие популяцияларының өзара әсерлесуі. Кез келген инфекция немесе инвазия кезінде осындай өзара әрекеттесу процесінде паразит пен иенің популяциясында өзара бейімделу (адаптациялық) өзгерістер болады. Паразитарлық жүйенің түрғындардың әлеуметтік жағдайларымен үштасуы, оны эпидемиялық процеске айналдырады.
Эпидемиялық процесс үш элементтің үзіліссіз өзара әсерлесуімен байланысты:
инфекция көзі;
берілу механизмі, жолдары және факторлары;
қабылдағыш үжым.
Осы звенолардың кез келгенінің шығып қалуы эпидемиялық процестің үзілуіне әкеледі.

178
Эпидемиялық процестің бірінші элементі - инфекция көзі. «Инфекция қоздырғышының көзі» түсінігі патоғенді микробтардың тіршілік ететін табиғи орны болып табылатын , сол жерден адамдар мен жануарларға жұғатын тірі немесе абиотикалық обьектілер, дегенді білдіреді. Инфекция көзі ретінде адам организмі (науқас немесе тасымалдаушы), жануарлар организмі және қоршаған ортаның абиотикалық обьектілері болуы мүмкін.

Инфекция көзі тек қана адамдар болатын инфекцияны антропоноздар, ал инфекция көзі ауру малдар болатын бірақ адамдар да ауратын инфекцияны-зооноздар деп атайды. Сонымен бірге сапроноздар тобын ажыратады, бүл кезде инфекция көзі-сыртқы орта обьектілері болып табылады. Сапроноздар - ол қоздыргыштарының омыртқалы иесі ғана болып қоймай, олардың даму ортасы мен резервуары өлі табиғатты да (органикалық заттар, соның ішінде тағамдар, топырақ, өсімдіктер) болатын аурулар.
Сапроноздардың қоздырғыштары адамдар мен жануарлардың жалған паразиттері болып табылады. Олар түрақты түрде табиғи қоршаған орта обьектілерінде (су, топырақ) мекендейді және табиғатта өз тіршілігін сақгау үшін эпидемиялық процесті қажет етпейді. Осыған байланысты сапроноз кезіндегі эпидемиялық процесс, ол қоршаған орта обьектілерінен адамдар үжымына қоздырғыш жүғу нәтижесінде бір дерттен екінші індет туындамайтын процесс. Сапроноздар кезіндегі эпидемиялық процесс - олардың қоздырғыштарының жалған паразитизмге қабілеттілік көрініс, ал адамдарда болатын әрбір дертке шалдьиу жағдайы зооноздар кезіндегі сияқты биологиялық түйық болып табылады. Сапроноз қоздырғыштары адамдарға жүғудан бүрын, инфекция жүққан тірі адамдар мен жануарлар ортасына жағдайлары (ең болмағандатемпературасы және ылғалдығы бойынша) ұқсас қоршаған орта обьектілерінде шоғырланады: легионеллалар-кондиционерлердің булағышында немесе шомылғылық (душевые) қондырғыларда, иерсиниялар-кокөніс сақтағыштардағы шіри бастаған көкөністерде және т.б. Нәтижесінде организмнің иммунобиологиялық қорғаныс тосқауылынан өтіп кетуін қамтамасыз ететін инфицирлеуші дозасын (ШПМ туралы айтылғандағыдай барлық жағдайда микробтық мөлшер саны өте көп болуы керек) қалыптастыру үшін жеткілікті микробтар массасы пайда болады. Бүл кезде микробтардың жәй ғана механикалық шоғыр- лануы болып қоймай, олардың қасиеттерінің, соның ішінде вируленттілігінің жоғарылауы болатын, өзгергіштік процесі ілесе жүретін көбеюі байқалады. Қоршаған ортадағы сапрофиттік тіршілігін организмде паразиттік әрекет етуге ауысу үшін сапроноз қоздырғыштарында «бейімделу алды феномені» деп аталатын өзіне тән үрдіс байқалады.
Эпидемиялық процестің екінші элементіне инфекцияның механизмі, жұғу жолдары және берілу факторлары жатады. Эпидемиолог Л.В.Громашевский организмде қоздырғыш орналасуы мен берілу механизмінің сәйкестігі туралы заңдылық негізін қалады, оны кесте түрінде келтіруге болады (7.1 - кесте).
Эпидемиялық процестің үшіниіі элементіне ұжымдық қабылдаушылық жатады. Егер популяцияның иммунды қоғамдық тобы 95% және одан жоғары болса, сол үжымда эпидемиялық аман- саулық жағдай орнығатыны байқалған және қоздырғыш айналымы тоқгайды. Сондықган, эпидемияның алдын алу міндеті қоздырғыштарға қарсы егу жүргізу арқылы осы үжымдарда иммунды топ қалыптастыру болып табылады.
Осыған сәйкес үжымдарда атқарылатын эпидемияға қарсы шаралар эпидемиялық процестің эртүрлі звеноларына бағытталуы мүмкін. Шаралардың 1-тобы инфекция көзіне, 2-тобы - берілу механизмі мен жүғу жолдарына, ал 3-тобы-қабылдаушы үжымға бағытталған.
Шаралардың 1-тобына инфекция көзіне бағытгалған кешенді әрекетгер жатады: науқастарды анықгау, оқшаулау және емдеу; тасымалдаушыларды-анықтау, есепке алу және сауықтыру қажет; ауру малдарды - әдетте жояды.
Шаралардың 2-тобы берілу жолдары мен механизмін үзуге бағытталған. Оған мыналар жатады: түрғындық жерлерді сауықтандыру шаралары (мысалы, орталықгандырылған канализациямен және қүбыр суымен жабдықтау), үйымдасқан үжымдарды ірілендіру, карантиндік шаралар, тағамдық өндірістерді, қоғамдық тамақтандыру орындарын қадағалау, емдеу профилактикалық мекемелерде асептикалық, антисептикалық, дезинфекциялық және стерилдеу ережелерін қатал сақтау т.б. Бұл, өкінішке орай, берілу жолдары мен факторларының көпшілігімен сипатталатын инфекцияларда (мысалы, зоонозды немесе ауруханаішілік инфекцияларда) ең қиын және тиімділігі аз шаралар.
179
Кесте 7.1.
Әртүрлі топтағы жүқпалы аурулардың механизмдері, берілу жолдары мен факторлары

Организмде коздырғыштар орналасатын жері	Берілу механизмі	Берілу жолдары	Факторлары
Асқазан-ішек арнасы	Фекалді-оралді	Алиментарлы Су арқылы Тұрмыстық -жанасу	Тағамдар су Ластанған қол Шыбындар Ыдыстар
Тыныс алу ағзалары	Аэрогенді(респирато рлы)	Ауалы-тамшылы Ауалы-шавды	Ауа Шаң
Қан	Қанмен	Қансорғыш эктопаразиттер арқылы Парэнтеральды Жыныстық	Эктопаразиттер Қан Шприцтер Хирургиялык саймандар Инфузиялық ерітінділер т.б.
Сырткы жабындылар	Контактты(жанасу)	Жарақатгық Жыныстық жанасу	Оқгар және т.б. Кескіш заттар және т.б.
¥рықтық жасушалар	Вертикалді	Вертикалді

Қабылдаушы үжымға бағытталған 3-топ шараларына еғер мүмкіндік болса, жүре пайда болатын ; жасақцы белсенді (егу арқылы) немесе енжар (сарысулар мен иммуноғлобулиндердің көмегімен) иммунитет жасау кіреді. Дәрігердің қолында спецификалық иммуноглобулиндік профилактикалық препараттар болмаса, 3-топ шаралары түрғындар арасында санитарлық-ағарту жүмыстарын жүргізумен шектеледі. Егер эпидемиялық процестің бір немесе бірнеше звеноларына тиімді әсер ете алатын шаралар болса (мысалы вакцинациялау ) оны басқарылатын, ал ондай шаралар жоқ болса-басқарылмайтын инфекциялар деп ажыратуға болады. Сондықган басқарылатын инфекциялармен күресуде эпидемиологияның түбегейлі мақсаты оларды глобалды масштабта, бүкіл дүниежүзінде жою болып табылады. ДД¥-ның үйлестіруімен әлемдік қоғамдастықтың күшімен 1980 жылы аса қатерлі инфекциянынағыз шешекті жоюға қол жеткізілді. ДДҰ-ның жақын арадағы жоспарында-басқарылатын бірқатар басқа инфекцияларды (полиомиелит, қызылша т.б.) жою міндеті болып отыр.
Эпидемиялық процестің интенсивтілігі науқастанушылықгың (өлім туғызушылықтың) интенсивті көрсеткіштерімен анықталады. Ол індеттің атын , территориясын және тарихи уақыт аралығын көрсете отырып, түрғындардың 10000 немесе 100000-на шаққандағы ауырғандардың (өлгендердің) саны.
Эпидемиялық процестің үш дәрежесін ажыратады:
спорадикалық науқастанушылық - ол осы нозологиялық ауру түріннің белгілі аумақга, белгілі тарихи уақыт аралығында әдетте, оқтын-оқтын болып тұратын науқастанушылық деңгейі;
эпидемия - сол жердегі спорадикалық науқастанушьшықтың деңгейінен індеттің күрт (бірнеше есе) артып кетуі;
пандемия - ол сол жердегі эпидемияның эдеттегі деңгейінен шүғыл артып кетуі. Көбінесе науқастанушылықгың мүндай деңгейін белгілі географиялық аумақ шеңберінде үстап тұру қиын және індет тез таралып, жаңа аумақтарды (мемлекеттерді, континенттерді) қамти бастайды (мысалы: оба, тырысқақ, түмау, АИВ-инфекция пандемиялары т.б.)
Эндемия - эпидемиялық процестің сипатын айқындай алмайды, ол белгілі географиялық аумақтағы белгілі нозологиялық ауру түрінің салыстырмалы науқастану жиілігін ғана көрсетеді. 180
Табиғи ошақты эидемия - табиғат жағдайымен және табиғатта инфекция резервуары тасымалдаушылардың таралу ареалымен байланысты болады. Статистикалық эндемия - ол климатыгеографиялық және әлеуметтік экономикалық факторларға байланысты (мысалы Үндістан Банғладештегі тырысқақ індеті).
Тарлу кеңістігіне қарай жұқпалы ауруларды төмендегідей топтарға бөлуге болады:
Дағдарыстық (кризистік) -100000 тұрғындарға шаққанда 100-ден артық науқастанушылық мысалы ЖИТС.
Жаппай көпшіліктік (массовый) - 100000 тұрғындарға шаққанда 100-ге дейін науқастануш мысалы, ЖРА (ОРЗ ), ЖІА (ОКИ ), іріңді қабыну аурулары (ІҚА-ГВЗ ).
Басқарылу мүмкіндігі бар таралуы - 100000 тұрғындарға шаққанда 20-дан кем науқастанушь: мысалы газда гангрена, псевдотуберкулез.
Спорадикалық - 100000 тұрғындарға шаққанда бірлі - жарым жағдайда кездесетін түрлері.
7.8.1. Жүқпалы аурулардың экологиялық - эпидемиологиялық классификациясы
Эпидемиялық процестің жоғарыда айтылған ерекшкліктерін ескере отырып, адамдардың ауруларының қазіргі кезгі экологиялық - эпидемиологиялық классификациясы жасалған (7.2 - кесте).
Кесте
Жүқпалы аурулардың экологиялық - эпидемиологиялық классификациясы
амдардың барлық жұқпалы ауруларын экологиялық - эпидемиологиялықтұрғыдан бөлгендетабиғәтта адамдарға вдьшен байланысы бар қоздырғыштың ең басты мекендеу ортасын (резервуар\ есепке алу керек Қоздырғыштың спецификалық мекендейтін ең басты үш ортасы болады: адам организмі \антропонозда
организмі (зооноздар), сыртқы орта \сапроноздар\ Екі резервуарды қос пайдалану қоздырғыштың отпелі түріне тән. Антропоноздар кезінде адам - қоздырғыштың
181
жалғыз резервуары және инфекция көзі. Бұл жерде жіктеудің негізі ретінде қоздырғыштың адам организмімен (шоғырлануы), немесе адам популяциясымен (берілу механизмі) өзара қатынасының сипаты анған. Антропоноздарды жете жіктеу кезінде жалпы қабылданған топтарға бөлу қолданылады: ішектік, респираторлы, қандық, сыртқы жабындьшық, «вертикалді» (анасынан ұрыққа жұғу) инфекциялар.
Қоздырғышының табиғатга адамдардан тыс резервуары бар инфекцияларда тіптен басқаша көріністер йқалады. Мұндай инфекция кезінде адам организмінде қоздырғыштың шоғырлануы немесе оның "амнан адамға берілу механизмі індет себепкері емес, ол патогенді микробтың қалыпты тіршілігін гамасыз ететін процестің салдары.
Зоонозды инфекциялар қоздырғыштарының табиғаттағы негізгі резервуары-жануарлар, кобінесе қоректілер және буынаяқтылар. Атап айтқанда дәл солар қоздырғыштың биологиялық түр ретінде табиғатта тіршілігін қамтамасыз етеді және оқта - текте адамдарға жүқтыру қаупін туғызады, ал паразит үшін адамдардың рөлі бейдетерминантты және маңызды емес. Зооноздарды экологиялық- эпидемиологиялық екі топқа бөледі: үй (ауылшаруашылық, қымбаттерілік ) және синантропты жануарлардың (негізінде кеміргіштер) аурулары; жабайы жануарлардың аурулары.
Сапроноздар кезінде қоздырғыштың негізгі резервуары - сыртқы орта субстраттары (топырақ, су ж.т.6.) Нағыз сапроноздар қоздырғыштары үшін сыртқы орта жалғыз немесе негізгі мекендеу ортасы болып табылады. Басқа сапроноздар біртіндеп және ұзақуақыт зоонозды инфекцияға ауыса бастайды, сол кезде қоздырғыш резервуары ретінде жануарлардың рөлі арта бастайды. Оларды сапрозооноздар деп атайды.
Сапроноздарды берілу механизмі бойынша жіктеу мүмкін емес. Адамдар мен жылықанды жануарлар (іардың қоздырғышы үшін биологиялық «тұйық» болып табылады, сондықтан олардың бір дарадан " іншіге тізбекшелеп берілу заңдылығы жоқ .Эпидемиологиялық тұрғыдан табиғи резервуары бойынша оноздарды топрақтық және сулық топтарына бөледі.
«Таза» сапроноздар - табиғи-ошақты аурулар: олардың қоздырғыштары жер бетіндегі немесе судағы кологиялық жүйенің табиғи компоненттері болып табылады. Легионеллалардың - табиғи су гймаларында, терең микоз қоздырғыштары саңырауқұлақтар мен клостридиялардың-топырақта ономды тіршілік ете алатыны дәлелденген. Сонымен, адамдарға сапроноз қоздырғыштары топырақтан, цан, өсімдік субстратгарынан және де жануарлардан да жұғады.
7.8.2. Конвенциялық (карантиндік) және аса қауіпті инфекциялар туралы түсінік
Қазіргі кезде халықаралық байланыстар күрт өсіп келеді. Түрғындардың мемлекетаралық миграциясының күшеюіне қазіргі заманғы тасымалдау жүйесінің дамуы едәуір әсер етіп отыр. Жұқпалы аурулардың таралуына жол бермеу үшін карантин қолдану XIV ғасырдан бастап белгілі. Карантиндік инфекциялардың таралуына жол бермеу үшін халықаралық шаралар тәжірибесі аса маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді: мемлекеттер арасында эпидемиологиялық ақпараттармен жылдам алмасудың орталықгандырылған жүйесі болмайынша, тиісті ұлтгық және халықаралық қауіпсіздік шараларын дер кезінде қабылдау мүмкін емес.
Конвенциялық ауру- ол ақпарат беру жүйесі және алдын алу шаралары халықаралық келісімдермен (конвенциямен) қарастырылған ауру.
1952 жылдың 1 қазанынан бастап Халықаралық медициналық-снитарлық Ереже енгізілді.
Жер шарының кез келген нүктесінде карантиндік инфекция пайда болса осы Ереже бойынша мына жүйе күшіне енеді:
Болған жағдай (ауру) туралы ақпаратты сол ел ДД¥-на шұғыл хабарлайды;
ДД¥ алынған мәліметтерді өндейді және дүниежүзінің барлық елдеріне хабарлайды.
Ақпарат алған елдер эпидемияға қарсы тиісті шаралар жүргізу туралы шешім қабылдайды және ол туралы ДД¥-на хабарлайды.
ДД¥ алынған мәліметтерді өңцейді және дүниежүзінің барлық елдеріне хабарлайды.
182
Зардаптанған ауданда індет жойылғаннан кейін де осындай ақпарат алмасу болады. Карантиндік инфекциялар туралы мәлімет арнасы: апталық эпидемиологиялық бюллетень «Weekly epidemiology review» (WER) және автоматты телекстік байланыс (карантиндік аурулар туралы күн сайынғы ақпарат таратылады).
Қазақстанда аса қатерлі инфекциялардан және паразитарлық аурулардан сақтану шаралары «Территорияны санитарлық қорғау Ережесі» бойынша атқарьшады. Бүл Ережеде шетелдерден аса қауіпті инфекцияның еніп кетпеуіне және оның республика аумағына таралып кетуіне жол бермеуге, індет анықталған жағдайда оны шектеуге және жоюға бағытталған жалпы мемлекеттік шаралар жүйесі қарастырылған. 183
8 ТАРАУ.
ИММУНИТЕТ ТУРАЛЫ ІЛІМ ЖӘНЕ БЕЙСПЕЦИФИКАЛЫҚ Т¥РАҚТЫЛЫҚТЫҢ
ФАКТОРЛАРЫ
8.1 Иммунологияға кіріспе
Адам организмі айналадағы ортаның табиғи тірі өкілдерімен үздіксіз қарым-қатынаста болуымен бірге биологиялық белсенді әсері бар көптеген макромолекулалармен кездесіп отырады. Ол макромолекулалар жануарлар және өсімдік өкілдерінің тіршілік ету кезінде пайда болып, ақуыздардан, полйсахаридтерден, нуклеин қышқьшдарынан және де оның косындыларынан түрады. Сонымен қатар, адам тіршілігіне қажетті заттар жасанды түрде алынуы мүмкін (дәрі-дәрмек, тағамдық ақуыздар, ферменттер).
Биологиялық белсенді макромолекулалар адам ағзасына еңген кезде биологиялық процестердің жүруіне кедергі жасауы мүмкін. Ондай заттар адам организміне бөгде болғандықтан олардың барлық түрі бір топқа жатқызылып, «антигендер» деп аталған. Эволюциялық даму барысында организмді бөгде заттардан қорғау үшін жылықандыларда арнайы жүйе қүрылған. Ол жүйе иммунитетжүйесі деп, алоның атқаратын қорғаушылық қызметі- иммунитет деп аталды.
8.1.1. Иммунитеттің мәнісі және рөлі
«Иммунитет» (immunitas) латын тілінен аударғанда -дербес қүқықгық, зат әсерінен, не әртүрлі себебтен босатылған, не арылған деген мағына болады. Бүл түсінік адам қоғамында ерте заманнан бері әйгілі, мысалы, шаруаларды салықтан босату, ал кейінірекуақыттадербестікүшін қолданылды. Ол сөздің биологиялық маңызы организмді антигендерден қорғап және арыту жолында жүретін биологиялқ процестер түсінігіне сәйкес келеді.
Назар аударатын бір жагдай, кез-келген зат антиген болуы үшін белгілі қасиеттерге ие болу керек, соның ішінде негізгілері; генетиқалық богделік, белгілі химиялық құрылымы, организмнің ішкі тұрақтылғын бұзу мүмкіншілігі т.б.
Антиген әлемі түрлі және көп санды болып келеді. Олар организмге әртүрлі жолдар арқылы енуі мүмкін; тыныс алу органдары, ас қорыту жүйесі, тері, шырышты қабық. Организмге сырттан енетін антигендерді экзогендік антиген деп атайды. Сонымен қатар, кейбір кезде ағзаның меншікті тіні мутация, не басқа бір факторлар әсерінен өзгергендіктен антигендер іштен пайда болуы мүмкін, олар эндогендік депаталады. Эволюциялықдамужолында организмді антигендерден қорғау үшінарнайы кұрделі қорғаныс жұйесі құрылған. Ол жүйені «иммунитет жүйесі» деп атайды. Жылықандыларда ол жүйенің рөлін ерекше анатомиялық қүрылысы бар, арнаулы түрде, өзіндік механизіммен жауап беретін және физиологиялық функциялы лимфойдтық тін атқарады.
Иммунитет жүйесінің атқаратын басты-басты жұмыстары томенгідей:
Антигенді ажыратып тану, яғни оныңгенетикалықбөгделігінжәне оның ағзаның антигендерінен өзгешілігін дәлелдеу.
Иммунитет жүйесіне тән реакциялар мен механизмдер кешені арқылы ағзаның құрлыстық, функционалдық калыптылығын сақтау үшін ағзада жүретін биологиялық процестерге антигеннің әсерін тигізбеуден сақтау.
Ағзада сол антиген туралы өзіндік мәліметті өмір бойына есте сақтап қалу.
Сонымен қатар иммунитет жүйесі организмнің жеке бастық биополимерлерінің озіндігін қолдап, оның сақталуына себепкер болады. Өйткені, планетадағы әр адам (бірұрықты егізден басқалары), генетикалық тәсілмен құралған тек қан? өзіне тән биополимерлердің антигендік ерекшелігіне ие. Егерде организмде антигендердің бөгде түрі паі.да болса (мутация, не басқа патологиялық процестерге байланысты) иммунитет жүйесі оны ажыратып - бейтараптайды. 184
Қорытып айтқан кезде, әлемдегі жануарлардың, өсімдіктердің соның ішінде микроорганнзмдердщ биополимерлерінің антигендік кұрамы генетикалық өзгешіліктен тұрады, ягни антигендерінің түрлік ерекшеліктері бар.
Содықтан, нақтылы айтсақ, иммунитет дегеніміз организмді генетикалық бөгде заттардан, ягни экзогендік және эндогенік тегі бар антигендерден қорғап, ағзаның гомеостазын, құрлыстық, функционалдық және де тек қана әрібір организмнің даралығы емес сонымен қатар бүкіл түрдің қасиетгерін қолдау, қорғау және сақтау тәсілі.
8.1.2. Иммунология - жалпы биологиялық және жалпы медициналық ілім саласы
Иммунитет жалпыбиологиялық және жалпымедициналық ілім болғандық-тан оның организмдегі күрылысын, атқаратын жүмысын, иммунитетті іске асыратын механизімін арнаулы ілім тарабы -сырттан, не іштен туған заттардан қорғауға бағытталған; в) иммунитет жүйесі әрбір дербестің, жеке бастың және де бүкіл түр тобының антигенінің генетикалық антигенетикалық ерекшелігін сақгап, қорғауга бағытталған. Бүл анықтама иммунологияның адам, жануар, өсімдік иммунитетін зерттеу мақсатына қарамастан негізі бір екенін дәләлдейді. Аталған топтардың өзіне тән ерекшеліктері болуына сәйкес иммуно логияның ең басты үш бағыты атап өтілуі қажет: медициналық иммунология (гомоиммунология): зооиммунология және фитоиммунология яғыни- адамзаттың, жануарлардың және өсімдіктердің иммунитетін зертгейді. Олардың әрқайсысы жалпы және арнаулы иммунологияға бөлінеді. Медициналық иммунология томенгі келтірілген кестеге сәйкес жіктеледі (8.1-кесте).
Кесте 8.;
Медициналық иммунологияның жіктелуі

Иммунология
Жалпы	Арнаулы
Молекуларлық Жасушалық Иммунитет физиологиясы Иммундыхимия Иммундыгенетика Эволюциялық иммунология	Иммундыпрофилактика (вакцинология) Аллергология Иммундыонкология Трансплантациялық иммунология Репродукциялық иммунология Иммундыпатология Биотехнологиялық иммунология Иммундыфармакология Экологиялық иммунология Клиникалық иммунология

Иммунология көп тарамды ілімнің қатарына жатады, өйткені иммунология арқылы шешілген мәселелер медицинаның көптеген саласында қолданылады. Кейінгі уақытта иммунологияда клиникалық және әкологиялық бағыттар орын алды. Иммунологияның қай бағыты болсада олардың негізгі мақсатгары мен өзекті мәселелері бар. Түжырымдап айтсақ иммунология - медицинаның осы замандағы күрделі, адамзат үшін күнделікті қажетті мәсәлерін шешіп іске асыруға себепкер бола алатын ғылым саласы.

185
8.1.3. Иммунологияның даму тарихы
Ауырған адам сауыққаннан кейін қайталап ауырмайтындығы ерте заманнан бері байқалынған еді. Әр ғасырда, әр оқымысты бұл көрініске өз пікірінше түсінік берғен. Гиппократ- «ағзаның табиғаты», не «емдеу күші», Гален - «өмірлік күш», Парацельс - «емдейтін күш» деп түсіндірген. «Иммунитет» деген термин медициналықәдебиеткеХІХғасырдыңсоңынатаманкіребастап, француз сөздігіне 1869жьшдары нақтылы қосылған.
Иммунология ілімі даму желісіне сәйкес шартгы түрде үш кезеңнен өткен: протоиммунология - антикалық уақыттан XIX- шы ғасырдың 80-ші жылдарына дейін; эксперименталдық және теориялық кезең-ХІХ - шы ғасырдың 80-ші жылдарынан ХХ-шы ғасырдың бас кезіне дейін; үшінші кезең XX -шы ғасырдың орта кезінен бастап соңына дейін. Үшінші кезеңде иммунологияның молекулалық және генетикалық салалары щүғыл дамығандықтан бүл уақыт молекулалық-генетикалық кезең деп аталды.
Ғылыми иммунологияның негізін қүрған француз химигі Луи Пастер, орыс ғалымы И.И.Мечников, немістің дәрігер-биохимигі Пауль Эрлих деп саналады.
Әділеттік ретінде атап кететін жағдай. Қазақ елінің XV ғасырдағы ғұлама-шипагері Өтебойдақ Тілеуқабьшүлы "Шипагерлік баян" дейтін еңбегінде шешек індетіне қарсы егу әдісін тапқан және іс жүзінде қолдану тәсілі туралы толық мәлімет берген. 200 жылдан кейін шешек ауруынан сақтану үшін сиыр қара шешегін адамға егуді ағылшын дәргері Эдвард Дженнер үсынған болатын, бірақ, ол бүл көрністі ғылыми түрде негіздей алмады.
Сонымен, XIX және XX ғасырлардың арасында жаңа ілім саласы иммунология қүрылып, XX ғасырдың ішінде аса маңызды гылыми жаңалықтар ашылып, иммунология жалпыбиологиялық және жалпымедициналық ілімге айналды (8.2-кесте). Коптен-көп ашылған жаңалыісгардың биологияға, әсіресе медицинаға маңызы зор екеніне Нобель сыйлығымен марапатталған оқымыстылардың: (И.И.Мечников, П.Эрлих, Р.Кох, Э.Беринг, Ж.Борде, К.Ландштейнер, Ш.Рише, Д.Снелл, Н.Ерне, Ф.Бернет, П.Медвар, Р.Портер, Д.Эдельман, Ж.Доссе, У.Мильштейн Д.Келлер, С.Тонегава, С.Прусинер және тағы басқалардың) еңбектері куә бола алады. Иммунологияның негізін қүрған Л.Пастер Нобель сыйлығымен марапатталмаған, өйткені оның өмір сүру кезінде мүндай сыйлықпен марапаттау комитеті қүрылмаған еді.
XIX ғасырда мен XX ғасырдың бірінші жартыснда иммунология Еуропада, әсіресе Францияда қарқынды дамыған еді. 1888 жыл Л.Пастердің адамзатқа сіңірген атақты еңбегі үшін халықтан жиналған қаражатқа Иммунология институты (қазіргі уақытта Пастер институты) ашылып, бүл мекеме басқа елдердің иммунолог-ғалымдары жыйналған орталық ғылыми мектебі болды. Пастер институтының қабырғасында көгітеген дүние жүзіне әйгілі ғалымдар іс атқарып иммунологияның одан әрі дамыуына себепкер болған. Иммунологияның дамуына аса зор еңбек сіңірген Ресей ғалымдары И.И.Мечниковты, В.К.Высоковичті, Г.Н.Габричевскийді, Н.Я.Чистовичті, Л.А.Зилберді, П.Ф.Здродовскиді, Р.В.Петровты айта кету керек.
1980 жылы Иммунолог галымдардың Бүкілодақтық қоғамы қүрылған болатын. 1983 жылдан бері «Иммунология» журналы шығарылады. Қазақстанда осындай қоғам қүрылған, онын төрағасы профессор А.А.Шортанбаев басқарған қоғам мүшелері-республиканың иммунологтары жемісті еңбек етіп жатыр.
Иммунология мамандары медициналық академияларда, университеттерде және ғылыми-зерттеу институттарында дайындалады.
186
Кесте
Иммунология тарихының маңызды кезецдері

Ашылуы	Жылы	Авторлары !
Сыйыр шешегін адамға егу	1796	Э.Дженнер '
Фагоцитоз.Жасушалық иммунитет	1884	И,И,Мечников¹ 1
Кұтыруға қарсы екпе егу	1885	Л.Пастер і
Ретикуло-эндотелиалдық жүйе және оның иммунитеттегі рөлі	1886	В.К.Высокович
Баяу гиперсезімталдық	1880	Р.Кох*
Лейкоциттердің хемотаксисі	1889-1891	Г.Н.Габричевский
Енжарлы иммунизациялау	1891	Э.Беринг*
Бүйір тізбекті теория	1897	П.Эрлих*
Комплемент	1889	Ж.Борде*
Қанның топтары	1900	К.Дандштейнер*
Анафилаксия, дереу гиперсезімталдық	1902-1905	Ш.Рише*, М.Сахаров
Артюс феномены	1903	М.Артюс
Сарысу ауруы. Аллергия	1905	К.Пирке
Ревакцинацияның көрінісі	1915	М.Райский
Иммундыфлюоресценция	1942	А.Кунс
Антиглобулиндік сынама	1945	Р.Кумбс
Иммунды диффузия	1946	Дж.Уден, Э.Оухтерлони
Н-2 жүйесі	1948	Д.Снелл*
Қатерлі ісік антигендерінің зерттелуі	1948	Л.3ильбер
Интерферон	1957	А.Айзекс, Ж.Линдеман
Идиотип-антиидиотиптік теория	1955-1977	Н.Ерне*
Клоналды-селекциялық теория	1958	Ф.Бернет*
Иммунологиялы толеранттық	1958	П.Медовар*, М.Гашек
Иммундыглобулиндердің қүрылысы	1958-1968	Р.Портер*,
НЬА жүйесі	1958	Д.ЭжельманЖ.Досье
Тимус иммунитеттің орталық органы екенінің дәлелденуі	1961	Ж.Миллер
Секреторлық І^А	1963	Т.Томази
Иммунитеттің физиологиялық негізінің қүрылуы	1959-1969	П.Ф.Здродовский
Иммунды жауаптың гендері	1963	Б.Бенацерафф
Лимфокиндер	1969	Д.Дьюмонд
Моноклоналдық антиденелер	1975	У.Мильштейн, Д.Келлер
Жасушааралық өзара әсерлесу	1973	Б.Бенцеррафф,Р.Петров
Антидене қүрылуының иммунды генетикалық теориясы	1980	С. Тонегава*
Патогендік ақуыз- приондардың ашылуы	1997	С.Прусинер*

187
8.1.4. Иммунологияның медицина саласындағы жетістігі

Иммунология қысқа мерзім арасында адамзат ауруларының жиілігінің көрсеткіштерін төмендетуге және де оның кейбір түрін жоюга, адамды сақгап және денсаулығын одан әрі нығайтуға атаулы үлес қосты.
Жүқпалы аурулардың алдын алуда, диагнозын қойып, оны емдеуде иммунологияның көрнекті жетістіктері бар:
екпе еккеннің арқасында қара шешек жойьшды, жуық арада сал ауруы жойылуы мүмкін, ал көптен аурурлар жекеленген түрде ғана кездесіп отыр (қызылша, көк жөтел, күл), болашақта екпе егу арқылы қауіпті аурулар -гепатит, АИВ -ның алдын алу мүмкіншліктері бар;
зерттеліп ашылған жаңа иммундыдиагностикалық тәсілдер түрі медицинаның тәжрибесіне еңгізіліп
отыр;
жүқпалы аурулардың көптеген түрлерін емдеуге иммундымодуляторлар (интерферон, тимус пептидтері, интерлейкиндер) мен спецификалық иммунды-глобулиндер қолданылып отыр.
Онкология саласында адамның қатерлі ісігінің антигені бар екені анықталып, ол мәлімет ісіктің түрлерін бірінен бірін ажыратуға мүмкіншілік тудырды.
Трансплантология саласында иммунологияның жетістіктері арқасында (гистосәйкестік антигендері, толеранттық қүбылыс) иммундыдепрессанттар қолданылып ауыстырылған органдардың ағзаға орнықпау қауіпі жойылды.
Қан топтарының иммунологиялық сәйкестігінің сыры ашылғандықтан қан күю мәселесі шешілді.
Ана мен үрық арасындағы иммунологиялық карым-қатынастарының күрделі мәселері шешілгендіктен, бала көтеру, бедеулік, тумысынан мүгедектілік мәселелерін шешу женілдендірілді.
Жоғарыда келтірілгендермен қатар ағзаның көптеген ішкі ауруларының, иммундытапшылық механизмдерінің бірталай кезендері ғалымдарға әйгілі болып, күнделікті тәжірибеде қолданылатын болды.
Аллергиялық аурулардың пайда болу механизімінің негіздерін анықтау, олардың алдын алу мәселелері мен емдеу тәсілдері едәуір алға басты.
Болашақ уақытта иммунологияның алдында орасан зор мақсаттар түр. Олардың бастылары төменгідей:
сапалы вакциналармен (генді-инженерліқ, синтетикалық, полиантигендіқ, парентералдық емес) иммундыпрофилактика жүргізіп, жүқпалы ауруладрың кейбір түрлерін жойып, кейбіреуінің жиілігін тежеу;
қатерлі ісіктің иммундыдиагностикасы, иммундыпрофилактикасы және иммунды емдеуі;
иммунды сәйкестік антигендердің қүрлысы мен атқаратын ісін зерттеу арқылы орган ауыстыру кезіндегі иммундықайшыластықтық мәселелерін шешу;
әр түрлі тегі бар иммундыпатологиялық жағдайлар мен аллергиялық аурулардың жемісті алдын алу мен емдеу мәселелерін анықтау;
ана мен іштегі нәрестенің иммундық кайшыластығының пайда болу процестерінің механизімін шешу;
ағзаның иммундық жағдайына зиянды әкологиялық, әлеуметгік, кәсіптік факторларды жою;
иммундыпрофилактикаға, иммундыемдеуге керекті жаңаәндогендік және экзогендік факторларды
іздеу;
тумысынан болған иммундытапшылықты генетикалық тәсілдермен емдеу және генетикалық диагнозын қою әдістерін ашу.
Айтылған орасан зор мәселелерді шешу үшін іргелі иммунология саласы жедел дамуы керек.
188
8.1.5. Иммундық жүйеніц іс атқаруыныц негізгі принциптері
мен механизмі
Иммундық жүйе организмді антигендерден арнайы түрде қорғау ісін атқарады. Ол лимфоидтық тіннен тұрады. Өзінің іс атқаратын факторларының (иммундыреагенттер) кірісуі жасушалық және де гуморалдық реакциялар жүру арқылы антигенді бейтараптап, залалсызданды ағзадан тыс шығарады. Иммундық жүйенің антигендерді заладансыздандыру ісі бейспецифик факторлармен толықтырылып, ағзаны қандайда болмасын бөгде затгардан қорғайды.
Бейспецифиқалық резистейттік факгорлары мен иммунитетгің спецификалық факторларының ' 8.3-кестеде келтірілген.
Ағзаның бейспецификалық төзімділігін қамтамасыз ететін факторлар: а) бөгде заттардың і енуіне бөгет болатын механикалық кедергілер (тері, тыныс жолының және ас қорыту жүйелері шырышты қабығы, тыныс алу жолының желпілдегіш эпителиі және шырышы); б) антигендердің лысын бүзушы физикалық-химиялық кедергілер (ферменттер, ортаның рН-ы, органикалық қыш т.б.) в) қорғаныстың арнайы факторларымен бірлесіп антигендерді бөгде заттар ретінде үс обырушы және қүрылысын бүзушы иммундыбиологиялық кедергілер (фагоциттер, комплем интерферон, қан үйуын қолдаушылар, фибронектин).
Арнайы қорғанысты қамтамасыз ететін факторлар: антиденелер, иммундық фагоци- лимфоциттердің цитотоксикалық әрекеті, гиперсезімталдықтың жедел (ЖГС), гиперсезімталды сезімталдықгың баяу түрі (БГС), толеранттық және иммунологиялық есте қалу
Кесте 8
Иммундық жүйе мен антигеннің өзара әсерлесу принциптері

Антигеннің тегі	Кіріс қақпасы	Иммундық қоргау факторлары		Қорғау механи- зімі	Нәтижесі
		Тумысынан пайда болған	Жүре пайда болған
		Механикалық кедергі (тері,шырыш	Антидене түзу. Иммунды фагоци-	Бейбелсендіру. Күйретү.Антиген-	Гомеостазды қалпына
	Тері, шырышты
					келтіру. Им- мунологиялық
Экзогендік	қабық, АІШ,	Ты қабық). Физика-	тоз. Лимфоциттер-
Эндогендік					есте сақтаудьщ негізін
	Тынысалу,жыныс, зәр шығару	Химиялық кедергі	дің киллерлік
			ісі.
		(ферменттер, рН)	ДГС. БГС.Толера-		құру- Толерантықты
	жолдары, қан, сөл.
		Биологиялық кедер	нттық. Иммуноло-		қүру- Аллергия:

		гі (фагоцитоз, комплемент	гиялы есте қалу.		ны калыптастыру.

		т.б.)

Егер антигендер бейспецификалық бірінші қорғаныс факгорлар кезеңінен өтіп кетсе онда іс екінші шептегі спецификалық факторлар кіріседі, яғни екі шеп қоян-қолтық тығыз байланыста іс атқара Сонымен қатар, антигендерді заласыздандыру үшін қорғаныс факторларының барлығының қатынас міндетті емес. Бірақ, ағзаны антигендерден қорғау жолында көбінесе иммунитеттің спецификалықжә бейспецификалық реакциялары бірлесіп жүреді.

189
Иммундыглобулиндер (спецификалық, рецепторлық, табиғи), фагоциттер (табиғи, иммунды), киллерлік іс атқаратын цитотоксиқалық лимфоциттер, антигеннің құрылысын бұзатын ферменттер (лизоцим және т.б.), комплемент, қан сарсуының қорғаушы ақуыздары (пропердин, беттализин, фибронектин т.б.), иммундыцитокиндер (интерлейкиндер, интерферондар, тимустың пептидтері, миелопептидтер т.б. факторлар), иммундыжауапты жасушалардың рецепторлары, МНС-тың (ағылшын - Маіп НізІосотраІіЬіІіІу Сотріех, гистосәйкестіктің басты комплексі) антигендері иммундық жүйеде қорғаныс ісін атқаратын басты биорецепторлар болып табылады.

Иммунитет процесінің механизімін сызбанұсқа ретінде қарасақ, ол өзін-өзі бағдарлайтын, рет- ретіменжүретін, антигендерді тысқа шығарып, дербестікті сақгап, тұрақтылықты қайта құруға бағытгалған іс-әрекеті болып табьшады.
Иммундық жүйе жұмысының басталуына антигеннің ағзаға әртүрлі жолмен сырттан енуі, немесе оның ағза ішінде құрылуы себепкер болады. Содан кейін ең алғашында антигеннің бөгде екені дәледенеді: бірінші- фагоцитоз арқылы бейспецификалықгы анықгау, одан кейін Т-лимфоциттермен спецификалықты тану. Келесі кезең - ағзаның барлық спецификалық және бейспецификалық қорғаныс факторларын іске қосу. Ол процесс антигенің табиғатына және сипаттарына, сонымен қатар антигеннің ағзаға патогендік әсер ету дәрежесіне байланысты. Осы процестердің нәтижесі ретінде антиген күйретіліп, бейтараптанып организмнен тыс шығарылады. Кейбір жағдайда антигенмен кездескеннен кейін, организмде сол антигенге сезімталсыздық және шыдамдылық пайда болады. Қолайлы нәтиже кезінде иммундық процесс организмнің гомеостазын қалпына келтіріп, ұзақ уақытқа дейін организмде сол антигенге қарсы иммуни- тетгі сақтап, ол антиген туралы мәліметті иммундық есте қалдырылып, төзімділік тудырады. Сонымен қатар, жағымсыз жанама көрініс ретінде сол антигенге қарсы көтеріңкі, не жоғарлатылған сезімталдық (аллергия) пайда болуы мүмкін.
8.1.6. Иммунитеттің түрлері
Эволюциялық даму жолында адамда, жылықандыларда, оның ішінде құстарда арнайы иммундық жүйе құрылған. Ол организмді генетикалық бөгде зат - антигеннен қорғап, сонымен қатар әрібір түрге, жеке тұлғаға тән тіннің және биологиялық молекуланың антигендік ерекшелігін сақтауға арналған.
Затгың бөгделігін айыру төменгі сатыдағы омыртқасыздарға да тән, оларда да қарапайым қорғау жүйесі бар. Бірақ, ол жүйелердің арасында зор айырмашылық бар.
Эволюциялық дамудың сатысына байланысты иммундық жүйенің түріне ,оның күрделігіне, жауап берутәсіліне сәйкес иммунитет бірнеше түрге бөлінеді (8.4-кесте).
Түрлік, тумысынан пайда болган, немесе тұқымқуалаушылық, генетикалық, конституционалдық иммунитет- филогенез процесінде бекітілген, ұрпақтан ұрпаққа тараушы түрлік, не дербестік антигеннің біртүріне сол организмнің биологиялық ерекшеліктерімен, антигеннің қасиетерімен, сонымен қатар орлар- дың қарым-қатынасына негізделген иммунитет. Мысал ретінде адамның мал ауруының кейбіреуіне сезімталсыздығын келтіруге болады (қара малдың обасы, жылқының шешегі). Түрлік иммунитетің негізінде бірнеше себептері болуы мүмкін - біріншіден, антигендердермен алғаш кезедесіп, байланысқа түсіп, патологиялық процесті, не иммунитетті іске қосуды қамтамасыз ететін рецепторлық аппараттың кейбір түрлерінің жоқтығы. Сонымен қатар, организмде антигеннің жедел бұзылуын (мысалы, ферменттермен), не организмде микроботардың қонақтап өсіп-өнуін қолдайтын жағдай болмауынтар ағзада антигеннің жедел, мысалы ферементгермен, бұзылуын не ағзада микроботар қонақтап өсіп-өнуіне естен шығармау керек. Қорыта келгенде, оның негізінде жануар түрінің генетикалық ерекшелігі, ал нақтылы айтқанда сол антигенге иммундық жауап беретін геннің жоқтығы.
Түрлік иммунитет абсолюттік және арақатыстық болуы мүмкін. Мысалы, әдетте сіреспе микробыныңтоксиніне бақа сезімталсыз. Егерде бақаның денесін қыздырса оған сіреспе жұғады. Осындай мысалдардың бірталайын келтіруге болады.
190
Кесте
Иммунитет түрлерінің жіктелуі

Иммунитет
Түрлік (тумысынандүқымкуалаушылық, генетикалық, конституционалдық)	Жүре пайда болган
Белсенді (табиғи, жасанды)	Енжарлы (табиғи, жасанды)
Гуморалдық	Жасушалық
Жергілікті	Жалпы
Стерилді	Стерилді емес
Антитоксикалық Бактерияға қарсы Вирусқа қарсы Саңырауқүлактарға қарсы Ісікгерге карсы Трансплантациялық Гельминттерге карсы

Жүре пайда болган иммунитет - ол адамның және жануардың онтогенез кезінде табиғи, нем жасанды жолмен антигенмен кездесуінің нәтижесінде пайда болып, сол антигенге қарсы тұрақтьи туғызады.

Табиғи (жаратылыстық) және жасанды түрде пайда болған иммунитет белсенді және енжарлы б бөлінеді. Егерде тұрақтылыққа ағзаның механизімдері кірісіп антигенге қарсы заттар өндіріліп шы оны белсенді дейді, ал организмнің тұрақтылығына дайын факторлар (иммундыглобулиндер, имму қан сарысуы, иммундық лимфоцитгер) сырттан еңгізілсе ол «енжарлы» иммунитет деп аталады. Таб жүре пайда болған белсенді иммунитет жүқпалы аурумен ауырып сауыққаннан кейін пайда болады. Таб жүре пайда болған ен-жарлы түрі жаңа туған перзентетердің ананың жатыра арқылы алынған антиге қарсы иммунитет фаьсгорларына негізделген. Жасанды жүре пайда болған белсенді иммунитет деп вак егілгеннен кейін пайда болған түрін айтады. Жасанды жүре пайда болған енжарлы иммунитет дай иммунитет факторларын (иммундыглобулиндер, иммундық сарысулар) организмге еңгізгенде қүрыл"
Иммунитетгің қүрылуынажасушалықжәне гуморалдық факторлар қатынасады. Сондықган, белсе" иммунитет қүруға қандай факторлар басым кірісуіне сәйкес (жасушалық, не гуморалдық) жас гуморалдық және гуморалды-жасушалық болып бөлінеді.
Жасушалық иммунитеттің көрнекті мысалы - ісікке және трансплантантқа қарсы түрі, өйткені б рөлді цитотоксикалық Т-киллер-лимфоциттер атқарады. Токсинемиялық ауруларда (сіреспе,ботул күл) иммуниеттің негізінде антиденелер басым (антитоксикалық антиденелер); түберкулезде бастау рөлді иммунитетке жауапты жасушалар (лимфоциттер, фагоциттер) арнайы антиденелермен қосьш атқарады. Кейбір вирустық ауруларда (қара шешек, қызылша, т.б.) түрақшылықты арнайы антидел негіздеп, жасушалық факторлармен жалғастырылады.
Айта кететін жағдай, иммунитеттің жасушалық және гуморалдық фактолары бірлесіп қоян-қол іс атқарады. Соның нәтижесінде күрделі қосынды жауап туады, бірақ, қалай да болмасын, қандай фа бағытталған сапалы іс атқарса, соның іс-әрекеті үстемдеу келеді.
Жүқпалы не жүқпалы емес ауруларда иммунитетке толық сипаттама беру үшін антигеннің тег және қасиетіне қарай иммунология тарабында төмендегідей терминдер қолданылады: антитоксикал

191
ируске қарсы, саңырауқұлақтарға қарсы, бактериаларға қарсы, қарапайымдарға қарсы, траснплан- іық, ісіктерғе қарсы және тағыда басқа түрлері.

Қорытып айтқанда, белсенді иммунитет ағзада антиғеннің жоқ кезінде және бар кезінде де сақгалуы йкін. Бірінші вариантында антиген иммунитетті іске қосу рөлін атқарып стерилді иммунитет туғызады, екінші вариантында иммунитет стерилді емес деп аталады. Стерилді иммунитет - әртүрлі вакцина еккенде, ал стерилді емес- түберкулезбен ауырған кезде байқалады, себебі стерилді емес иммунитет тек на организмде түберкулез таяқшалары бар кезде ғана сақталады
Түрақтылықты камтамасыз етудің көлеміне сәйкес иммунитет жалпы (бүкіл денені корғайды) және жергілікті ( мысалы, тыныс алу жүйесінің жоғарғы бөлімінің шырышты қабығының иммунитеті) түріне бөлінеді.
8.2. Ағзаның бейспецификалық түрақтылығының факторлары
Ағзаның бейспецификалық түрақтылығын сақтауда тері, шырышты қабықша, ферменттер, фагоцитгер, комплемент, интерферон, және қан сарысуының тежеуші ақуыздары негізгі рел атқарады. Олардың жүмыс атқаруы механикалық, физика-химиялық және иммундыбиологиялық факторларының қатынасуымен өтеді..
8.2.1. Тері және шырышты қабықшалар (механикалық қорғаныс)
Сау терінің көпқабатты эпителясы микробтар мен макромолекулалар үшін механикалық кедергі болып саналады. Бірақ, микрожарақат, жәндіктер шаққан орын, күйікке шалдыққан тері және шырышты қабық микробтар мен макромолекулалардың адам денесіне өту мүмкіншілігін тудырады. Вирустар мен бакгерияның кейбір түрі макроорганизмдерге жасуша арсындағы саңлау, жасуша арқылы, не фагоцитгердің көмегімен шырышты қабықтан ағзаға енуі мүмкін.
8.2.2. Физикалық-химиялық корғаныс
Тазажәне зақымдалмаған теріде микробтар саны аз, өйткені тер және май бездері бактериоцидтық
затгарды (сірке, қүмырсқа және сүт қышқылдары) үнемі шығарып отырады. Ауыз қуысы арқылы енген
бактериаларға, вирустарға, антигендерге асқазан күрделі кедергі жасайды, өйткені олар асқазанның қышқыл сұйығымен, ферменттермен залалдансыздырылады Ішекте залалдансыздыру факторларына ішектің
калыпты микробтары бөліп шығаратын ферментгер, бактериоциндер, трипсин, панкреатин,липаза, амилаза және өт жатады.
8.2.3. Иммундыбиологиялық қорганыс 8.2.3.1. Фагоцитоз
Фагоцитоз (грек. рһаgos- обимын,жұтамын. суіоз - жасуша), организмді бөгде заттардан қорғауды қамтамасыз ететін негізгі ең бір қуатты фактор. Бұл фактор алғашында ішекқуыстыларда құрылған ертеде пайда болған иммундық корғаныстың бір түрі. Қүбылысты И.И.Мечников ашып зерттеген.
Фагоцитоз процесін арнайы мамандалған фагоцит деп аталатын жасушалар атқарады. Фагоцитоз - фагоциттердің бөгде затты обып, қорытып және залалдансыздыруына негізделген. И.И.Мечников фагоцитозды атқаратын жасушаларға макрофагтар мен микрофагтарды жатқызған.
Қазіргі уақытга фагоцитозды атқаратын барлық фагоциттер түрі мононуклеарлық жүйе деп аталатын топқа жыйнақгалған. Ол топқа тін макрофагтары (альвеоларлық, перитонеалдық т.б.), Лангерганс және Гренстейн жасушалары (терінің эпидермоциттері), Купфер жасушалары (жүлдызша ретикулоэндотелио- циттер), эпителиодты жасушалар, нейтрофилдер мен қанның эозинофилдері және баска жасушалар кіреді. 192
Фагоциттердің негізгі функциясы. Фагоцштердің функциясы өте аумакты: 1) өлген : мен олардың қүрлыс қүрамын ағзадан шығарады (эритроцит-тер, қатерлі ісіктің жасушалары); әр жолмен еніп қорытылмаған органикалық емес заттарды тысқа шығарады (мысалы,тыныс жолдарымен енген көмірдің бөлшектері, минералдық және басқадай шаң); 3) микробтарды (бактериялар, ви саңырауқұлақтар) олардың қалдықтарын жояды және заласыздандырады; 4) организмніңнің төзік қамтамасыз ететін биологиялық белсенді затгарды бөліп шығарады (комплементтің кейбір комп лизоцим, интерферон, интерлейкиндер т.б.); 5) иммундық жүйенің ретгелуіне қатынасады; 6) Т-хе антигенмен «таныстырады», яғни иммундыкомпетентті жасушалардың кооперациясына катынаса
Сонымен, фагоциттер бір жағынан ағзаны табиғатына қарамастан тегі бөгде заттардан' «сыпырындыны жыйнаушы» болса (бейспецификалық функ-циясы), екінші жағынан спецификалық иммунитетке антигендерді иммунды-компетентті жасушалар (Т-хелперлерге) танысу және белсенділігін реттеу арқылы қатынасады.
Фагоцитоздың өту сатылары. Фагоцитоз процесі, яғни бөгде затты жүтуы, өңдеуі, бірнеше ( түрады: 1) фагоцитгің жүтылатын затқа жақындауы (хемотаксис); 2) жүтылатын заттың фаго қабырғасына жабысып қонуы (адсорбция, адгезия); 3) жасуша мембранасының жасуша ішіне; затпен бірге кіру арқылы фагосомада протопласта қүрылуы (вакуольдер мен үлбіректер); 4) фагос лизосомамен қосылып фаголизсомаға айналуы; 5) лизосоманың белсендірілген ферментгернің көх фаголизосоманың ішінде заттың қорытылуы (2-сызбанұсқа)
Фагоцит физиологиясының ерекшеліктері. Фагоциттердің қүрамына тотықтар мен ион қорытуға қатынасатын ферменттер жыйнағы кіреді. Иондар мен тотықтар фагоцитоз процесін кол Фагоциттердің цитоплазмалық мемебранасында комплементтермен, иммундыглобулиндердің қүра гистамин және тағы да басқа заттармен байланысатын рецепторлар бар. Жасушаның іи лизосомаларда қандай да болмасын заттарды қорытатын ] 00-ден астам ферментгер түрі кездесед
Фагоциттер өте жылжымалы. Олар биологиялық ерекше белсенді заттар - хемоаттракта концентрациясына сәйкес фагоцитозға түсетін объектінің бағытына қарай белсенді жылжу қабьV Фагоцитгердің жылжу түрі хемотаксис деп аталды (грек. сһетеіа - металл балқыту өнері жәнеі орналастыру, қүру, салу). Хемотаксис жыйырылатын ақуыздар актин, миозин қатынасуымен і АТФ-тәуелді процесс. Хемоаттрактанттардың қатарына комплемент компонентінің кейбір бөлп (СЗа, С5а), лимфокиндер, ИЛ-8 және де жасушалар мен бактериалардың ыдыраған заттары жата
Затардың фагоциттің қабығына қонуы әлсіз химиялық байланыстар есебінен бейспецифі жолмен немесе арнайы рецепторлармен байланысу арқьшы атқарылады. Фагоцитоз процесін түрліт колдап нысанды жасушаларда қайтарылмас зыянды өзгерістер тудырады.
Фагоциттерге жабысқан заттардың «жүтылуы, обуы» эндоцитоз көрнісімен өтеді. Бүл эне тәуелді процесс, және де актин, миозиннің қатынасуымен өтіп фагосома қүрылуымен аяқтала Фагосоманың ішінде жүтылғані және актин, миозиннің қатынасымен өтіп фагосома құрылуым аяқталады. Фагосома лизосомамен қосылған кезде лизосоманың ферменттері белсендіріліп жұтылп затгарды өзінің қажетіне жарайтын бөліктерге дейін ыдыратады. Егерде ферменттер фагоцитгің сыргы шыгатын болса ол кезде заттардың қорытылуы фагоцитген тыс жерде де жалғаса береді.
Әдетте фагоцитоз жұтылған затгардың толық қорытылуымен аяқталады. Оны аяқталган фагоцип депатайды. Кейбір уақытга фагоцитоз толық қорытылумен аяқталмайды, өйткені жеке микробтар' (оба қоздырушысы, гонококк, АИВ-вирусы) фагоциттің ферментерінің белсендірілуін тежейді ум<| аяқталмайды, өйткені санаулы микробтар түрі (оба қоздырушысы, гонококк, АИВ-вирусы). Сондык ыдырап жойылмай, өсіп-өрбуіде мүмкін. Бұл көрніс аяқталмаган фагоцитоз деп аталады.
Адъюванттар, комплемент, иммуныцитокиндер тағы басқа факторлар фагоцитозға дем береді. Оны механизмінің негізінде фагоциттердің бетіндегі рецепторлардың қабылетін көтермелеп фагоцитозди өтуін жеңілдету болады. Фагоциттердің
193
есептелсе, ал опсонды-фагоцитарлық индекс- иммуынды, не иммунды емес сарсулармен өткен фагоцитоздың көрсеткіштерін салыстыру арқылы анықталады. Клиникалық тәжрибеде опсонды- фагоцитарлық индекс дербестің (әрбір адамның) иммундық статусын анықтауға қолданьшады.
8.2.3.2. Тромбоциттер
Тромбоцитгер иммунитет процесінде өте маңызды рөл атқарады. Олар мегакариоциеттерден дамиды. Тромбоциттердің сырт қабығында ІgG, ІgЕ иммуноглобулиндер, комплементтің С1, СЗ бөлігі және де МНС антигеннің 1 сыныбымен байланысқа түсетін рецепторлар орналасқан.
Тромбоциттердің іс атқаруына белсендірілген комплемечт оңды әсер етіп олар иммунитетке қатынасы бар белсенді затгарды (гистамин, лизоцим, В-лизин, лейкоплакиндер, простагландиндер) синтездеуін колдайды.
8.2.3.3. Комплемент
Тегіжәне Қасиеті. Комлемент гуморалдық иммунитетгің аса маңызды іс атқаратын ерекше қорғаныс факторы. Комплементті 1899 жылы француз ғалымы Ж.Борде ашып "алексин" деп атаған. Комплемент деген атты Г.Эрлих ұсынған.
Комплемент антиген мен антидене қосылған кезде белсендірілетін, жай кезде енжарлы жағдайда болатын сарсудың ақуыздарырының күрделі кешені.
Комплементтің қүрамына 20-дан астам ақуыз түрі кіреді. Оның ішінде 9 түрі ең негізгісі болып саналып С1, С2, СЗ, С4, С5, С6, С7, С8, С9 әріп-цифрлармен белгіленеді. Комплементтің ақуызы глобулиндер қатарына жатады және өзара физикалық-химиялық көрсеткіштерімен жекелендіріледі. Мысалы, олардың молекулалық салмағы және де күрделі суббірліктік қүрамы болады. Комплемент бөлшектері жоғарғы концентрацияда синтезделеді (сарысу ақуызының 5-10 пайызы комплемент), сонымен қатар,оның бір болігін фагоцитгер бөліп шығарады.
Комплементгің міндетті ісі әр алуан:
а) микробтар мен басқа жасушаларды еріту (цитотоксикалық әсері);
б) хемотоксикалық қасиет;
г) фагоцитозды қолдау.
Яғни, комплемент организмді мик^обтан баска. ча. аршута \мысалы
ісік не трансплантант жасушалары) бағытталған иммундылитикалық реакциялардың бір түрі.
Комплементтің белсендірілуі.
Комплементтің белсендірілуі өте күрделі процесс. Ол протеолитикалық ферментгер арқылы жүретін көп сатылы реакциялардан түрып, соңында бактерия, не басқа жасушалардың қабырғасы жойдырылуына белсенді цитолитикалық кешеннің пайда болуымен аяқталады.
Қазіргі уақытга комплемент белсендірілуінің үш жолы белгілі: классикалық, альтернативті және лектинді (3-сызбанүсқа).
Классикалыц жол.
Комплемент антиген + антидене кешенінің әсерінін белсендіріледі. Антиген+ антидене кешені пайда болу үшін І§М-нің бір, не болмаса 1§0-ның екі молекуласы жеткілікті. Процесс антиген+антидене комплексне комплементгің С1 бөлігінің косылуынан басталады одан әрі С1 түпбөлігіне ыдырайды. Процесс комплементтің басқа бөліктері қатынасуымен жалғаса береді. Реакцияның соңғы нәтижесі бөгде заттың бейтараптанып адам денесінен тысқа шығарылуы.
Альтернативті жол.
Бүл жол антидененің қатынасуынсыз өтеді. Тәсіл адам денесін грамтеріс микробтардан қорғауға бағьпталған. Сатьшы реакция атигенніңВ, Д акуызы мен пропердин (Р) қосылуымен басталып СЗ бөлікгің белсендірілумен жалғасады. Одан әрі процесс классикалық жолға сәйкес механизіммен аяқгалады.
194
Лектинді жол.
Бұл жолдың да механизімі антиденесіз өтеді. Оның басталуына манноза байланыстырушы себепкер. Ол зат микроб қабырғасындағы маннозамен байланысқаннан кейін комплементтің С4 б белсендіреді. Ары қарай сатылы реакция классикалық жолдың механизіміне ұқсас жүреді.
Комплементті белсендіру жолында реакцияның қорытындысы ретінде биологиялық өте бел суббірліктер пайда болады: СЗа, СЗв, С5а, С5. Мысалы СЗа, С5а анафилактикалық реакицял" басталуына қатынасады. СЗб- опсонизацияны күшейтеді. Күрделі сатылы комплемент белсе реакциялары Са2+ және Мg2+ иондарының көмегімен өтеді.
8.2.3.4. Лизоцим
Лизоцимді 1909 жылы П.Л. Лащенко ашқан, ал 1922 жылы А.Флеминг таза күйінде алып зе Лизоцим ағзаның табиғи төзімділігінде ерекше зор орын алады. Лизоцим дегеніміз протеолити мурамидаза ферменті (лат.тілінен-murus - қабырға) молекулалық салмағы 14-16 КДа. Макроф нейтрофильдер және де басқа фагоциттермен синтезделіп ағза ұлпасының сүйықтығна үнемі д отырады. Лизоцимді қаннан, лимфадан, көз жасынан, омырау сүтінен, үрық сүйықтығынан, жыны және ас қорыту жүйесінен, ми үлпасынан табуға болады. Лизоцим тек жана ми-жүлын сұйықты және көз алмасының алдыңғы кеңістігінде болмайды. Ағзада бір тәулікте бірнеше грамм лизоцим б шығарылады.
Лизоцимнің бактериоцидтік және бактериостатистік қабылеті бар. Сонымен қатар лизоцим фаго бен антидене синтезін белсендіреді. Лизоцим жасуша қабырғасының гликопротеидтерін (мура дипептидаза) ыдыратып жасушаның бүзылуынына себепкер болады, сонымен қатар зақымд жасушаны фагоцитоздауын жеңілдетеді.
Лизоцимнің синтезделу процесі бұзылса, онда органимнің бөгде затқа төзімділігі әлсірейді. С себептерінен организм ісік және жұқпалы ауруларға шалдығуға икем болады. Ондай жағдайларда е үшін тауық жұмыртқасының ақуызынан, не биосинтезді жолмен алынған лизоцимдер қолданады.
8.2.3.5. Интерферон
Интерферон иммундық жүйенің маңызды ақуыздарының қатарына жатады. Ол 1957 жылы ашь А.Аизекс және Ж.Линдеман вирустардың интерференция корнісін зертеу кезінде (лат.іпіег- аралық Іегепз - тасмалдаушы) төменгідей құбылысты байқаған. Жануарға не жасуша өсіндісіне вирустың түрімен жұқтырған кезде, оларда вирустың екінші түрін жұқтырмауға төзімділік пайда болады. көрністің негізінде вирустан қорғайтын сипаты бар ақуыз синтезделінеті анықталған. Бұл ақуыз интерферон деп аталған еді. Қазіргі кезде интерферон құрылысы жанжақты зерттелген, және д" медицина тәжірибесінде емдеу, немесе аурудың алдын алу үшін кең қолданылады. Интерферон химиялық құрамы гликопротеид, молекулалық салмағы 15-70 КДА-ға дейінгі тұқымдастыққа ж зат. Ол иммундық жүйенің және дәнекерлеу ұлпасының жасушаларымен синтезделеді. Қандай жа түрімен синтезделуіне байланысты интерферонның үш түрі бар. Альфа-интерферонды лейкоциттер сондықтан оны лейкоцитарлық деп атайды. Бета-интерферонды фибробластық дейді, өйткені ол дәнеке ұлпасының жасушасы фибробластарымен синтезделеді. Гамма-интерферон иммундық деп аталады, ө" ол белсендірілген Т лимфоцитер, макрофагтар, яғни табиғи, иммундық жасушалармен түзіледі. ] ағзада үзілісіз түзіліп отырады да, оның қандағы мөлшері 2МЕ деңгейінде болады. Ағзаға вирустар е кезде, не болмаса интерферон демеушілерінің (индукторлары) әсерінен (мысалы РНҚ, ДРҚ, күр полимерлер) интерферонның түзілуі асқындайды. Интерферонның ондай демеушілері интерфероно деп аталды. Интерферонның вирустарға қарсы әсерінен басқа қатерлі ісіктің өсуін тежеу, иммун дәрежесін көтермелеу және тағы бақа пайдалы қасиеттері бар.
195
Итерферонның әсер ету механизімі өте күрделі. Ол вирусқа тікелей залалды әсер етпей жасушаның арнайы күрылыс қүрамымен байланысқа түсіп вирустер өңген кезде оларға қажет ақуыздың түзелуіне кедергі жасайды. Интерферон неғүрылым ерте түзіліп, не денеге тыстан ерте ене бастаса оның әсері ; согүрлым нәтижелі болады. Сондықган, интерферонды вирустар қоздыратын бірталай аурулардың(мысалы тымау) алдын алу үшін, не болмаса вирустық созьшмалы ауруларды (гепатит В,С, Д, үшық т.б.) емдеуге қолданады. Интерферонның спецификалық қасиетінің бірі, адам ағзасынан алынған интерферон жануарларға әсерсіз. Иинтерферонды алу үшін екі жақгы тәсіл қолданылынады:
а) Адамға, не адам лейкоциттеріне қауіпсіз вирус түрін жүқтырып, оларды интерферон түзуіне мәжбүр қылады, содан кейін интерферонды өңдеп, қажетті препараттарды дайындайды;
б) Гендік-инженерлік әдіс. Белгілі бір микроб түрінің (псевдомонада - немесе ішек таяқшасы) ДНҚ-на интерферонның генін жалғастырады. Өзгерген микроб арнайы ортада өсіп интерферон түзеді. Интерферонның бүл түрі рекомбинантты деп аталады. Оның Ресейде алынған түрінің ресми аты "Реаферон". Реаферон медицина тәжірибесінде қең қолданылады.
8.2.3.6. Қан сарысуының қорғаныстық ақуыздары
Қан сарысуының қорғаныстық ақуыздарының қатарына опсониндер, үшқыр фазасының ақуызы, пропердин, бетализин, фибронектин және т.б. жатады.
Опсониндер фагоцитозға кірісетін ақуыздар. үшқыр фазаның ақуызына бауыр үлпасының зақымдалғанына қарсы түзілетін С-реактивті ақуыз, ісікке қарсы ақуыз т.б. кіреді. Мысалы С-реакгивті ақуыз бөгде затты өңдеуге қатынасады да, ісік бар-жоғының белгісі болады.
Манноза байланыстырушы ақуыз. Ол қан сарысуының қалыпты ақуызы. Ол микроб қабырғасындағы маннозаның қалдығымен тығыз байланысқа түсіп, микробты залалсыздыруды жеңілдетеді.
Пропердин - комплемент жүйесінің қүрамындағы фагоцитозды қолдайтын қан сарысуындағы қалыпты гаммаглобулин. Комплементті альтернативті жолмен белсендіруге себепкер болады.
Фибронектин-плазманың, үлпа сүйықтығының макрофагтары түзетін зор мүмкіншілікті ақуыз. Ол опсонизацияны қамтамасыз етеді.
Бета-лизиндер. Тромбоцитгермен түзілетін қан сарысуының ақуыздары. Олар бактерия жасушасының цитоплазмалық мембранасына зақым келтіреді. 196
9 ТАРАУ.
АНТИГЕНДЕР ЖӘНЕ АДАМНЫҢ ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕСІ
9.1. Антигендер 9.1.1.Жалпы түсінік
Макроорганизм онтогенез кезінде бөгде заттармен, бейжасушалык тірлік түрімен және де биологиялық текті молекулалармен үнемі тікелей қарым-қатынаста өтеді. Олардың барлыгы макроорганизмге бөгде болғандығынан жасырын қауіптілігі болады. Олармен тікелей қатынас нәтижесінде организмнің ішкі түрақтылығы (гомеостаз) бүзылып, биологиялық процестер тежеліп, макроорганизмді өлімге душар қылуы мүмкін. Сондықтан, биологиялық бөгде заттар эволюцияның ерте қезеңінде қүрылған иммундық жүйеге қауіп төніп түрғанының ескерту дабылы болады. Олар жүре келе пайда болған иммунитеттің негізгі тітіркендірушісі. Сондай нысандар антиген (грек. апіі-қарсы, §епоз- тегі,жасау, қүру) деген атқа ие болды.
Антиген - макроорганизмге еңген кезде иммундық жүйе танитын және оны жою үшін иммундық тітіркену тудыратын организм үшін генетикалық бөгде органикалық биополимер.
Теориалық түрғы бойынша кез келген органикалық зат антиген бола алмайды. Оның арасында ағзаға қауыптілері, қауыпсіздері де бар. Бактериялардың, саңырауқүлақтардың, қарапайымдылардың, вирустардың, жануарлар организмінің және өсімтдіктердің бөлшектері, не олардың тіршіл ік әрекеті кезінде шығаратын заттары антигендер болады. Сондықтан, антигеннің тегі әржақты. Нақтылы айтқанда олар әр түрлі бөгде организмнің табиғи биологиялық синтезінің өнімі. Кейбір жағдайда антигендер организмнің өз бойында пайда болуы мүмкін. Ондай жағдайдың себептері: дайын молекулалардың азуы, қалыпты биосинтез процесінің бүзылуы және генетикалық мутация.
Сонымен қатар, антигендерді ғылыми, не болмаса өндірістік мақсатта жасанды түрде дайындауга болады. Оған бағытталған химиялық синтез де кіреді. Бірақта, қай кезде болмасын антигеннің молекуласы макроорганизм үшін генетикалық богде болады.
Антигвннің макроорганизмге кіру жолдары әр салалы: тері, не шырышты кабықша аркылы, организмнің ішкі ортасына тікелей кіру, не организмнің бойында құрылу.
Антигендер иммунитетке жауапты жасушалармен танылып тізбектелген иммундық реакциялар туғызып, ал ол реакциялар антигенді бейтараптап, бүзып және олардан арылуға бағытталады. Қазіргі заманғы көзқарас бойынша антиген туралы ілім организмнің иммундық қорғанысының молекулалық- генетикалық механизмін және де ауруды иммундық емдеу мен иммундық алдын алудың принциптерін түсіну негізінің кілті болып табылады.
9.1.2. Антигендердің қасиеттері
Антигендердің антигендік, спецификалық және иммуногендік деп аталатын басты қасиеттері болады.
Антигендік. Антигендік дегеніміз ол антиген молекуласының иммундық жүйе бөлімдерінің белсенділігін арттырып және иммунитет факторларымен (антидене, эффекторлық лимфоциттердің клоны) спецификалық байланысқа түсу қабілеті. Иммундық жүйенің бөлімдерімен байланысуға антигеннің тек кана белгілі бір болігі жауапты. Антигеннің ол бөлігі "антигендік детерминант " не "эпитоп " деп аталады.
Эпитоптар шығу тегіне және антигенде орналасу орнына сәйкес бірнеше түрге бөлінеді:
үзындық, не секвенциалдық
сыртқыбеттік, не конформациялық
197
шеттік және орталық
тереңдіқ, не жасырын.
Эпитоп - ықшам көлемді, бірақ құбылмалы. Ол қасиет бір жағынан иммунитет факторларына іанысты болса, екінші жағынан эпитоптың түріне тәуелді. Эпитоптың құрылысы мен қүрамының аумалы кезеңді маңызы бар. Антигеннің тек қана бір құрылыс ы аустырылса, ол өзге қасиетті жаңа эпитоп пайда болуына соғады. Антиген ыдыраған кезде птан айырылып, немесе жаңа эпитоптарға ие болады да, сонымен қатар антигеннің спецификалық еті жоғалады.
Заттардың антигендік қасиеті көбінесе эпитоптың бар-жоғына, және де оның санына байланысты. Гір антигендердің көлемі ірі болғандықтан олардың құрамынн көптеген эпитоптар кіреді. Антигендік қасиет іске асу үшін ол міндетті түрде бөгделі болу керек. Бөгделік көрсеткішіне байланысты, жүре пайда болған иммунитет жүйесі биологиялық әлемде аса қауіптілігі бар генетикалық ше қалыпта құрылған антигендерді ажыратады. Иммунитетке жауапты жасушалар антигеннің бөгделігін молекулалық құрьшысына қарап ажыратады. Қалыпты жағдайда иммундық жүйе өзінің меншікті биополимерлеріне сезімталсыз. Егерде қандайда меншіктік биополимердің түріне иммундық жауап пайда болса, онда ол заттың бөгделік қасиетке ие лп, меншіктік қасиеттінен айырылғаны. Ондай көрініс кейбір патологиялық жағдайда иммундық аптың жүмыс тәртібі бұзылғандығынан пайда болады (мысалы, аутоиммундық аурулар мен иммунитет).
Бөгдетектік реципиент организмдер мен антиген донорының "эволюциялық қашықтылығына" пей тәуелдікте болады, организмдер неғұрлым филогенетикалық дамуда бірінен бірі алшақ болса, соғұрлым олардың антигендерінің бір біреуіне бөгдетектігі зор. Кейде бөгдетектікті бір түрдің ішіндегі парда бақылауға болады. Сонымен қатар генетикалық туыстастыққа жатпайтын эпитоптарда шамалы ұқсастық болуы мүмкін. Ондай жағдайда әртүрлі жануарлардың антигені иммунитеттің бір тектес орларымен қатынасқатүседі.Ондай антигендер "қайшылай байланысатындар" деп аталды. Айтылған көрніс әр түрге жататын жануарлардың альбуминдеріне, коллагендеріне, миоглобулиндеріне тән. Мысалы, 1 ұқсастық, стрептококтар мен миокардтың саркомасында, мерез қоздыргышы мен ірі қара малдың кардының липидінде, оба қоздырғышы мен 0(1) топқа жататын адамдардың эритроциттерінің ендік детерминантгарынан табылған.
Егерде микробтың бір түрі антигендік үқастықты организм иммунитетінің факторларынан қорғану інқолданса, ондай жағдайды антигендіқ мимикрия деп атайды.
Иммуногендік. Иммундогендік дегеніміз ол антигенің макроорганизмде өзіне қарсы қорғаныс абын туғызу мүмкіншілігі. Иммундогендіктің дәрежесі әр түрлі факторларға байланысты. Факторларды үш топқа жатқызуға "ады:
Антигеннің молекулалық ерекшелігі.
Антигеннің ағзадағы клиренсі (тазартылуы, оңделуі).
Макроорганизмнің реактивтік (жауап қайтару) қабылеті.
Бірінші топ факторлары - табиғаты, химиялық құрамы, молекулалық салмағы, құрлысы және тағы басқалары бойынша сипатталады.
Иммуногендік көбінесе антигеннің табиғатына байланысты. Ең жоғарғы дәрежелі иммуногендік сиет ақуыздарда, полисахаридтерде бар екені, ал нуклеин қышқылдары мен липидтер, керісінше әлсіз муногендік қасиетке ие екені әйгілі. Сонымен қатар иммундық жүйені белсендіру мүмкіншілігі бар лғандықтан олардың сополимерлерінің (қосындылар); ЛПС, гликопротеидтер, липопротеидтер муногендік дәрежеліктің орта мөлшердегі түріне жатады.
Иммуногендікке антиген молекуласының химиялық құрамы белгілі дәрежеде әсер етеді. Мысалы, ,іздар иммуногенді болу үшін олардың құрамына аминқышқылдарының бірнеше түрі кіру керек. 'әжрибеде аминқышқылының бір түрінен тұратын полипептидтер иммундық жүйеге әсер етпейді.

198
Сонымен қатар, ақуыздың молекуласын құратын аминқышқылыдарының оптикалық изомерлігінің маңызы бар. L- аминқышқылынан тұратын пептидтер ферменттермен жеңіл өңделіп жоғарғы дәрежелі иммуногендерге айланады. Ал аминқышқылының оң жаққа айландыратын изомерлерінен құралатын пептидтер, керісінше нашар иммундогендер.

Эпитоптардың иммуногендігі көрінетін біркелкілігіне қарамастан олардың арасында белгілі сатылық бар. Өйткені, эпитоптардың әртүрлі иммундық жауап туғызу қабілетгілігі бойынша айырмашылығы болады. Сондықтан, белгілі бір антигенді енгізгенде соған қарсы өндірілген антиденелердің ішінде жекеленген эпитоптарға спецификалық иммуноглобулиндердің өлшемі үстем келеді. Бүл көрініс иммундыдоминаттық деп аталды. Қазіргі кездегі пікір бойынша бүл көрініс гистосәйкестіктің антиген мөлшерінің презенттеуші кешеніне эпитоптардың үқсастығының айырмашылығымен байланысты. Жүйеге жақсы әсер ететініне қарамастан, молекулалық салмағы 5 кДа полипептидтер әдетте әлсіз иммуногендер. Полипептидтер иммуногенді болу үшін оның молекулалық салмағы 450 Да-нан төмен болмауы керек. Пептидтің мөлшері үлғайған сайын оның иммуногендік қасиеті жоғарылай бастайды. Теориалық көзқарас бойынша бүл көрсеткіштердің арасында белгілі тәуелдік бар, бірақ тәжиребеде басқа факторлардың әсерінен іске аспауы мүмкін. Мысалы, 70 кДа салмақгы альбуминнің иммуногендігі сол салмақты гемоглобулиндердікінен басымрақ болады.
Полисахаридтердің де арасында осындай тәуелдік байқалады. Айта кететін жағдай, нуклеин қышқылдарының арасында айтылғандай көрініс байқалмайды. Иммуногендіктің дәрежесіне антигеннің кеңістік қүрлысының әсері бар.
Антигеннің қүрамында а - бұрама (спираль), бүтақталған бүйір тізбектер және де өте тығыздықтағы құрылысымен үқсас эпитоптар болуының аса зор маңызы бар.
Антигеннің жоғары дисперсті коллоидты ерітінділерінің иммундық жауапты нашар тудыратындығы тәжірибе түрінде дәлелденген. Молекулалардың қосындысы корпускілді антигендер, бүтін жасушалар (эритроциттер, микробтар т.б.) жоғарғы сапалы иммуногендікке ие, өйткені олардың фагоцитозға түсуі өте жеңіл.
Антиген молекуласының кеңістік құрылысының тұрақтылығы да мәнді рөл атқарады. Коллаген желатинге дейін ыдыраған кезде оның молекуласының «қатаң» қеңістік құрылысымен бірге иммуногендік қасиеті жоғалады. Сондықтан, желатин ерітінділері ағзаға парентералдық жолмен еңгізуге қең қолданылады.
Иммуногендіктің тағы бір маңызды көрсеткіші, ол ерігіштік қасиеті. Мысалы, кератин, меланин, табиғи жібек сияқты жоғарғы молекулалы ақуыздар қалыпты жағдайда коллоидті ерітінді түрінде алынбайды, сондықган олар иммуноген емес. Сол себебтен қыл, кетгут т.б. медициналық тәжірибеде ағзалар мен тіндерді қайталап бірлестіруге яғни тігу үшін қолданылады.
Екінші топ факторлары антигеннің организмге ену және одан шығару қарқынымен байланысты. Антигеннің иммуногендігі оның организмге еңгізу тәсілене байланысты екені әйгілі. Бұл қасиет иммундық жүйенің антиген қонақтайтын жерлерінің анатомиялық және топографиялық құрлыс ерекшелігі мен иммундық жүйенің жетілуіне негізделген. Бұл жағдаймен вакцина еккенде міндетгі түрде санасу керек. Иммундық жауапқа антигеннің организмге еңген саны әсер етеді: саны негұрлым көп болса, ол соғұрлым иммундық жауапты қарқындату мүмкіншілігін тудырады. Бірақ, антигенді кемелінен асырып еңгізсе, онда керісінше иммунологиялық толеранттық деп аталатын көрініс туады.
Антигеннің өлшемі мен иммундық жауап күшінің арасында белгілі логарифмдік теңдік бар (А.А.Воробьев, А.В.Маркович). ІgН = альфа + бетаІgD - Альфа және Бета антигеннің иммуногендігі мен макроорганизмнің иммундық жауабын сипатгайтын коэффициент. Н - иммундық жауаптың күші, В - антигеннің саны.
Үшінші топ факторлары, макроорганизмнің жағдайына байланысты иммуногендіктің тәуелділігін анықтайды. Осыған сәйкес бірінші шепте тұқымқуалаушылық факторлар болады. Иммунизацияның нәтижесі әрбір дараның генотипіне байланысты екені жақсы мәлім. Табиғатта белгілі антигендер түріне сезімтал, не сезімтал емес жануарлардың туыстастықтары мен түрлері бар. Олар әр түрлі жануарларға
199
тәжірибелер жүргізілгеиде қолданылады. Мысалы, ор қоян және егеуқұйрық кейбір бакгерия антигендеріне жауап бермейді, ал теңіз шошқасы мен тышқан оларға қарқынды иммундық жауап береді. Тіпті түр тобының ішінде еңгізілген антигенге әртүрлі жауап беретін жақын туыстас даралар тобын табуға болады (инбредті жануарлар үрпағы).
Тышқандарда қарапайым антигенге жауапты бір ғана ген барлығы және ол түқымнан түқымға доминантгы модус түрінде тарайтындығы, ал күрделі антигендерге иммундық реакция көп санды гендермен бағдарланатыны гибридологиялық зерттеулер тәсілімен анықталған. Тышқандар мен егеуқүйрықтарда антигенге жауаптың күші тікелей басты гистиосәйкестік кешенмен байланысты екені нақгылы дәләденген. Айтылған көрініс адамдар арасындағы екпеге қарсы әр түрлі сезімталдықпен жауап беру түрінде кездеседі, сондықтан олар иммунологиялық реактивті және иммунологиялық оқшау топтарына бөлінеді. Сонымен қатар, генетикалық жақындыққа макроорганизмнің функционалдық жағдайы: қөнілкүйі, гормоналдық жағдайы, зат алмасу процестерінің қарқыны бірталай әсер етеді. Сондықтан, әр жеке дараның, не болмаса бүкіл адамзатгың әр жас шағында, бір текті антигенге әртүрлі сезімталдық көрсетуі осыған байланысты.
Сөйтіп, антигеннің өте маңызды иммуногендік қасиеті тек қана ғылыми зерттеуде ескеріліп қоймай, барлық жағдайда ойда болуы керек. Вакцина егудің популяциялық мәселелері иммуногендікпен, дәл айтса антиген енгізген кезде макроорганизмнің жеке даралық жауабымен байланысты. Вакцинаның дербестік өлшемін анықтау күрделі болғандықтан, әдетте, жоғарғы пайызды оң иммундық жауап беретін мөлшер алынады. Эпидемияның алдын алу үшін, не оның қарқынын баяулатып доғару үшін, қоғамда вакцинация жасалған адамдардың 95 пайызында иммунитет түзілуі керек. Жоғарғы айтылған факторларды қолданып антигеннің иммуногендігін бағыттап басқаруға болады. Антигеннің қасиеттерін бейспецификалық әсер етумен үдететін заттар тобы бар. Олар адьюванттар, және иммундымодуляторлар деп аталады. Осындай тиімді әсер ету вакцина жасағанда, иммундық емдеуде, иммундық алдын алуда және ғылыми зерттеуде кең пайдаланылады.
Спецификалъщ. Спецификалық дегеніміз антигеннің тек қана белгілі бір әпитопқа иммундық жауап туғызу мүмкіншілігі. Бүл қасиет иммундық жауаптың қүрылу кезіндегі ерекшелікпен байланысты, сондықтан иммундық жауапты жасушылардың рецепторлары тек қана бір белгілі антигеннің эпитобына жауап беруге арналған. Соған қарай антигеннің спецификалығы көбінесе сол эпитоптардың қүрылымдық қасиетімен анықталады. Бірақ, әрқашанда эпитоптар қүрылысының әртүрлі екенін және антигенге жауап беретін лимфоциттердің спецификалық гетерогенділігі де есте болу керек. Соның нәтижесінде антигендік тітірке-нуге организм көпклоналды иммундық жауап қайырады. Кейбір антигендік эпитоптар бір уақытта 100-ден астам эффекторлық лимфоциттердің клонымен өзара қатынасатыны анықгалған. Бүл көрініс спецификалық иммундыглобулиндердің аффиндығының, кең спектрлығының негізі, және де мүндай иммундыглобулиндерді поликлоналды деп атайды.
9.1.3.Антигендердің жіктелуі
Антигендердің алуан түрі олардың кейбір сипаттамалық қасиетіне негізделіп бірнеше топқа бөлінуі мүмкін:
тегіне
табиғатына
молекулалық қүрылысына
иммуногендік дәрежесіне
бөгделік дәрежесіне
акгивтелу бағыттьшығына және иммундық тітіркенуінің қаматамасыз етілуіне сәйкес.
Тегіне сәйкес антигендер экзогендік (организмнен тыс пайда болған) және эндогендікке (ағзаның өзінде пайда болған) бөлінеді. Эндогендіктің арасында ерекше көңіл аударатындары ауто- және неоантигендер.
200
Аутоантигендер, не болмаса организмнің өз бойындағы меншікті антигендері дегеніміз- физиологиялық жағдайда организмде түзілетін қүрылысы түрақты молекулалар. Қалыпты жағдайда аутоантигендер иммундықжүйеніңдамуы кезінде иммунологиялықтолеранттықгың себебінен, неболмаса олардың иммундық факторларымен тікелей қатнасынуының жеткіліксіздігінен кедергінің арғы жағындағы қүрылган антигендер. Қалыпты жағдайда бүл антигендер иммундық жүйені тітіркендірмейді. Толерантгық жоғалған кезде, немесе биологиялық кедергінің қальгатылғы бүзылған кезде (көбінесе жарақаттану себебінен) иммундық жүйеде аутоантигендер спецификалық тітіркендіру тудырып, иммунитеттің спецификалық факторларының (аутоантиденелер, аутотітіркенетін лимфоциттердің клоны) пайдаболуына себепкер болады.
Неоантигендер - адам денесінің калыпты молекулаларының генетикалық өзгерістен (модификация) кейін богделік қасиетке ие болған заттар.
Табиғатына сәйкес: ақуызды (протеидтер), не бейақуызды (полисахаридтер, липидтер, липополисахаридтер, нуклиен қышқылдары т.б.) биополимерлер, молекулалық қүрылысы бойынша: глобулиндік (молекуласы шар тәрізді) және фибриларлық (жіп тәрізді), ал иммуногендік дәрежесі бойынша қүнды және қүнсыз болып бөлінеді. Құнды антигендердің жоғарғы дәрежелі антигендігі мен иммуногендігі бар. Сезімтал организмнің иммундық жүйесі олардың еңгеніне антидене өндірумен жауап қайтарады. Әдетте ондай заттардың молекулалық салмағы (10 кДа жоғары) жеткілікті, үлкен көлемді молекуласы (бөлшек) глобула тәрізді, сонымен қатар, иммундық факторлармен тығыз байланысқа түседі. Қүнсыз антигендер, немесе гаптендер (терминді К.Ландштейнер үсынған) керісінше, қалыпты жағдайда организмге еңгізген кезде иммундық жауап туғыза алмайды, өйткені оның молекулалық салмағы өте төмен. Бірақ, антигендік қасиетін жоғалтпағандықтан олар дайын, не түзілген иммунитет факторларымен өзіндік қатынасқа (антиденелер, лимфоциттер) түсе алады. Гаптендерге көбінесе төменгі салмақты молекулалар жатады (молекулалық салмағы 10 кДа дейін). Белгілі жағдайда гаптенге иммунитет факторларын түзетін иммундық жауап беруге организмді мәжбүр етуге болады. Ол үшін жасанды түрде гаптенді үлкен салмақгы ақуызбен тығыз байланыстырып, оның молекулалық салмағы үлғайтады. Тасымалдаушы ақуыздың молекуласы шлеппер (нем.: зсһіеррег-тіркеу арқаны) деп аталды. Осы жобамен түзілген коньюгат қүнды антигендерге тән барлық қасиеттерге ие болып, ағзаға еңгізген кезде антидене мен лимфоцитгердің клонын гаптенге қарсы қоса өндіреді. Бүл жағдайда коньюгаттың қүрамындағы гаптен спецификалықты анықтаса, ал иммундогендігін тасымалдаушы ақуыз анықгайды
Коньюгатгардың көмегімен гормондарға, дәріге және басқа да төменгі молекулалы заттарға қарсы антидене дайындауға болады. Төменгі салмақты заттарға қарсы түзілген антиделерді негіздеп алынған диагностиқумдар, диагностикалық жыйнақтар мен иммундысорбентгер лабораториялық диагноз қоюдың, фармакологиялық емдеудің мүмкіншілігін кеңейтіп, және де аса таза биоорганикалық қосындылардың синтездеп алынуын жеңілдетті.
Бөгделік дәрежесі бойынша: ксено-, алло-, изоантигендер бар. Ксеногенді антигендер (не гетерологиялық)- әволюциялық даму сатысының ерте мезгілінде қүрьшған, әр түрге жататын жануарлардың организміне ортақ. Осындай антигендердің бар екенін 1911 жылы Д.Форсман ашқан еді. Форсман орқоянға теңіз шошқасының органдарынан алған суспензияны еккен. Соның нәтижесінде алынған иммундық сарсудың тек қана теңіз шошқасының антигені емес, сонымен қатар қойдың эритроциттерімен агглютинацияға түсу қабылеті бар екені анықталған. Кейінірек, қой мен теңіз шошқасында қайшылас тітіркендіру беретін қүрылысы үқсас антигендік детерминанттар бар екені дәләденген. Бара бара ондай антигендердің саны қеңейіп ондаған және жүздеген жылықанды мен суыққанды жануарлар, өсімдіктер және микробтар арасында да бар екені мәлімделген. Олардың барлығы жалпы айтқанда Форсман антигендері деп аталды. Қазіргі уақытта Форсман антигендеріне тарихи көзқараспен қарайды, ал гетероан- тигендерді зерттеу, соттық медицинада, палеонтологияда, және де медицина мен табиғаттануда кең қолданылады.
Аллоантигендер - генетикалық туыс емес, бірақ бүр түрге жататын организмдерге ортақ затгар. Аллогендік антигендерді негіздегі организмдердің жалпы популяциясын жеке топтарға бөлуге болады. Аллоантигендердің мысалы ретінде адам қанының топқа бөлінуін (АВО жүйесі т.б.) келтіруге болады.

201
Трансплантация кезінде аллогендік тіндер біріне-бірі сәйкес келмесе, олар реципиентпен ерітіледі, ағзадан шыгарылады. Микробтар топтық антигендерінің негізінде серологиялық жіктелуі мүмкін. Оның ікробиологиялық диагнозды (мысалы, Кауфман-Уайт бойынша сальмонеллаларды жікгеу) қоюда және эпидемиологиялық болжауда өте зор маңызы бар.

Изогендік антигендер (дербестік)-генетикалық ұқсас ағзаларға, мысалы бір атадан туған бірұрықты егіздерге ортақ. Олардың арасында тінді (изотрансплантант) бірінен біріне ауыстырғанда оның толық иммунологиялық сәйкестігі болғандықтан реципиентпен бөлініп шығарылмайды. Мысал үшін адам арасындағы гистиосәйкестік, ал микробтарда өзгермейтін типтік антигендерін келтіруге болады.
Дербес организмнің белгілі анатомия-морфологиялық қүрлымдарында (мысалы-ағза,орган, тін) тек қана өзіне тән, басқа органдар мен тіндерде кездеспейтін антигендер бопады. Мысалы, қатерлі ісікті әмбрионалды антигендер (альфа-фетопротеин, трансферин). Ондай антигендер жалпы органдықжәне тіндік спецификалық деп аталады.
Белсендірілу бағытын және антиген еңгенге толық жауапты тітіркенуді қамтамасыз етуі антиген жіктелуінің жеке көрсеткіші болып табылады. Заттың физика-химиялық қасиетіне, организмге ену жағдайына, макроорганизмнің реакциясы мен тітіркенушілігіне байланысты иммуногендер, толерогендер және аллергендер болып бөлінеді.
Иммуногендер ағзаға түскен кезде иммундық жүйенің жемісті реакциясын тудырып, иммундық факторлардың (антидене, антиреактивті лимфоциттердің клоны) бөлініп шығарылуымен айғақталады. Клиникалық тәжірибеде иммуногендер иммундыдиагностика, иммундық емдеу және бірталай патологиялық жағдайлардың иммунды алдын алу үшін қолданылады.
Толерогеннгң иммуногенге керісінше қасиеті болады. Ол жүре келе пайда болған иммундық жүйемен кездекен кезде альтернативті механизмдердің іске қосылуына себепкер болып, иммунологиялық толеранттылық, не болмаса эпитопқа жауап бермеушілікті тудырады Толерогендер міндетті түрде коллоидтық ерітінділердің мономерлік, төмен молекулалық салмақты, жоғары дәрежелі эпитоптық тығыздығы жэне дисперстігімен сипатталды. Иммунологиялық бүзылыстардың, аллергияның алдын алу және емдеу мақсатында толерогенді жеке антигендерге жасанды жауап бермеушілікті тудыру үшін қолданады.
Аллерген жүре келе пайда болған иммундық жүйенің жүмысына әсер етеді. Бірақ, иммуногенен өзгешілігі бар, оның әсері организмде гиперсезіталдықтың жедел, не баяу түрін тудырады. Сипаты бойынша аллергеннің толерогеннен айырмашылығы жоқ. Клиникалық тәжірибеде аллергендер инфекциялық және аллергиялық аурулардың диагнозын қоюға қолданылады. Т-лимфоциттердің иммундық жауапқа қатынасуын бағыттауына сәйкес антигендер екі топқа (Т-тәуел-ді және Т-тәуелсіз антигендер) бөлінеді. Организмге Т-тәуелді иммуногендер еңген кезде иммундық жауап міндетті түрде Т-лимфоциттердің (Т-хелперлер) қатынасуымен жүреді. Т-тәуелдіге белгілі антигендердің үстем бөлігі жатады. Сонымен қатар, Т-тәуелсіз антигендерге иммундық жауап пайда болу үшін Т-хелперлердің қатынасуы керек емес. Осындай антигендердің В-лимфоциттердің антидене түзуіне, олардың түрге бөлінуі мен көбеюіне, және де айырша безсіз жануарлардың иммундық жауап беруіне ынталандыру мүмкіншілігі бар. Басқаларға қарағанда Т-тәуелсіз антигендердің құрылысы қарапайым. Олардың молекулалық салмағы 103 кДа-нан жоғары, поливалентгі, реттілігі біркелкі қайталанатын, көпсанды, бір типтес эпитоптары бар. Т- тәуелсіз лимфоциттердің митогендік әсері болады және олардың поликлоналдық реакция тудыру қабылеті бар. Мысал ретінде флагеллиннің полимерлік түрін (жыйырылатын талшықтың ақуызы), туберкулинді, Д-аминқышқылының сополимерін т.б. келтіруге болады.
Т-тәуелсіз антигендерден суперантигендерді ажырату керек. Бұл термин, негізінде микробтық тегі бар, бейспецификалық поликлоналды реакция тудыратын заттардың бір тобын белгілеу үшін қолданылған. Суперантигеннің бүтін молекуласы организмде антигеннің табиғи өңцелуін айналып өтіп Т-хелперлер мен антиген-презенттеуші жасушалардың кооперациясына араласуға және «меншік-бөгде» тануды бүзуға қабылетті. Суперантигеннің молекуласы жасушааралық МНСІІ сыныбының антигені- Т-жасушалық рецептор кешенімен өзінше спецификалы байланысады және бөгде затгылықты тануга

202
арналған жалған сигналды қалыптастырады. Бейспецификалық белсену процесіне бір мезгілде Т-хелперлердің орасан з саны (бар өлшемінің 20 пайызынан астамы) қатысады, цитотоксиндердің өндірілуі күшейе түседі, сод кейін лимфоциттердің поликлоналдық белсеңділігі косыпып, апоптоздың зардабынан олардың өлімі жайылып, екіншілік функционалдық иммундық тапшылық пайда болады.

Бүгінгі күнде суперантигендік қасиет стафилококтардың энтеротоксинінде, Эпштейн- Барр, қүты АИВ -вирустары ақуызында және де кейбір микробтардың басқа құрама заттарынан табылган.
9.1.4.Адам ағзасының антигендері
Адам организмінің тінінің аллоантигендік қасиеті бар екенін 1900 жылы КЛандштейнер дәлелдеге Сол уақыттан бастап адам организмінде алуан санды антигендердің түрі табылды. Бүл биологиялі объектілер бүкіл организмнің нәтижелі өсіп, жүмыс атқаруы үшін қажет. Сонымен қатар, ола трансплантация кезінде ағзалар мен тіндердің иммунологиялық сәйкестілігін анықтау, клиникалық лабораториялық диагноз қою және де гылыми зертгеу жүмыстарын жүргізу үшін аса маңызды ақпар жеткізеді.
Клиникалық тұрғыдан топтыспецификалық аллоантигендердің арасында ең қажеттілері ме маңыздылары қан топтарының антигені, жеке дараның гистиосәйкестік (изоантигендер)- антигендері, орган және тін спецификалықтарының арасында- қатерлі ісіктік эмбрионалды антигендер болып табылады
9.1.4.1.Адамның қан тобының антигендері
Адамның қан тобының антигендері эритроцитердің мембранасынан жеңіл аныкталатындылығынан, олар "эритроцитарлық антигендер" деп аталынды. Бүгінгі күнде 250 ден астап эртүрлі эритроцитарль антигендер табылған.
АВО мен Rh (резус-фактор) жүйесі антигендерінің аса зор клиникалық маңызы бар. Содндықті олар қан күйғанда, емдеуде, орган мен тін ауыстырғанда, әйелдердің жүкті кезінде, иммунды ауытқулардың алдын алу мен емдеуінде үнемі есте болу керек.
АВО жүйесінің антигендері адамның қан және тін жасушаларының барлығыңың мембранасында, бірақ ең көріністілері эритроцидтерде болады. Сонымен қатар, адамдардың 80 пайызында айтылға» антигендер қан плазмасында, лимфада, шырышты қабықшаның секретінде, және де басқа биологиялық1 сұйықгықгардан табылады.
АВО жуйесінің антигендері эритроциттердің алғашқы ядролы жасушаларымен және адамның басқа да бірталай жасушаларымен түзіледі. Олар жасуша арасындағы кеңістікке еркін бөлініп1 шығарылатындықтан, жасушалық биосинтез өнімі ретінде, не жасуша арасындағы сүйықтықтан сорылу нәтижесінде жасуша мембранасында пайда болады.
АВО жүйенің антигендері аса жоғары гликолиздтенген пептидтер: 85 пайызын көмірсулар және 15 пайызын полипептидтер құрайды. Пептид құрамы 15 аминқышқылының қалдығынан тұрады. Ол барлық қанның АВО-сы үшін тұрақты және иммунологиялық бейтарапты. АВО жүйесі молекуласының иммуногендігі оның көмірсулық бөлімімен анықталады.
Көмірсу бөлімінің қүрлысы бойынша АВО жүйесінің антигендерінің үш нұсқасы ажыратылады: Н, А және В. Көмірсудың үш қалдығы негізгі Н антиген молекуласының спецификалығын анықтайды. А-антигеннің құрамына қосымша төртінші К-ацетил-Д- галактоза көмірсу қалдығы, ал В-антигенге-Д галактоза кіреді. АВО жүйе антигендерінің түқым қуалайтын тәуелсіз қасиеті бар, ол қасиет ұрпақта қаның төрт түрі: 0(1), А(ІІ), В(ІІІ) және АВ(ІV) бар екенін анықтайды. Сонымен қатар популяцияда әр түрлі жиілікпен кездесетін А және В антигендердің бірнеше аллотиптері бар (мысалы А, А2 А не В,
В2 В3 ).
АВО жүйесінің қандай антигендік тобына жататынын агглютинация реакциясымен анықгап, ауруцың эритроцитгерін спецификалықтоптық антисарсумен тексереді. Бірақ, антиген жүйесінің жиі

203
популяциялық өзгеріштігі болатындықтан, қан қүйар алдында міндетгі түрде реципиенттің қаны донор қанына сәйкестігін биологиялық сынақпен зерттейді.

Қан тобын анықтағанда жіберілген қателік және ауруға сәйкес емес қан күю әдетте қан тамырында эритроциттерді ерітіп гемолитикалық ауруға соқгырып және ауруды өлімге душар қылуы мүмкін.
Резус-антиген, не резус-факгорлар деп аталатын эритроциттік антигендердің екінші маңызды жүйесі- резус жүйе (Rh). Бүл антигендер эритроциттердің бастамасымен түзіліп тек қана эритроциттерде болады, өйткені олар биологиялық сүйықгықга ерімейді. Химиялық қүрьшысы бойынша резус - антиген қыздыруға шыдамсыз липопротеид болып келеді. Антигеннің 6 түрі бар. Олардың қүрылысы туралы генетикалық ақпарат бірімен бірі тіркелген көпсанды аллелдердің локусында болады
Адамдардың арасында резус-факторының болуы, не болмауына сәйкес резус-оң, резус-теріс жеке даралар деп ажыратылады. Rh антигеннің бірдей болуы тек қана қан қүйғанда емес, жүктіліктің дамуы мен аяқталуында да маңызды.
Жүктілік кезінде "резус-теріс" анамен, "резус-оң" іштегі нәрестенің арасында "резус-дауласу" пайда болуы мүмкін. Бүл патологиялық жағдай резус антигеніне қарсы антидене түзелуіне байланысты. Соның зардабынан түсік, перзенттің сары ауруы секілді иммунологиялық ауытқулар туындайды.
Эритроцит мембранасындағы эпитоптық тығыздылық жоғары дәрәжеде емес, және де олардың молекулалары антиденемен байланысуы әлсіз. Сондықтан, эритроцит мембранасындағы "резус- антигендерді" арнайы агглютинация реакциясы (Кумбс реакциясы) арқылы анықтайды.
9.1.4.2.Гистосәйкестік антигендері
Іс жүзінде гистоүйлестіктің антигендері макроорганизмнің барлық жасушаларынан табылады. Олардың үстем бөлігі басты гистосәйкестік комплекс жүйесіне жатады (МНС) (қысқартылған ағылшын тіліндегі сөйлемнен алынған- Маin Hystocompatibity Complex)
Гистосәйкестік антигендер, "меншік-бөтенді" тану кезінде және жүре келе пайда болған иммунитетті іске асыру уақытында шешуші рөл атқарады. Бір түр арасында орган, не тін ауыстырылғанда олардың үйлесімділігін, генетикалық иммундық шек қойылуын т.б. көрністерді анықтайды. Биологиялық әлемнің қүбылысы ретінде МНС-ті зерттеуде иммуногенетиканың негізін салған Дж. Доссенің, П.Догертидің, П.Горерудың, Г.Снеллудың, Р.Цинкернагелюдың, Р.В. Петорвтың енбектерінің маңызы бар.
МНС ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдары генетикалық таза түқымды тышқандардан табылған еді. Тышқандарда ол комплекс Н-2 деп аталды.
Адам МНС-сі туралы Дж.Доссе жүмыстарында кейінірек айтылған еді. Оның лейкоциттермен байланысы бар екені дәлелденіп, НLА (ағылшынша НumanLeukocyteAntigen - АЛА адам лейкоцитерінің антигені) деп аталған болатын. АЛА-ның биосинтезін 6- шы хромосоманың қысқа жағында жатқан бірнеше локуста орналасқан гендер бақылайды. АЛА күрделі қүрылысты және полиморфты. Химиялық табиғаты бойынша АЛА жасушаның цитоплазмалық мембранасымен тыгыз байланысқан гликопротеид. Олардың кейбір бөлігінің қү-рылысы иммундыглобулиндерге үқсағандықатан оларды бір супертұқымдас- тықтарға жатқызады.
МНС басты екі сыныптан түрады (4-сызбанұсқа). Шартты түрде МНС-тің I сыныбы (МНСІ) жасушалық иммунитетті іске қосуға, ал МНСII- ші сыныбы (МНС 11) гуморалдық иммунитетке жауапты деп есептеледі. Негізгі сыныптар алледік гендер бақылайтын, құрылысы ұқсас көпсанды антигендерден тұрады. Ол жеке даралар жасушасының қабырғасында әрбір МНС генінің екеуден артық емес өнімдері табылады. Ол популяцияның гетерогендігін, және де жеке дербес пен бүкіл популяцияның өмір сүруін сақтайды.
МНСІ-дің молекулалық салмағы әртүрлі, екі бейковалентті байланыспен қосылған полипептидтің тізбегінен тұрады: ауыры - альфа тізбек, жеңілі-бета тізбек. Альфа-тізбектің трансмембранды және цитоплазмалық домендік құрылысты сыртқы участігі бар (6-1, 6-2 және б-З домендер). Бета-тізбек- цитоплазмалық мембрансында б-тізбек эксрессияланғаннан кейін, соның үстіне б-тізбек "жабысып" қалатын бета -2 микроглобулин.
204
Альфа тізбектің пептидтерді қондырғыш мүмкіншілігі кең. Бүл қасиеттің негізінде 6-1, 6-2 домендердің "Бьоркман саңлауы" деп аталатын жиі өзгеріштік, антигеннің молекуласын қондырып бет ашуын қүратын көрсеткішіне байланысты. МНС1 сыныбының сондай қалыпта спецификалық антиденеме; жеңіл анықгалатын нанопептидті "Бьоркман саңьшауы" сындырады.
МНСІ антигенін қүру жасушаның ішінде үздіксіз жүреді. Оның қүрамына қандай да болмасын; эндогендік пептидтер, соның ішінде вирустар да кіреді. Комплекс цитоплазмадан ерекше ақуыз протеосомалық пептидтердің көмегімен алғашында эндоплазматикалық ретикулемада жиналады. Комплекске қосылған пептид МНСІ-ге қүрлыстық төзімділік береді. Ол жоқ кезде төзімділікгі шаперои (калнексин) атқарады.
МНСІ биосинтезіне өте шапшаңдық тән, сондықтан процесс 6 сағаттың ішінде аяқталады. Бұл комплекс эритроцитер мен түкті тромбоцитерден басқа да барлық жасушаларда болады. МНС-тің жасушада орналасқан тығыздығы 7000 молекулаға жетіп, жасуша бетінің 1 пайызына дейін жауып түрады. Олардьщ молекуласының экспрессиясы цитокиндердің әсерінен үдейеді, мысалы, оған гамма-интерферон жатады, Қазіргі уақытта адамда 200-ден астам МНСІ нұсқасы ажыратылады. Оларды тұқымға тарайтын 6- хромосоманың 3 негізгі сублокусына жатқызады.
МНС I сыныбы бойынша жеке тұлғалардың түрін анықтау спецификалық антилимфоцитгік қан сарсуылармен қойылатын серологиялық әдіс - микролимфоцитолиз реакциясымен атқарылады. Сублокустардың гендері тәуелсіз болғандықтан адамдар арасында қайталанбайтын шексіз санды МНСІ қыйыстандырылған түрлері пайда болады. Мүлде үқсас ген қүрамы бар бір ұрықган дамыған егіздер болмаса, әрбір адам тұлғасы тек қана өзіне тән гистосәйкестік антигеннің жыйнағына ие.
МНСІ-тің басты биологиялық рөлі ол биологиялық даралықты анықтап "биологиялық төлқұжат"- иммундық жасушалар үшін "өзімдіктің" белгісі болады. Жасушаға вирус жұққанда, не мутация кезінде МНСІ құрылысын өзгертеді. Егерде МНСІ құрамында өзгерген пептид пайда болса ол Т-киллердің белсенділігін арттыруына белгі болады. Өзгерген МНСІ бөгде жасушалар ретінде жойылып отырады.
МНСИ- нің құрылысы мен атқаратын жүмысында бір қатар өзгешілік анықталады. Біріншіден, олардың қүрылысы өте күрделі. Комплекске ұқсас домендік құрылысы бар екі бейковаленттік байланыспен жалғанған полипептидтердіңтізбегінен тұрады (альфа-тізбек, бета-тізбек). Альфа-тізбекте бір глобулярлық учаске, ал бета тізбекте екі учаске бар. Трансмембрандық болғандықтан екі тізбекте үш учаскедентұрады: сыртқы-жасушалық. трансмембрандық және цитоплазмалық. Екіншіден, МНСll-нің "Бьоркман саңлауы" бір қатарлы екі тізбекпен құралған. "Саңлаудың" ішіне көлемді олигопетид сиып кетеді (12-25 аминқыш- қылдарының қалдығы), сонымен қатар, олигопептид "саңлауда" жасырынғандықтан спецификалық антиденелермен анықталмайды. Үшіншіден, МНСll-нің құрамына жасушаның ішінде түзілген пептидті емес, эндоцитоз арқылы жасушаңың сыртындағы ортадан алынған пептид кіргізілген. Төртішінден, МНСll жасушаның шектелген санының дендриттерінде, В-лимфоциттерде, Т-хелперлерде, белсендірілген макрофагтарда, тін базофилодерінде, эпителиалық жасушалардың бетінде болады. Егерде МНСll аталған жасушалардан басқа түрінде табылса ондай жағдайды иммундыпатология деп есептейді.
МНСll эндоплазматикалық ретикулумда түзеліп, қүрылған димерлік зат цитоплазмалық мембранаға қосылады. Оған пептид қосылғанға дейін кешенді шаперонмен (калнексинмен) тұрақталынады. Эндоцитоздан кейін МНCll бір сағаттың арасында жасушаның мембранасында анықгала бастайды. Оның қонақтау процесін гаммаинтерферон үдетіп, ал Е2 простагландин төмендетеді. Тышқандардың МНС - на І-антиген деп ат қойылып, ал адамдыкі МНС-тің 11- ші сыныбы (МНСll) деп аталды. Әйгілі мәлімет бойынша адам ағзасының МНСll-не жоғары өзгерушілік тән. Ол көбінесе бета-тізбектің құрьшысына байла- нысты. Комплекстің құрамына үш негізгі локустардың заттары кіреді: МНС- ОК, БО және ӘР. Оның үстіне ОК. 300 аллелдік түрді жыйнақтайды, БС-400 жуық,, ал БР-500-дің айналасында. МНСll -нің барлығын және де оның түрін серологиялық және жасушалық реакциялар арқылы анықтайды. Кейінгі уақытта көбінесе полимераза тізбектеу реакциясы (ПТР) қолданылып жүр.
МНСll-нің биологиялық рөлі өте зор. Негізінде бүл комплекс жүре пайда болатын иммундық жауапты ықпалдандыруға қатынасады. Антиген молекуласының бөлшегі антиген презенттейтін жасушалар (АПЖ)
МЕДИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ
деп аталатын ерекше тобының цитоплазмалық мембранасына қонақтайды. Олар сапалы мамандалған сынып (МНСll) түзейтін жыйнақы топ. АПЖ-ның ең белсендісі дендрит жасушасы, одан кейін В-лимфоцит пен макрофаг болып саналды. МНСll сыныбы құрамындағы СД антиген молекуласының кешеніндегі пептидпен бірге қабылданып талқыланады. Егер Т-хелпер МНСll қосылған пептидті бөгде деп.шешсе, Т-хелперлер керекті иммундытоксиндерді түзіп, спецификалық иммунитеттің механизімін іске қосады. Соның нәтижесінде антигенспецификалық лимфоциттердің өсіп-көбейіп, мамандалуы кемеліне келіп иммундық есте қалу құрылады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа МНСlll бар екендігі анықталған. Оны кодтайтын геннің локусы І-ІІ- сынып арасында орналасып, оларды бөледі. Комплементтің кейбір компоненті (С2, С4), жылу күйретушілігінен пайда болған ақуыз, ісік некрозоның факторларм МНСlll-ке жатады.
9.1.4.3.Қатерлі ісіктің пайда болу механизіиіне қатынасты антнгендер
Көрнекті Ресей микробиологы және иммунологы Л.А.Зильбер 1948-1949 жылдары ісіктің вирустық теориясын зерттеу жолында қатерлі ісіктің тінінде спецификалық антиген бар екенін дәлелдеген. Ондай антигендер болуының мүмкіндігі туралы алғашқы мәліметтер ХХ-шы ғасырдың 40-шы жылдары әйгілі болған еді. Кейінрек, XX ғасырдың 60-шы жылдары. Г.И. Абелев (тышқандарға сынақ қойғанда) және Ю.С. Татаринов (адамды тексергенде) бауырының біріншілік қатерлі ісігі бар аурулардың қан сарсуынан сарсулық альбумин- альфафетопротеиннің эмбрионалдық нұсқасын тапқан еді. Қазіргі уақытта ісікпен байланысты антигендер қатерлі ісіктің бірталай түрінде табылып сипаталған, одан арман кейбіреуінің гендері клондалған (таза түрде алынған). Бірақ, ісіктің барлық түрінде спецификалық көрсеткіш антигендері болмайды, болған жағдайда қатаң тіндік болмауы мүмкін. Ісікпен байланысты антигендер орналасуына және шығу тегіне сәйкес жіктеледі.
Шығу тегіне қарай сарсулық жасушалар арасындағы қуысқа синтезделіп шығарылатындар және мембрандық антигендер болып бөлінеді. Кейінгілері ісікспецификалық трансплантациялық антигендер, не болмаса ТSТА (ағылшын Тumor-speifictransplantationantigen) деп аталған. Табиғи тәуелділігіне сәйкес вирустық, эмбрионалдық., қалыпты гипертүзілетін және негізінде ісікпен байланысты мутантық антигендер деп бөлінеді.
Вирустардың ісікке байланысты антигендері негізінде онковирустардың ақуызы болып келеді. Эмбрионалдық антигендер қалыпты жағдайда ұрықтық кезде түзіледі. Олардың қатарына мысалы; альфа- фетопротеин, тестикулалардың қалыпты протеині, жыныстық бездің, меланоманың, омырау безінің қатерлі ісігінің қалыпты маркерлері жатады. Қатерлі ісікке қарсы алынған антиденелер ісіктің өсуін тежемейді, керісінше иммундысупрессиялық әсер етеді.
9.1.4.4.СД-антнгендер
Жасушаның мембранасында жасушаларды бірлестіруші, морфофункционалдық үқсас сипаттары бар, не болмаса белгілі бір сатыға дейін дамыған антигендер тобы табылады.
205
Бұл маркерлеуші молекулалар, жасушаларды бір-бірінен ажыратып анықтайтын кластерлер, яғни СД антигендер (ағылшын: Сеll Differeteation Antigensor Claster Definition) деп аталды. Олар супертұқымдастық иммундыглобулиндерге жатады, құрылысы бойынша гликопротеиндтер болады. СД антигендерді топ ішіндегі жасушалардың айырмашылығын анықгау үшін қолданады. Оның арасында көп таралғандары иммундыкомпонентті жасушалардың маркерлері, мысалы: СДЗ-Т - лимфоциттердің популяциясында экспрессияланады, Т-хел-перлерге СД4, ал СД8-цитотоксикалық Т- лимфоциттерге және Т- киллерлерге тән. СД11 а моно-, гранулоциттердің цитоплазмалық мембранасында табылады, СД11 в- табиғи киллерлерде, СД19-22 В лимфоциттердің маркерлері болып табылады. СД маркелердің тізімі өте кең, оның ішінде 200-ден астам нұсқа табылады. Иммундық жауапқа қатынасатын жасушалардың СД маркерінің бастылары 9.1.-кестеде берілген.
206
Кесте 9.
Иммундық жауапқа қатынасатын жасушалардың негізгі СБ- маркерлері

СБ- маркер	Жасушаның түрі	Атқаратын ісі
СDІ	Т-лимфоцит	Бегга-микроглобулинмен байланыскан МНСІ сыныптың молекуласы Антигенді үсынуға катынасады
СD2	Т-лимфоцит	Цитотоксикалык Т-лимфоциттердің нысана жасушаға, Т- лимфоциттердің эпителияға тағы баскаларға жабысуына жауапты
СDЗ	Т-лимфоцит	Т-лмифоциттердің рецепторларымен қосылған молекулалар. Рецепторлардан шыккан сигналды таратуға қатынасады.Жетілген Т-лмифоцитерінің көьінің макері.
СD4	Т-лимфоцит	Хелпердің маркері, Т-жасушалық рецепторларға Ко-рецептор
СD5	Т-лимфоцит және В- лимфоцит	В-1 -лимфоциттердің маркері
СD8	Т-лимфоциг	Цитоплазмалык Т-лимфоциттердің маркері. Т-жасушалык рецепторларға Ко-рецептор
СD11	Лейкоциттер	Интегрин С018 -бен байланысқан альфа интегриннің альфаБ субтүрлігі
СD14	Моноциттер	ЛПС ушін рецепторлар
СD16	Табиғи киллер	Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалыкка қатынасады Fс-рецептор
СD18	Лейкоцитгер	Жасушалық процеске қатынасты бета-интегрин
СD19	В-лимфоцит	В-жасушалық иммундырецепторға Ко-рецептор
СD20	В-лимфоцит	Калцилі арналарды калыптастырып В-жасушалардын белсендірілуін реттейді
СD21	Жетілген В- лимфоциттер	В-жасушалық иммундырецепторға Ко-рецептор СЗ - комплемент қүрамының рецепторы
СD22	В-лимфоцит	Жетілген В-лимфоцнттердің маркері. В-жасушаның В- эритроциттерге тағы басқа жасушалардын орнығынуын і ынталандырады
СD25	Т-лимфоцит	Активтелген лимфоциттердің маркері. ШІ-2 -нің рецепторы.
СD28	Т-лимфоцит	Т-лимфоциттерге рецептор
СD30	Активтелген Т-, В- лимфоциттер, табиғи киллерлер.моноциттер	Лигандмен байланысқанан кейін Т- және В-лимфоциттердің өсіп-өнуін үдетеді
СD40	В-лимфоцит	В-лимфоцитгердіқ белсендірілуіне қатынасады
СD56	Табиғи киллер	Цитоктоксикалық пен цитокиндік өнімдерді белсендіреді
СD64	Моноциттер, макрофагтар	ІgG, ІgG1, ІgG2, ІgG3, ІgG4 -лерге жоғарғы аффиндік рецепторлар
СD94	Табиғи киллер	Табиғи киллердің цитотоксикалығьга күшейту/тежеу
СD95	Әр турлі жасушалар	Жасуша апоптозының маркері

СД антигеннің клиникада иммундытапшылық ауруларға диагноз қойғанда және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізгенде маңызы бар. СД-маркердің түрін анықтау үшін моноклоналдық антиденелерді қолданумен серологиялық реакңияларды пайдаланады (иммундыфлюоресценттік реакция, цитотоксикалық сынама т.б.)

9.1.5.Микробтардың антигендік қүрылысы
Микробтардың қүрамында антигендердің бірнеше түрі анықталады. Олардың антигендік құрылысы көбінесе эволюциялық және таксономиялық күйіне байланысты. Бактерялардың, вирустардың, саңырауқүлақтар мен қарапайымдылардың антигендерінің күрделі айырмашылығы бар. Соған қарамастан әр түрлі жүйелерге ортақ антигендері болуы мүмкін. Мысалы, бүкіл түқымдастыққа, түыстастыққа
207
және түрлікке тән антигендер болады. Түрдің арасында серологиялық топты (серотоп), вариантты (серовар), не болмаса типті (серотип) анықтауға болады. Микробтардың антигендерін инфекциялық, немесе аллергиялық ауруларға диагноз қою, алдын алу, емдеу үшін, вакцина мен қан сарсуды алу және де диагностикалық реакцияларды өткізу үшін қолданады.
9.1.5.1 .Бактериялардың антигендері.
Бактерия жасушасының құрылысында талшықтық, денелік (соматикалық), капсулалық тағы басқа антигеннің түрлерін ажыратылады (5-сызбанұсқа)
Талшықтьқ, немесе Н-антигендер, жылжытқыш аппаратта, яғни олардың талшығында орналасады. Олардың химиялық қүрамы флагеллин атты ақуыздан түрады. Қызыдырған кезде флагеллин өзінің табиғи қасиетін жоғалтып, Н-антиген спецификалығынан айырылады.
Саматикалық, немесе О-антиген жасушаның қабырағасымен байланысты болады. Оның негізін ЛПС (липополисахарид) құрайды. О-антиген температураға төзімді, сондықтан ұзақ уақыт қайнатқанға шыдайды. Бірақ, соматикалық антиген альдегидтер (мысалы, формалин) және спирттердің әсеріне өте сезімтал, аталған заттар оның құрылысын бұзады.
Егерде жануарларға талшығы бар бактерияларды ексе оларда О және Н- антиген мен байланысатын антиденелер қатар пайда болады. Қайнатылған бактерияларды еккен кезде, тек қана соматикалық антигенмен байланысатын антидене синтезделеді. Фенолмен енделген бактерияның таза дақылына қарсы тек қана талшыққа қарсы антидене түзіледі.
Капсулалыц, немесе К -антиген, жасуша қабырғасының бетінде орналасады. Капсула түзетін батерияларда кездеседі. К-антиген көбінесе полисахаридтерден тұрады, тек қана, күйдіргі таяқшаларының капсуласы полипептид тізбегінен құрылады. Қыздыру кезіндегі сезімталдығына сәйкес К-антигеннің үш түрі бар: А, В, L. Қыздыруға ең төзімдісі А-түрі, ол үзақ уақыт қайнатқанға шыдайды, В-түрі-1 сағат 60° С дейін қыздыруға төзімді, ал L- түрі бұл температурада шапшаң бұзылады. Сондықтан К антигенді жартылай жоғалту үшін бактериях арды ұзақ уақыт қайнату қажет. Жоғарғы дәрежелі вируленттігі бар іш сүзегі ауруының және де әнетробактериялардың тағы бір түрлерінің жасуша қабырғасының бетінде капсулалық антигеннің ерекше нүсқатүрі айқындалады. Ол вируленттіктің антигені, немесе Уі- антиген деп аталды. Бүл антигеннің, не оған қарсы пайда болған антиденелердің табылуының диагностикалық зор маңызы бар.
Ақуыздан түратын токсиндер, ферменттер және айналадағы ортаға синтезделіп шығарылатын кейбір ақуыздардың (мысалы: туберкулин) антигендік қасиеті бар. Олар антиденелермен байланысқанда озінің әсерлі қасиетін жоғалтады. Сіреспе, күл, ботулизм аурулары қоздырғыштарының токсиндері оте әсерлі, толық бағалы антигендерге жатады, сондықтан оларды өңдеп адамға егілетін анатоксин - токсоид (вакцинаның түрі) дайындауға пайдаланады.
Кейбір қоздырғыштардың қүрамында олардың патогендік қасиетін қүруына басты себебкер болатын жоғарғы дәрежелі иммуногендік антиген тобы бар. Бүндай антигендер антиденемен байланысқанда қоздырғыштың вируленттік қасиеті толықтай бейтарапталынады, соның нәтижесінен олар сол микробқа қарсы иммунитетті қамтамасыз етеді. Ол антигендер протективті деген атқа ие. Бүндай антигендер ең алғашында күйдіргі жарасынан шыққан іріңнен табылған еді. Ол зат ақуыз токсинінің түпбірлігі болып келеді. Олар қабынушылық және летальдік деп аталатын басқа меншікті вируленттілік суббірліктерді белсендіруіне жауапты.
9.1.5.2. Вирустардың антигені
Вирус бөлшегінің қүрылысында бірнеше түрлі антигендер тобы бар: ядролық («өзектік») капсидтық (қабықтық) және суперкапсидтық.. Кейбір вирус бөлшегінің қабықғының бетінде ерекше У-антигендер- гемагглютинин және нейраминидаза ферменті кездеседі. Вирус антигендері шығу тегіне байланысты

208
жіктеледі. Оның ішіндегі бір бөлігі-вирусоспецификалық. Олардың құрылысы туралы ақпарат виру нуклеин қышқылында орналасқан. Вирус антигендерінің басқа түрлері қожайын жасушасының қү-" заттарынан тұрады (көмір сутегі, липидттер), олар вирустың жаңа бөлшегі бүршіктеніп қүрьшыуы кез: вирустың сыртқы қабығымен қамтылып үсталуына байланысты қалыптасады.

Вирустың антигендік құрамы оның қүрылысына байланысты. Қүрлысы қарапайым вирустар антигендік спецификалығы рибо- және дезоксирибонуклеопротеидтермен тәуелді. Ол заттар суда жақ ерітелетіндігінен 8-антиген (лат. Solution-ерітінді) деп аталады. Құрлысы күрделі вирустардің антигендеріі бір бөлімі нуклеокапсидпен байланысты болса, ал басқасы сыртқы қабық суперкапсидте орын тапқан
Вирустардің кобінің антигендеріне жоғары дәрежелі өзгергіштік тән. Ол вирустың генетикал аппаратында үнемі өтіп отыратын мутациялық процестерімен байланысты, Мысал ретінде түмау жа АИВ вирустарын келтіруге болады. ;
9.1.6. Антигендер макроорганизмге енген кезде болатын процестер
Антигендердің организмге енуі және олардың иммундық жүйемен кездесуі сатылап өтіп, бі мерзімге созылады. Антиген ағзаға кірген және тараған кезеңдерінде иммунитетгің организмде кеңтараг әр түрлі факторларының қуатты қарсыласуымен үнемі кездесіп отырады.
Антигеннің организмге енуі мен тарауның әр түрлі тәсілдері бар. Олар организмнің өз бойын (эндогендік шығу тегі), не тыстан (экзогендік шьну тегі) тарауы мүмкін. Шығу тегі бойынша экзогец антигендер организмге мынандай жолдармен енуі мүмкін:
тері және шырышты қабықша арқылы (жара, микрожарақат, жәндік шағуы, қасыну т.б.);
ішек-қарын жүйесі арқылы сіңірілуі (эпителиалдық жасушалардың эндоцитозы);
жасуша арасындағы саңлау арқылы (аяқталмаған фагоцитозда, не болмаса жасуша ішінде өсеі облигаттық паразитгердің көмегімен); '
тікелей жасуша арқылы (жасуша арқылы тарайтын облигатты паразиттер, мысалы-вирустар).'
Антиген организмде лимфа (лимфогендік жол) және қанмен (гематогендік жол) басқа ағзаларІ
тіндерге тарайды. Антигеннің организмге тарауы белгілі бір ретпен жүреді, ол көбінесе лимі түйіншектерінде, бауырдың лимфоидтық тінінде, көк бауырда, өкпеде және басқа ағзаларда сүзіліп, й жерлерде иммундық қорғаныс факторларымен қатынасқа түседі. Ол факторлардың жауабы ретің антигендер бейтараптанып организмнен тысқа шығарылады. Бұл процесс жүрген кезде бірінші күр бастаушы түқым қуалайтын иммунитеттің факторлары болады, олардың күрделігіне және де әр түрлілігі қарамастан белсенділігін арттыруына ұзақ уақыт керек емес. Егерде антиген 4 сағаттың арасьщ бейтарапталып тысқа шығарылмаса, онда иммунитеттің жүре пайда болған жүйесінің факторлары і(і кіріседі. Олардың әсерінің нәтижелігі «өзімдік-бөтен» спецификалықты тану және де реттеуші і иммундық қорғау факторларын (спецификалық антидене, антиген, реактивті лимфоциттердің клоны)бөі шығару арқылы қамтамасыз етіледі. Процеске қатысу дәрежесіне қарамастан макроорганизмнің иммуң) қорғанысының барлық буыны мен деңгейінің ақгық тиімділігі мыналарға бағытталған:
антиген молекуласының белсенді учаскесін байланыстыру;
антигенді бүзу, не бөліп тастау;
толық ыдырату, оқшаулау (капсуламен қоршау), не болмаса антигеннің қалдығын макроор низмнен шығару.
Айта келгенде гомеостаз толық немесе жартылай қалпына келтіріледі. Сонымен қатарлас иммундық еске сақту, толеранттық, немесе аллергия пайда болады.
9.2. Адамның иммундық жүйесі
Организмнің ішкі ортасының генетикалық тұрақтылығын және де оның биологиялық, түр ерекшелігін сақтауды бақьшау үшін адам ағзасында иммундық жүйе бар. Бұл өте көне жүйе. Иммун/ жүйе жұмысының бастыларына «езіңдік - бөгделікті» тану, үнемі айналымда жүруі, қайталап жаңартыі және де жасушалық әлементгерінің түрақгы қарым-қатынаста болуы жатады.
МЩИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ 209
9.2.1. Иммундық жүйенің қүрлымдық және функцноналдық элементтері
Иммундық жүйе дегеніміз, ол мамандалынған және жекеленген анатомиялық лимфоидтық тін. Ол әр түрлі лимфоидтық қүрама, не жеке жасуша ретінде бүкіл организмге жайылған. Оның қосынды салмағы бүкіл дененің 1-2 пайызы болады. Анатомиялық қүрылысы мен атқаратын ісіне сәйкес, ол орталық және шеттік органдарға бөлінеді. Орталық органдарға жілік майы және айырша безі, ал перифериялық органдарға лимфа түйіншектері, лимфа тіннің жинағы, көк бауыр, бауыр, қан және лимфа жатады. Атқаратын ісіне сәйкес иммундық жүйе төменгідей органдарға бөліненді. иммундық жүйенің жасушаларын қайталап өндіру және сүрыптау (жілік майы, айырша без); қоршаған ортаны, не болмаса сырттан кірушілікті бақылау (терінің және шырышты қабықшаның лимфоидтық жүйесі);
ішкі ортаның генетикалық бірқалыптылығын бақылау (көк бауыр, лимфа түйіншектері, бауыр, қан, лимфа).
Иммундық жүйенің іс атқаратын басты жасушасы лимфоциттер. Олардың ағзадағы саны 10'2 дейін жетеді. Лимфоциттерден басқа лимфоидтық тіннің іс атқаратын жасушаларына мононуклеарлық және дәнді лейкоциттер, тін базофильдері, дендритгі жасушалар жатады. Жасушалардың кейбір бөлігі иммундық жүйе органдарында шоғырланған, басқа бөліктері бүкіл организмде ерікті айналымда болады.
Иммундық жүйенің органдары 6-сызбанүсқада көрсетілген.
9.2.1.1. Иммундық жүйенің орталық органдары
Иммундық жүйенің орталық органдарына жілік майы мен айырша без жатады. Олар иммундық жүйенің жасушаларын үнемі өндірушісі және сұрыптаушысы болады. Аталған органдарда лимфопоэз, яғни лимфоциттердің пайда болуы, өсіп көбеюі олардың ең алғашқы пайда болған бастаушы немесе бейиммунды жасушаға айналуы, және де олардың «үйрену» жұмыстары өтеді. Адам денесінің ішінде олар органдар ортасында орналасқан тәрізді. Құстарда иммундық жүйенің орталық органына клоакаға жуық орналасқан «Фабрициус қоржыны» (Ьигза ҒаЬгісіі)жатады. Бұл органда лимфоциттердің жоғарыда айтылғандай жетілуі өтіп антидене түзетін В-лимфоциттерге айналады. Сүтқоректі жануарларда мұндай құрылым жоқ, сондықтан оның жұмысын жілік майы толығынан атқарады. Соған қарамастан В-лимфоцитгер деген дәстүрлі ат сақталып қалды.
Жілік майы сүйектің кемікті затында болады. Жілік майында жанжақты мүмкіншілігі бар, қан мен иммундықжасушалардың негізін құрушы иммундыкомпонентті жасушалар болады. Жілік майыныңжүйелі жасушалары негізінде В-лимфоцитгер өсіп-өніп, жетіліп- жіктеліп бүкіл организмге қан арқылы тарайды. Сонымен қатар, жілік майындағы жүйелі жасушалар айырша безге көшіп Т -лимфоциттердің негізін салушы жасушаларға айналады.
Фагоциттер мен кейбір дендритті жасушалар да жілік майында құрылады және де сол ортада плазматикалық жасушаларды да табуға болады. Олар В-лимфоциттердің жетіліп жіктелуінің сонғы мезгілінде пайда болып, соңынан жілік майына қайта оралады.
Айырша без, тимус, не жемсау безі төс қуысының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Бұл органның морфогенез жолы ерекше. Айырша без нәрестенің жатырда жатқан кезінде құрала бастайды. Нәресте дүниеге келер кез жуықтағанда оның салмағы 10-15 г., ал баланың бес жасқа толар кезінде толық кемеліне келеді, бірақ ең жоғарғы салмағына (3 0-40 г) 10-12 жастың арасында жетеді. Жасөспірімнің жыныстық өзгерістігі аяқталғаннан кейін айырша без керісінше дамып солый бастайды, оның лимфоидтық тіні майлы, немесе дәнекер тініне айналады.
Айырша без бөлшектенген үлестен тұрады. Оның құрамына ұлпалық және қыртыстық қабат кіреді. Қыртыстық қабатта «күтуші-жасушалар» деп аталатын эпителиалдық жасушаның тобы орналасқан. Олардың талшықтары тор қүрып оны «пісуіне» жуықтаған лимфоцитгер жайлайды. ¥лпалық қабатгың торында ұлпаның эпителиялық жасушалары орналасады, ал екі қабаттың арасында дентритті жасушаларды табуға болады.
210
Жілік майындағы жүйкелі жасушадан қүрылған Т-лимфоциттердің негізін салушы жасушалар, айырша бездің қыртысты қабығына ауысады. Сол жерде олар айырша бездің биохимиялық факторларының әсерінен шапшаң өсіп-өніп, жетілген Т-лимфоцитгерге айналып бөгде антигендердің эпитоптарын ажырату мүмкіншілігіне ие болады. Бұл процесс екі кезеңнен түрады, белгілі уақыт пен белгілі жерде жүріп «оң» және «теріс» сүрыптану арқылы өтеді. Т-лимфоциттердің антигенді тану дәрежесінң сапасы мен өмір сүру уақытының үзақгығы «оқығандығының» көрсеткіші болып табылады. «Оң» сүрыптану эпителиалдық жасушалардың көмегімен қыртыс қабатында өтеді. Оның мәні өзінің қүрлысындағы олигопептидтердің ерекшіпігіне қарамастан рецепторлары эпителиялық жасушаларының бетіндегі МНС пен тиімді байланысу және Т-лимфоциттердің клондарын демеу. Антигенмен кездесудің нәтижесінде белсендірілген жасушалар (Т-лимфоцитгер) қыртыстық эппителиоцитгерден тіршілікті сақгап өсіп-өнуге хабар алады, ал өмір сүре алмайтын, не жауап бере алмайтын жасушалар құрып кетеді. «Теріс» селекцияны қыртыс-үлпалық шекаралық аймақга орналасқан дендритті жасушалар атқарады. Оның басты мақсаты Т-лимфоциттердің аутореактивті клондарын сүрыптап шеттету, ондай жасушалар апоптоз үдеуі арқылы жойылады. Айырша бездің селекциялық жүмысының нәтижесі өте ауыр, өйткені Т-лимфоцитгердің 99 пайызы сынға шыдамай жойылып қалады. Олардың тек қана 1 пайызына жуық мөлшері МНС-пен ұқсастығы бар бөтен биополирлермен кешенді түрде тани алатын жетілген иммунды емес жасушаға айналады. Тәулік сайын «оқытылған» 106 миллионнан астам лимфоциттер айырша безден қан мен лимфаға түсіп, басқа тін мен органдарға тарайды.
Иммунды қорғаныс құрылуынаТ-лимфоциттердіңжетілуі мен «оқытылуы» өте маңызды. Мысалы, айырша без толық жетілмесе, не жасушаларының керекті саны толық болмаса, ол иммундық қорғаныс дәрежесінің күрт төмендеуіне себепкер болады. Бұндай көрніс айырша бездің іштен туған ақаулығында (аплазия, не гипоплазия), бала кезінде хирургиялық жолмен алынып тасталынғанда, не балалық шақта радиациялық зақымдауға шалдыққанда байқалады. Дегенмен, ересек адамда жасалған тимэктомия иммунитетке айтарлықтай әсер етпейді.
9.2.1.2. Иммундық жүйенің перифериялық органдары
Иммундық жүйенің перифериалық ағзаларына көк бауыр, соқыр ішек, бауыр, жұтқыншақ бездері, лимфойдтық фолликулалар тобы, лимфатикалық түйіндер, қан, лимфа және де тағы басқалар жатады. Бұл ағзаларда иммунитетке тікелей иммундық бақылау жүргізетін жауапты жасушалар орналасқан. Ол органдарда иммуногенез, яғни иммундық жасушаларының өсіп-өнуі және мамандануы жүреді. Иммундық жүйенің перифериялық органдары атқаратын ісіне сәйкес органның сұйық ортасын бақылайтын (лимфатикалық түйіндер, көк бауыр), тері мен шырышты қабықшаны бақылайтын (лимфатикалық фолликулалар) және де ішкі ағзалардың жұмысын бақылайтын (тін, көшпелі жасушалар) деп бөлінеді.
Лимфа түйіндер і- олар ықшам көлемді, бұршақ тәрізді, лимфа тамырының бойын бойлап жатқан анатомиялық құрылыстар. Органның әр учаскесінде регионалдық лимфа түйіндері бар. Адам организміндегіолардыңжалпысаны 1000-ғажуықболады. Лимфатүйіндердің атқаратын бастыжұмысы - биологиялық сүзгіштік. Организмнің барлық учаскесінен келген лимфа сүзіледІ, сонымен қатар антигендер қоюландырылады. Орта есеппен алғанда лимфа түйіндерінен бір сағат арасында 109санды лимфоцит өтеді. Қүрылысына қарағанда лимфа түйінегі екі қабаттан тұрады: қыртыстық және ұлпалық.. Қыртысты қабат дәнекерлеу тінінің тарамдарымен ұяларға бөлініп, өзара қыртыстық және қыртысқа көршілес зонадан тұрады. Қыртыстық зонада В-лимфоциттерді өсіп-өндіретін фолликулалар (терминантгы брталар) орналасқан. Бүл ортада сонымен қатар В-лимфоцитгерді кемеліне келтіретін фолликулярлық дендритгерді табуға болады. Қыртысқа жуық қабатта Т-лимфоцитгер мен Лангерганс жасушаларының негізі болып келетін арнаулы интердигиталды жасушалардың аймағы орналасқан.
Ұлпалық зона дәнекерлеу тіннің жіктерінен тұрады, олардың арасында макрофагтар мен плазматикалық жасушалар орналасқан.
211
Сонымен, сөл түйіндерінде иммуннтетке жауапты жасушалар демеуленіп антигендерді залалсыздандыруға бағытталған спецификалық иммундық жауап басталады.
Көкбауыр. Бүл агза арқылы қан түгелінен сүзіледі. Ол бөліктенгенқүрылыстантүрады. Орналасқан жері - сол жақ мықын. Құрамына бірінші және екінші топты лимфа фолликулалары кіреді. Бірінші топ артериялардың бойын қуалап қоршайды, ол жерде көбінесе Т лимфоциттер орналасады, екінші топ біріншімен шекараласып жатады және ол жерде В-лимфоциттер мен плазматиқалық жасушалар орналасады. Сонымен қатар, көк бауырда фагоциттер мен ретикулярлық дентриттің жасушаларын табуға болады.
Көкбауырда қан айналымындағы эритроцитгерді қоршаған антигендер мен «ескірген эритроцитгер» сүзіліп, жинақталып отырады. Сондықтан бүл органды кей кезде «эритроциттердің моласы» деп атайды. Көк бауырда иммунитетке қатынасы бар көптеген процестер жүріп отырады.
Бауыр - иммунитетжүйесінде өте маңызды рөл атқарады. Ондатіндікмакрофаггардьщжартысынан көбі, және де табиғи киллерлердің үстемді бөлігі орналасқан. Лимфоидтық жасушалар тобы бауырдың тағам антигендеріне төзімділігін қамтамасыз етеді, ал макрофагтар иммунды кешендердің әр түрін ыдыратады.
Лимфатикалыц топты фоллликулалар (пейер бездері). Олар ішектің шырышты қабығындағы лимфоидтық үлпаның жинағы болып табылады. Ондай қүрылымдар ішектің аппендикс деп аталатын қүрт тәрізді өсіндісінде де табылады. Сонымен қатар, олар бүкіл ас қорыту жопында (өңештен бастап артқы өтіске дейін) жекеленген лимфа бездері түрінде орналасқан. Олар ішек қуысын және оның шырышты қабығының жергілікті иммунитетін қамтамасыз етеді және оның қалыпты микрофлорасының түрі мен санын реттейді.
Лимфоидтық элементгердің жинағы түрінде орналасқан жүтқыншақ шеңберіндегі бадамшалар, мүрын-жүтқыншақгың, ауыз қойнауының және тыныс жолының жоғарғы бөлімінің жергілікгі иммунитетін қамтамасыз етеді, сонымен қатар олардьщ шырышты қабығын ауа-тамшы, ауа-шаңмен кіретін микробтар мен басқа генетикалық бөгде агенттерден қорғап, қалыпты микрофлораны ретке келтіреді.
Лимфа - ол тамырларда, лимфа түйіндерінде болатын организмнің сүйық ұлпасы. Оның қүрамына тіндер арасындағы саңлаудан келетін сүйықтың затгары кіреді. Лимфоцитгер лимфаның негізгі жасушалары болып табылады. Олар лимфаның қүрамында организмде қайта айналып жүреді.
Қан. Онда Т- және В- лимфоциттердің бастамашысы мен жетілген түрлері, полиморфты ядролық лейкоцитгер, моноцитгер айналып жүреді. Лимфоцитгер барлық лейкоциттердің 30 пайызын қүрайды. Белгілі бір мезгілде қанда лимфоциттердің жалпы санының 2 пайызынан аз мөлшері болуы мүмкін.
9.2.1.3. Иммундық жүйе жасушаларының түрлері
Спецификалық иммунды қорғау жүмысын қанның миелоидтьіқ және лимфоидтық осімінен пайда болған көп санды жасушалар тобы - лимфоциттер, фагоциттер және дендритті жасушалар атқарады. Олар иммундық жүйенің негізгі жасушалары. Сонымен қатар, иммундық жауапқа басқа да жасушалар түрі қатынасуы мүмқін (эпителий, эндотелий, фибробластар т.б.). Аталган жасушалар бірінен бірі тек қана сырт пішінімен, атқаратын жұмысымен емес күрделі құрылыс құрамымен, сезгіш аппараттарымен және де атқарылған іс нәтижесімен ажыратылады. Соған қарамастан барлығының пайда болған тегі ортақ. Негізінде оларды құрушы - жілік майындағы полипотентті жүйкелі жасушалар (7-сызбанұсқа).
Иммундық жүйе жасушаларының цитоплазмалық мембранасының үстінде маркерлері бола алатын ерекше молекулалар орналасқан. Арнаулы антиденелердің көмегімен олар субпопуляцияға болінген. 1980 жылы адам лейкоциттерінің маркерлері халықаралық белгімен СD - антигендер деп аталған (ағылшын сөзінен Cluster Differentiarionor Definition). Қазіргі уақытта иммундық жүйенің басты субтүрлік жасушаларын моноколоналдық антиденелерді қолданып, серологиялық реакциялармен қай топқа жататындыгын дәлелдеуге болады.
212
Иммунды жауапқа қатынасатын жасушалар иммундыцитокиндер және лигандар деп аталатын медиаторларды синтездеп шығарады, олар атқару белсенділігіне сәйкес регуляторлық (индукторлық реттеушілік), эффекторлық (көрністудырушылық) және АӨЖ (антидене өндіретш жасушалар) болып бөлінеді Реттеуші жасушалар иммундық жауаптың бағытын, өнімділігін және қанша уакытқа созылатындығын (ұзақтығын) анықтайды. Эффекторлық жасушалар - иммундық қорғанысты іске тікелей асырушьшар. Ағзаға енген антигендерге олар тікелей, немесе өзі қорытып шығарған биологиялық
затгар (антиденелер, медиаторлар т.б.) арқылы әсер етеді.
АӨЖ - лар күрделі емес, бірақ өте жауапты жұмысты атқарады. Олар антигенді ұстап, өңдеп МНCll құрамындағы иммунитет құрылуына жауапты (ИҚЖ) жасушаларға тапсырады. Олар антигендерді талғамайды. Оның себебі АӨЖ-мембранасында қолдаушы факторлар мен адгезиялық затгар бар. Соның нәтижесінде АJЖ -лар түрлі құрамы бар антигендерді АJЖ -ға ұсынып, олармен тұрақты және
уақытқа созылатын байланысқа түсуін қамтамасыз етеді.
АӨЖ-ларға нақтылы сәйкес келетін жасушалардың қатарына жілік майынан тараған дендритті
жасушалар, В-лимфоциттер және макрофагтар кіреді.
Макроағзаның иммунды қорғанысының бағытгалып жүретінінің себебінің бірі иммундық (ИЖ) жасушаларының сыртқы мембранасында спецификалық антигендік рецепторларының болуы Қабылдау механизміне сәйкес олар тікелей және жанама әсерліге бөлінеді. Тікелей әсерінің нәтижес олар антигендермен тура байланысады. Лимфоцитгердің бірталай субтүрлері міндетін осындаи жолмен атқарады. Жанама әсер етушілер антиген мен иммунды-глобулиндердің Ғс - бөлігі арқылы міндінатқарады. Бірақ, бұл жолмен жүретінпроцестің нәтижесі Ғс-бөлігінің қасиеттеріне байланысты Айтылған жолмен макрофагтар, табиғи киллерлер, эпителиялық дендритгік жасушалар жұмыс атқарады.
Иммунды жауап әртүрлі жасушалар тобының тығыз қарым-қатынаста іс атқаруына негізделген Осындай қабілетке жету үшін иммундық жүйенің жасушалары кең спекгрлі иммундыцитокиндер қорытып шығаруы керек. ИЖжасушаларының үстем көбі адам организмінің ішкі ортасындалимфатикалық және қан тарату жүйесінің мүмкіншілігін қолданып қайта айналып отырады.
ИЖ-ның жасушалық әлементгерінің қүрамы үнемі қайталанып жаңартылып тұрады. Істен шыққан жасушалар жойылып, олардың көпшілігі жүйелік жасушалардың өсіп-өнуімен толтырылады.
9.2.1.3.1. Лимфоциттер
Лифоциттер жылжымалы сыңарядролық жасушалар. Олардың белгілі морфологиялық ерекшеліктері және атқаратын ісшен бірінен бірі ажыратылады. Ағзадағы жетілу орнына байланысты олар гетероге екі топқа бөлінеді: Т-(тимус) және В- (Фабрициус қоржыны, сүйекмайы) лимфоцитгер.
Лимфоциттер жүре пайда болған иммунитетте басты рөл атқарады. Олар антигендермен алғаш кездесш, оларды танып, жасушалық және гуморалдық иммунитет жауабын және иммунитетгің барлық түрлерінің құрыла басталуын қолдайды.
Ағзада лимфоцитгер қайталап айналып үнемі жаңартылып огырады. Өзінің жылжу мүмкіншілігі арқасында қан және лимфа арқылы тін мен жасушалар арасында бірінен біріне көшіп жүреді. Олардың. орын ауыстыруы арнаулы факторлармен бағдарланып отырады. Қалай да болмасын, Т- және В-лимфо циттер, тек қана өзіне арналған орындарда қонақтайды. Иммунитетке қатынаспаған лимфоцитгер өмір сүреді. Т-лимфоциттердің өмір сүру уақыты бірнеше айдан бірнеше жылға созылады, ал В- лим фоциттердікі -жұмалардан айларға созылады. Бірақ, белсендірілген және иммундық жауапқа қатынасқан лимфоцитгердщ өмір сүру мезгілі шолақ - тек қана бірнеше тәулік. Лимфоцитгер тобының саны қатаң- бақыланып, керек уақытта олардың саны үнемі толтырылып отырылады. Ескірген, жалған белсендірілген не сол организмнің ауто- антигендеріне әсер ететіндері аппоптоз арқылы жойылып отырады.
Спецификалық қызметін атқару үшін лимфоциттердің құрамында арнаулы рецепторлар б Сондықтан лимфоциттер иммундыкомпотентгі жасушалар қатарына жатады. В-лимфоцитгердің реце ры - ВСR (ағылшын В- cellreceptor), Т-лимоцитердікі - ТСR (ағылшын Т-сеllreceptor).
213
Лимфоциттердің аитиген спецификалық рецепторлары күрделі қүрылыстан тұрады және олардың жасушалық бірегейлігі бар. Олар көп гендермен бақьшанатын бірнеше полипептидтік суббірлікген түрады. Қайталанып қиыстыру арқылы рецепторлардың саңсыз көп нүсқалары құрылуы мүмкін.
Қорыта келгенде, организмде үнемі қай уақытта, қандай иммундық жауап болмасын қайтара алатын спецификалық бағытталған кең «репертуарлы» лимфоциттер болады.
Лимфоциттердің антигендерді қабылдау механизмі бір қалыпты. Олардың сырт қабығымен антигендерді қабылдаған белгі арқылы лимфоцитгің ішкі құрылысына бағытталады, соның нәтижесінен процестің келесі сатысына қатынасатын ішкі ферменттер (тирозинкиназа, фосфорилаза т.б.) белсене бастайды. Лимфоциттердің жұмысы жемісті болу үшін қосымша тітіркену мен молекулалар керек.
Т-және В лимфоциттердің арасында ажыратылу белгісі жоқ жасушалар кездесуі мүмкін. Олар нөлдік жасушалар деп аталынды. Жілік майында олардың үлесі 50 пайызға дейін, ал қанда мөлшері 5 пайызға жуық. Атқаратын ісі әзірше белгісіз.
9.2.1.3.1.1. В-лимфоциттер
В-лимфоциттер барлық лимфоцитердің 15 пайызды үлесін құрайтын көбінесе эффекторлық иммунды жауапты жасушалар. Олар екі популяцияға бөлінеді: «әдеттегідей» СД5 маркері жоқ және СД5 маркері бар ВІ-лимфоциттер.
Элекгрондық микроскоппен қарағанда В-лимфоциттердің сырты бұдырланған, СД 19-22 маркерлері анықталатын жасушалар болып көрінеді. Антигенспецификалық (ВСК) жүмысты иммундыглобулиндердің ерекше мембраналық түрі атқарады. Жетілген В-лимфоциттер және сол түқымнан тараған плазмоцитгердіц антидене бөліп шығаратындары болады. Олардың негізгі өнімі иммундыглобулиндер. Сонымен қатар В- лимфоцитгер гуморалдық иммунитеттің құрылуына, В-жасушалық иммунологиялық есте сақтауда және де гиперсезімталдықтың жедел түріне қатынасады. В-лимфоциттердің ретгенуі және жетілуі алғашында сүйек кемігінде отіп, одан кейін бастаушы жасуша түрінде иммундық жүйенің шеткі органдарында өтеді. Иммунологиялық есте қалу жасушалары мен плазматикалық жасушалар В-лимфоциттердің тұқымы болады. Көлемді цитолпазма, дамығанэндоплазматикалықретикулома, көп санды рибосомалары болатын Гольджи аппараты - цитоплазматикалық жасушалардың негізгі морфологиялық белгісі. Белсенді синтездейтін плазмоциттің өмірі шолақ, 2-3 тәуліктен артпайды.
ВІ-лимфоцитгер антидене өндіретін жасушалардың арасында филогенетикалық бұтақта ең ерте пайда болғаны деп саналады. Олардың алғашқы түрлері шырышты қабықшаға өте ертерек көшіп, сол жерде иммундық жүйенің орталық органдарынан тәуелсіз өсіп-өніп өзінің популяциялық түрін сақтайды. Олардың мембранасында СД5 маркерлер бар. Бұл жасушалар микробтардың полисахаридті, липидті антигендеріне төменгі аффинды IgА, ІgМ бөліп шығарып, шырышты қабықты шартты патогенді бактериалардан иммунды қорғауды қамтамасыз етеді (8-сызбанұсқа).
В-лимфоцигтердің функционалдық белсенділігін ерітілетін антигендер, Т2-хелпердің иммундыцитокиндері, макрофагтар мен тағы да басқа жасушалар басқарады.
9.2.1.31.2.Т-лимфоциттер
Т-лимфоциттер күрделі қүрамнан тұратын жасуша тобы. Олар жілік майындағы полипотентті жүйелік жасушалардан басталып ары қарай алғашқы (пре-Т-лимфоциттер) элементтеріне дейін жетіліп түргеталданылады.Т-лимфоциттердің үлесі барлық лимфоциттетрдің 75 пайызы болады. Элекгрондық микроскоппен зертгегенде олар СДЗ және қой әритроцитгерінің маркерлері бар жазық сыртты болып көрінеді. Т-лимфоциттер өзінің антигендік рецепторларымен (ТСR) және де атқаратын іс бағытымен жеке тоигарға бөлінуі мүмкін.

214
ТСR-ға сәйкес олардың екі түрі бар: альфа-бетта және гамма-сигма. Бірінші түрі қос полипептидті тізбектен түрып Т-хелпер мен Т-киллер деп аталатын лимфоциттерге тән. Екіншісі ерекше гамма-сигма Т- лимфоциттердің сырт қабығынан табылады.

Мамандығына сәйкес Т-лимфоциттер екі түптопқа бөлінеді: иммундық реттеушілер (иммундырегуляторлар) және әсеретушілер (эффекторлар). Біріншілеріне жататындар Т-хелперлер. Сонымен қатар Т-супрессорлар (тежеушілер) бар болатындығы болжанылған еді, бірақ осы күнге дейн олардың морфологиялық қасиетгері негізделініп, бар не жоғы дәлелденбеген, бірақ та, тежеушілік көрністің бар екені айқын. Көрністудырушылық (эффекторлық) жүмысты цитотоксикалық лимфоциттер -Т-киллер мен табиғи киллерлер атқарады.
Ағзада Т-лимфоциттер иммундық жауаптың жасушалық түрін қамтамасыз етіп (баяу гиперсезімталдық, трансплантациялық иммунитет, ісікке қарсы иммунитет т.б.), иммунды жауаптың қарқынын және үзақтылығын анықтайды. Олардың жетілуін, түрге бөлінуін және белсенділігін цитотоксиндер басқарады.
Т-хелперлер
Т-хелперлер реттеуші жүмысты атқаратын Т-лимфоцитгердің субпопуляциясы болады. Олардың Т-лимфоцитер арасындағы үлесі 75 пайыз. Т-лимфоциттердің сыртқы мембранасының бетінде СД4, және басқа рецепторлардың молекулалары табьшады. Солар арқылы Т-хелперлер АПЖ-дан (антиген презентейтін жасушалар) алынған ақпаратты талдайды.
Т-хелперлердің антигеннің бөгде, не богде емес екенін талдауы дәлдікті тілейтін күрделі процесс. Оған көптеген факторлар әсер етеді (9-сызбанүсқа):
ТСR (Т-жасушалардың рецепторы) мен бірлескен СДЗ молекуласы;
МНС (гистосәйкестіктің басты комплексі) сыныбының молекулалық кешеніне үқсастығы бар СД4 Ко-рецепторлы молекулалары;
Жасушааралық түйісуді түрақтататын адгезиялардың молекулалары;
АПЖ (Антиген презентгейтін жасушалар) -ның Ко-демеуші факторалымен өзара әрекеттесетін рецепторлар (СД28, 40 Л).
Өнімді рецепция Т-хелперлердің көп түрлі цитокиндерді өндіруіне дем береді. Солардың көмегімен Т-хелперлер иммундық жауапқа қатынасатын жасушалардың биологиялық белсенділігін бақылайды. Т- хелперлердің тобы біркелкі емес екені дәлелденген. Белсендірілген СД4+ Т-лимфоцит келесі буында екі түрге талданылады: Т1 және Т2 хелперлер.
ТІ-хелперлер жасушалық иммунитеттің дамуына, гиперсезімталдықгың баяу түріне, иммундық қабынуға керекті ИЛ -2, 3, гамма-ИФН, ісіктің некрозын тудыратын фактор (ФНО- фактор некроза опухолей - ІНФ -ісіктің некроз факторы) түзеді.
Т2-хелперлер гуморалдық иммунитетті, гиперсезіталдықтың жедел түрін қолдайтын ИЛ-4, 5, 6, 9, 10,13 жәнет.б. өндіреді.
ОрганизмдеТІ -, Т2-хелперлердің теңестігі сақгалып отырады. Ол сәйкесті иммундық жауап беруге қажет. Бірақ, жасушалар үнеме өзаралық сайысқа түсіп отырады. Нәрестелердің ағзасында Т2 -хелперлердің үстемділігі анықталған. Организмнің калыпты микробтарының сан-сапасы өзгерген кезде ТІ-хелперлердің дамуы бәсеңдеп, аллергияға соқтырады.
Т-киллерлер
Т-киллерлер, Т-көрністудырушылардың (эффекторлардың) субпопуляциясы. Барлық лимфо- цитгердің арасында олардың үлесі 25 пайыз. Т-киллерлердің цитоплазмалық мембранасының сыртында МНС 1-дің жинағына кіретін СД8 және альфа-бетта (ТСК.) рецепторларының молекулалары бар. Солар арқылы Т-киллер «өзінікін» «бөгдеден» ажыратады. Т-киллерлер ағзаның өзінің жасушаларының

215
арасындағы туған өзгерістерді іздеп талдайды, яғни олардың МНС 1 жиынағының антигендеріне сәйкес келмейтін өзгешелікті іздейді. Мутант жасушалардың, вирустармен зақымдалған жасушалардың, және де ауыстырылған органдардың аллогендік жасушаларының құрамында генетикалық бөгделіктің сипаты бар болғандықтан, олар Т-киллерлердің нысанасы.

Т-киллерлер нысана-жасушаны басқа факторлардың көмегінсіз озі бөліп шығарған улы заттардың (перфорин, гранзимдер, гранулизин) көмегімен жояды.
Перфорин - уландыратын ақуыз. Оны Т-киллерлер мен табиғи киллерлер қорытып шығарады. Әсері бейспецификалық. Оларды тек қана жетіліп активтелген жасушалар өндіре алады. Перфорин алғашында жасушаның ішінде пайда болып, дәншіктер ретінде жиналып ТСR бағыттауымен өзгерген нысана- жасушаларды зақымдайды. Зақымдау механизмі өте күрделі биохимиялық реакциялармен жүріп нысананың жойылуымен, немесе нысанаға келесі заттардың - гранзимдер, гранулизиңдердің бөгде затқа қарсы әрекетін қолдауымен аяқгалады.
Гранзимдер - жетілген цитотоксикалық лимфоциттер өндіріп шығарған сериналық протеазалардың жинақталған аты. Гранзимдердің 3 түрі бар: А, В және С. Олар перфорин тәрізді дәншіктерде жиналып, одан әрі перфорин қүрған саңлау арқылы нысана-жасушаға енеді. Енген жасушаның ішіндегі гранизмнің нысанасы аппоптоз жүргізетін ферментгер болады. Соларды қолдау арқылы аппоптоз белсендіріліп бөгде антигендер жойылады.
Гранулизин - ферменттік белсенділігі бар, цитотоксикалық лимфоцитгер өндіретін эффекторлық зат. Оларда митохондриялардың мембранасын зақымдау арқылы нысана-жасушада апоптоз басталуының себепкері болады.
Т- киллердің орасан зор биологиялық мүмкіншіліктері бар болғандықтан оларды «сериялық өлтірушілер» деп атайды. Ол қысқа мерзімде әрбіреуіне 5 минут уақыт жүмсап, нысана-жасушаның бірнеіііеуін олтіреді.
Г-киллерлeр организмде антиденетәуелсіз жасуша арқылы отетін цитотоксикалықты, Т-жасушалық ииммунитеттің есте қалуын, гиперсезімталдықтың баяу түрін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар сингезделген Т-киллер гамма-интерферон және ІНФ (Ісіктік некроз факторы) бөліп шығарып, иммундық қабыну туғызатын макрофагтарға дем береді.
9.2.1.3.1.2.3. Табиғи киллерлер
Табиғи киллер (ТК), не қалыпты киллер ( NК- жасушалар - ағылшынша NaturalKiller). Алғашында ағзада қатерлі ісікке айналған кейбір жасушаларды танып дайындықсыз оларды жоятын көлемді дәнді лимфоцитер деп сипатталған еді. Табиғи деп аталу себебі сондықтан. Олардың рецепторлық аппаратгары және әсер ету механизмі үзақ уақытқа дейін белгісіз болған.
Бүгінгі күндерде олардың ықшам морфологиялық, және де барлық лимфоциттер арасында үлесі 15 найызды жасушалар екені дәлелденген. Олардың шығу тегі лимфада болмайтын, бірақ қан ағысымен көшігі-қонып жүретін оргақ лимфоидтық алғашқы жасушалар.
Мекен жайы: бауыр, көк бауыр, жатырдың шырышты қабаты. Маркерлеріне, нақтылы мекен жайына, эффекторлық механизміне негізделіп екі субтопқа бөлінеді: «қандық» және «тіндік».
ТК- макроагзаның жасушасы ішінде өсетін паразиттерден ең басты цоргаушысы. Ол, жумысқа жүре пайда болган иммунитет факторларынан бүрын кіріседі. Соган царамастан ТК-ның биологиялыц мүмкіншіліктері шектеулі.
«Қандыц» ТК- қан ағысында айналып жүретін жасушалар. Олар көк бауырдың қызыл үлпасынан габьшады. ТК-ньщшамапы СД\6+СД56 маркерлері бар. ТК-лердін. «нысанасы» паразиттер (бакгериялар, вирустар, қарапайымдылар) жүғылған жасушалар және трансплантатгың аллогенді жасушалары болып Келеді. Іс атқару механизмі - антидене тәуелді жасуша қатысуымен жүретін цитотоксикалық процесіне жатады.
216
«Тіндік»TKтұрақтылау болып келіп, көбінесе бауырда және жүкті жатырдың қабатында кездеседі. СД 16СД56 -маркерлері көп және де Ғаs- лигандалары бар. Іс атқару механизмі - антидене тәуелді жасуша қатынасымен жүретін цитотоксикалық. «Нысана-жасушалары» - тағам антигендері, не іштегі нәрестенің аллоантигендерімен белсендірілген лимфоциттер.
ТК -лер цитотоксигендік әсерінен басқа цитокиндердің бірталай түрін бөліп шығарады ( ИЛ-5, -ү-8, гамма-ИФН, ФНО «ісік некроз факторы» т.б.) ТК-ның әсері цитокиндердің басқа түрлерімен (ИЛ-5, -4,-10,-12,) күшейтіледі.
9.2.1.3.2.4. Гамма-сигма Т-лимфоциттер
Т-лимфоциттердің арасында көбінесе СД4 СД8" маркерлері бар ерекше лимфоциттердің ықшамды популяциясы гамма-сигма лимфоциттер бар. Олар толығынан эпидермис пен ас қорыту жүйесінің шырышты қабығында орналасқан. Жалпы саны шамалы - лимфоциттердің 1 пайызындай, бірақ сыртқы тіндерде 10 пайызға дейін барады. Антигендік рецепторлары В-лимфоцитгердікіне үқсайды. Олардың иммунды рецепторларының спецификалығы шектелген. Кейбір көп тараған антигендерді (липопротеиндер, бактериялық суперантигендер т.б.) талдауға бағытталған. Бүл лимфоциттер инфекцияға қарсы иммунитеттің басталуының алғашқы кезеңдеріне қатынасады. Тағы да бір ерекшелігі - оның иммунитет жауабының неше түрлі саласында іс атқару ( цитокиндер синтездеу, солар арқылы жергілікті иммунитетгі және қабынуды белсендіру, Т2-хелперлердің өсуін күшейту т.с.) мүмкіншілігі.
Гамма-сигма лимфоциттердің щыққан тегі - иммуногенездің алғашқы кезеңдеріндегі сыртқы тінге ауысқан жүйкелік жасушалар болатындығы анықталған. Жетілуі айырша безден тыс болады. Өсіл- өнуіне зақымдалған ас қорыту жүйесінің эпителиі мен эпидермисі әсер етеді және де ол процесті ИЛ-7 күшейте алады.
9.2.1.3.2. Иммундык жүйенің басқа жасушалары
Иммунды жауаптың дамуына лимфоциттерден басқа көбінесе миелоидтық өскінге жататын жасушалардың бірнеше түрлері қатынасады. Олардың арасындағы ең маңыздылары: гранулоцитгер, тіндік және дендритті жасушалар.
Фагоциттер морфологиялық қасиеті бойынша гетерогенді иммундыкомпететентті жасушалардың ең көп санды фракциясы. Регулягорлық, эффекторлық белсенділігі бар. Иммунды цитокиндерді, ферменттерді, ионрадикалдарды және басқа биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарып жасуша ішіндегі және жасушадан тыс киллерлікті және фагоцитозды іске асырады. Макрофагтар антигендерді өңдеп оларды Т-хелперлерге үсынады.
Эозинофилдер - қанның дәнді лейкоциттері. Қанда, болбыр дәнекер тіндерде болады. Эозинфилдер гельминттер туғызған жергілікті ісік ошағында көптеп жиналып киллерлік функцияны атқарады. Эозинофилдердің мембранасында антиденелермен белгіленген гельминттерді «танитын» ҒсR ІgА немесе Іg0 элементтері бар. Белсендірілген жасуша гельминттерді зақымдайтын төменгідей заттарды бөліп шығарады:
ферменттер (эозинофильдік пероксидаза жэне коллагеназа);
ақуызды токсиндер (басты сілтелі протеин, эозинофильдік катионды ақуыз және нейротоксин).
Сонымен қатар эозинофильдер жасушалық иммунитеттің тізбегіне және Т2 хелперлердің синтезделуіне дем беретін цитотоксиндерді (ИЛ-3,-5,-8, т.б.), және де гельминт енген жерде қабынуды қолдайтын липидтік медиаторлар, тромбоцитті белсендіретін факторларды бөліп шығарады.
Тінді жасушалар - белгісіз текті, жылжымайтын, морфологиялық әлементгер. Олар барьерлік тіндерде және қан тамырларының тінін бойлап тұрақты мекендейтін жасушалар. Мекеніне және бөліп шығаратын биологиялық белсенді қосындылар түріне сәйкес екі түрі болады: шырышты қабықшаның және дәнекерлеу тінінің жасушалары.

217
Базофилдер - жілік майының жүйелік жасушаларынан туған гранулоциттер. Олардың эозинофилдермен ортақ бастаушы жасушалары бар. Қанда үнемі қайта айнала отырып анафилотоксиндер тудырған қабынуға қатынасуы, сол жерде түрақталуы мүмкін.

Базофил мен тінді жасушалар биологиялық белсенді заттардың үқсас жинағын синтездейді. Өндірілген заттар (вазактивті аминдер, сульфатталған глюкозаминогликандар) олардың денешіктерінде жиналады. Жасуша арасындағы саңлауга лейкотриндерді (С4, Д4, Е4), простагландиндерді (ПГД, ПГЕ), цитокиндерді (ИЛ-3, -4,-5, т.б.) бөліп шығарады.
Базофилдер мен тіндік жасушалардың сыртында өте белсенді ІgЕ антиденелермен байланысып олардың аллергендермен қосылуына әсер ететін (ҒсR) рецепторлар бар. Базофилдер мен тіндік жасушалар аллергендермен, анафилотоксиндермен, норадреналинмен т.б. заттармен белсендіріліп иммундық кешендермен тежеледі.
Аллергендер айтылған жасушалардың рецепторларымен байланысқан кешендермен қосылғаны, олардыңдәншіктеріныдыратып ішіндегі биологиялықбелсендізатгарды жасуша арасындағы саңлауларға бірден босатуын мәжбүр етеді. Бүл процесс гиперсезімталдықтың жедел түрін туғызады (аллергиялық реакцияның 1 түрі).
Базофил және тіндік жасуша иммунитеттің жасушалық факторының дамуына түрткі болады.
Дендритті жасушалар. Өсінді тәріздес жілік майы текті жасушалар. Олар лимфоидтық органдарды және барьерлік тіндерді мекендейді. Олардың сыртында әртүрлі рецепторлар бар. Дендритті жасушалар антигендерді қабылдап, өндеп МНС 11 кешенімен қосылып Т-хелперлерге үсынады. Олар өте белсенді жасушалар. Бүл жасушалардың арасындағысының әйгілілері Лангерганс (эпидермисте), интердигиталды (лимфа түйнектерінде) және айырша бездің дендритгі жасушалары.
9.2.2. Иммундық жүйе қызметінің ұйымдастырылуы
Жоғарыда келтірген мәліметке сәйкес иммундық жүйе қызметінің үйым-дастырылуы өте күрделі. Өзінің спецификалық жүмысын атқару үшін, яғни генетикалық бөгде затгарды танып және жойып, иммундық жүйенің қүрамдарының жүмысын реттеп, ағзаның ішкі ортасының генетикалық түрақтылығын сақтау үшін әр түрлі және әр санды жасушалар тобы мен ерітілетін факторлар керек. Өмір сүру жолында жасушалар организмде үнемі қайта айналып жүріп, біреуі өліп, екіншісі қайта пайда болып отырады.
Нақтылы қажеттілікке сәйкес иммундық жүйенің спецификалық іс-әрекеті - белсендірілу, не супрессиялану. Иммундық жауаптың багытына қарай тәуелсіз иммунды жауап барлық жасушалар түрінің өзара қатынасы арқылы, яғни жасушалық кооперация жағдайында өтеді. Антигендер, жасушалардың тікелей қатынасы және ерітілетін факторлар (цитокиндер, макро- және микроорганизмдер жасушаларының ыдыраган заттары) иммундық жүйенің тітіркендірушісі, белесендіруші сигнал болып табылады. Иммундық жауаптың кез келген түрінің дамуында оныңретімен ауысып отыратын кезеңдер сатысынан тұратыны байқалады.
9.2.2.1. Иммундық жүйе жасушаларының өзара әрекеттестігі
Алдыңғы бөлімдерде айтылғандай иммундық жүйенің іс атқаруына міндетті түрде жасушалардың өзаралық тығыз әрекеттестігі қажет. Жасушалардың бірімен бірі байланысуы үшін олар қашықтан байланыстыратын ерітілетін факторларды және тікелей түйісуді қолданады. Жасушалардың өзаралық әрекеттестігінің механизмінің негізінде рецептор - лигандалық өзара әрекеттесу жатады.
Иммунды жауагі жасушаларының бірімен бірі байланысып әрекеттесуінде ерітілетін факторларды бөліп шығару әмбебап тәсілдің бірі болып табылады. Олардың қатарына цитокиндер жатады. Қазіргі уақытга цитокиндердің'25 түрі белгілі (9.2-кесте).
Цитокиндер құрылысымен, атқаратын әрекетімен өзгеше бір түқымдастыққа жататын биологиялық белсенді молекулалар. Оларға ортақ бірқатар сипаттар тән:
218
Әдетте цинокиндердің жасушада қоры болмайды, олар тиісті ынталандырылғаннан кейі синтезделінеді.
Цитокиндік сигналды қабылдау үшін жасушатиісті рецепторларды экспрессиялайды, олар бірнеим цитокиндермен өзара әрекетгесе алады.
• Цитокиндер өскіндігі, деңгейі және дифференциялану бағыты әр түрлі жасушалармен синтезделеді.
Иммундық жүйенің жасушаларының субпопуляциялары өздері синтездейтін цитокиндердің спектрі және олардың рецепторлары бойынша ажыратылады.
Цитокиндер әмбебап, тиімділігі бойынша көп көрністі, бір-бірін қолдаушы болып келеді.
Цитокиндер қатар түрған жасушаларға (паракриндік реттеу) және оның өніміне де (аутокриндік ретгеу) әсер ете алады.
Цитокиндік реттелу сатьшы сипатта болады: жасушаның цитокиннің бір түрімен белсендірілуі олардың екінші түрінің синтезделуін туғызады.
Олар ішкі секрециялық гормондарға қарағанда қысқа қашықгық медиаторлар - олардың әсері көбінесе шыққан жерінде өтеді. Сонымен қатар, қабынуға қарсы кейбір цитокиндер (ИЛ-1,6, альфа-ОНФ т.б.) жүйелік әсер ете алады. Цитокиндерді атқаратын жүмыс бағытына сәйкес жүйелеуге болады:
Иммундық қабынуға дейінгі медиаторлар (ИЛ-1,-6,-12, альфа- ОНФ т.б.);
Иммундық қабынудың медиаторлары (ИЛ-5,-9,-10, гамма- ИФН т.б.);
Лимфоциттердің пролиферациясын және дифференциациялануын реттеушілер (ИЛ-2,-13,-14; өсуді трансформалайтын фактор -бетта ТФР);
Жасушаларды өсіруші фактор, не колония ынталандырушы фактор (ИЛ-3,-7, т.б.);
Хемокиндер, немесе жасушалық хемоаттрактантгар (ИЛ-8 және т.б.).
Негізгі цитокиндердің қысқаша сипаттамасы (9.6-кестеде көрсетілген). Жасушалардың өзара тікелей байланысы екіжақтың қүрамындағы рецепторлар арқылы өтеді.
Кесте 9.6.
Негізгі цитокиндердің сыпаттамасы

Цитокин-	Молекула-	Продуцент-	Рецептор
дер	сының көлемі (аминқыш- қылдық қалдық- тар)	жасуша		Био логиялық күшті әсері
ИЛ-1 бета	153	Макрофаг	СD121	Жергілікгі әсер: Т-лимфоцит пен макрофагті белсендіру Жүйелік әсер: Септикалық піокгың дамуы
ИЛ-2	133	Активтелген Т1-	СD25,122,	Жасушаның өмірсүрушілігін
		хелпер	132	демейді Т-, В -лимфоциттер мен табиғи киллердің өсіп- өнуіндемейді
ИЛ-3	133	Т-лимфоцит	СDІ23	Жанжақты колониядемеуші факгор
ИЛ-4	129	Т-лимф оцитдабиғи киллер, тін базофилі	СD124,132	ТО -хелпердің Т2-жасушаларға ауысуын бағыттайды
ИЛ-5	115	Т2-хелпер,тін базофилі	СD125	Эозинофилдерді белсендіреді. Иммуноглобулин Е сыныбының синтезін демейді

219

ИЛ-6	184	Т-лимфоцит,макрофаг	СD126,130	Жергілікгі әсер: Т-,В-лимфоциттердін өсуі мен талданылуьш демейді Иммуноглобулин А сыныбының биосинтезін үдетеді Жүйелі әсер: Безгек тудырады Бауьфда шұғыл фазаның ақуыздарының биосинтезін үдетеді
ИЛ-7	152	Сүйек майының жасушалары, гамма- дельта Т-лимфоцит	СD127,132	ПреТ-, преВ- және гамма-дельтаТ -лимфоциттердің кебеюін қолдайды
ИЛ-9	125	Т2-хелпер	СD132	Тін базофиддерін белсендіру
ИЛ-10	160	Т2-хелпер, макрофаг, В-лимфоцит	IL-10R	Иммуноглобулиндердің 04 сьшыбына ауыстырылуын көтермелейді
ИЛ-11	178	Фибробласт	СD130	ИЛ-З-ке қарсылас
ИЛ-12	503	Макрофаг,В-лимфоцит	СD132	Т0 -хелпердің Т1 -жасушаларға ауысуын бағыттайды Т-киллердің жетіліуін қолдайды Табиғи киллерді актавтейді
ИЛ-13	132	Т2-хелпер	СD132	ТО-хелпердін Т2-жасушаларға ауысуьш бағыттайды В-лимфоцитті активтейді Иммуноглобулиндердін Е сьшыбына ауыстырылуын
ИЛ-15	114	Т-лимфоцит	СD122,132	көтермелеиді Іссікке карсы әсері Т-лимфоциттер мен табиғи киллердін өсіп-өнуін кодцайды
ИЛ-16	130	Т-лимфоцит, тін базофилі, эозинофил	СD4	Т-хелперге,моноциттерге, эозинофилдерте хематтрактант
ИЛ-17	150	СD4+ иммунологиялық есте калудың Т-лимфоциті	IL-17R	Эпителиадцық, эндогелиалдык, >касушалармен фибробластарды цитокиндерді синтездеуін қолдайды
ИЛ-18	157	Активтелген макрофаг	ІL-1R (үқсас СD121)	гаммаИФН-ді Т-лимфоцитпен және табети килперлер мен синтездеуін мәжбүрлейді
Гамма ИФН	143	Т1-хелпер, Т-киллер, табиғи киллер	СD119	Марофаг пен табиғи киллерді белсендіреді Жасушаларда МНС 1, МНСІ1 сыныбыньщ экспрессияналуын демейді Т 1-хелпердің құрылуына, пайда болуына себебкер В-лимфоциттердің ісін бакылайды Ісікке карсы әсерлі

гм-ксм	127	Т-лимфоцит, макрофаг	СD116	Сүйек майындағы миелопэздің өсімін көтермелейді
Гамма- ТФР	112	Активтелген Т- лимфоциттер, моноциттер	Гамма ТGF-R	Өге күшті иммуносупрессор Ангногенезді қолдайды
ФНО- альфа	157	Активтелген макрофаг, нейтрофил, табиғикиллер және тін базофилі	СD120	Жерглілкті әсер: Инфекция жүкқанда сыртқы тінде жергілікті ісіктің ошағын тудырады Тағы басқа әсерлер Жүйелі әсер: Симптомдық шоктың көрністерін тудырады
МИФ	115	Т-лимфоцит \|	МIF-R	Моноциттің көшуін тежейді

200
9.2.2.2. Иммундық жүйенің активтенілуі
Иммундық жүйенің актнвтенілуі деп аллогенді факторлар (антигендер) мен макроорганизмге тінінің ыдыраган затгарына қарсы туған өнімді иммунды жауаптың дамуын атайды.
Ол күрделі, көп сатылы, ұзақ уақытқа созылатын тәулікке жуық кезінде антигендерді бейспецификалыққорғаныс факторларымен заласыздандырылуының мүмкіешілігі жоқ
Иммуңдық қорғаныстың осы түрін іске қосатын механизмі - Т-лимфоциттердің рецепторларының антигендерді тікелей «өзімдік не бөгде» деп ажыратуы. Антигендердің бөгделігі дәлелденген кезде иммунды жауап берудің екінші сатысы іске қосылады, яғни бөгде заттардың енуіне қарсы түруға мүмкін- шілігі жоғары қатаң спецификалығы бар лимфоцит-әффекторлардың қарқынды өсіп-өнуі басталады. Сонымен қатар, болашақ өмірдің кепілдігі, Т- және В- лимфоциттердің қоры жинала бастайды. Бүл көрніс клонның экспансиясы деп аталды. Айтылған процестен кейін иммундық лимфоциттердің реттелуі басталады.
Сонымен, иммундық жүйенің өнімді белсендірілуі иммунды жауапты жасушалар мен антигенге қарсы түра алатын жасушалардың көбеюі және дифференциялануымен байланысты. Ал, антигендердің бүл процестердегі рөлі - жасушалардың тітіркендірушісі және клоналды сүрыптаушысы болу. Иммундық жүйенің белсендірілу механизмінің негізгі сатылары төменгідей.
Т-хелперлердің белсендірілуі. Бүл процесте міндетгі түрде антиген-танушы жасушалар (АТЖ-АПК), дендритті жасушалар, В-лимфоцитгер мен макрофагтар қатысады. Аталған жасушалар антигенмен кездесіп, оларды өңдеп, МНСП молекуласымен қостырып өздерінің сыртқы мембранасының үстіне шығарады. АПЖ беткейінде ко-стимулдеуші факгорлар (СД40,80,86) экспрессияланады. Солардың салмақгы әсерінен спецификалық иммундық қабынудың алғашқы кезеңінде туындайтын сыртқы тіннің (тері, шырышты қабықша) затгары солардың күшті индукторы болып табылады. Егерде жоғарыда айтылған процестердін нәтижесінде антигеннің бөгделігі расталса, онда Т-хелперлер белсендіріліп, интерлейкиндер мен цитокиндерді шығара бастайды, одан әрі, басқа Т1-, не Т2-хелперлер түріне айналады. Айтылған процестердің қандай да болмасын сатысы өзгерсе Т-хелперлер дамуын доғартып апоптозға душар болады
(10-сызбанұсқа).
В-лимфоциттердің белсендірілуі.
В-лимфоциттерді белсендіру үшін бірінің артынан бірі жүретін үш сигналдың қосындысы болуы қажет. Бірінші сигнал антиген молекуласынан ВЖР (В жасуша рецепторы) арқылы келеді. Алғашқы рет антигенмен байланысуы сол ВЖР арқылы өтеді. Екінші және үшінші сигналдар белсендірілген Т2-хелпермен түйіскенде туады \интерлейкиндер ИЛ-4,-5,-,т.б.). Түйіскенщктщ тыянақтыяығын молекулалардьщ көп түрлі адгезиялық қасиеті анықтайды.
221
антигендерге В-лимфоцитгердің көбеюін және дифференцияналуын ынталандырады. Соның нәтижесінде лимфоидтық фоликулалрда спецификалық антидене синтездейтін жасушалардың клоны пайда болады. Дифференциялану М және D сыныбындағы иммундыглобулиндерінің биосинтезделуінің үнемді А, G, Е і (сирек жағдайда) сыныбына ауысуына мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде синтезделген антиденелердің аффиндылығын және В-жасушалардың иммунологиялық жауап тудырушылығын күшейтеді. В-лимфоциттерді белсендіру өте сезімтал процесс. Демеуші жасушалардың біреуінің жоқтығы антидене арқылы өтетін иммунитет жауабын тежейді (11-сызбанүсқа). Т- кшлерлердің белсендірілуі.
Т-киллерлер бөгде заттарды, генетикалық өзгерген жасушаларды, немесе залалданған жасушаларды іздеп табу жолында организмде үнемі көшіп-қонып жүреді. Бағалау белгісі жасушаның «биологиялық паспортының» қүрылысы, яғни МНС1 сыныбының кешені болып табылады.
Бақылау ісі мүқият дәлділікті қажет етеді, сондықтан Т-киллерлер табылған бөгде заттармен тығыз байланысқа түсіп қана ажырата алады. Іс атқаруда олар СDЗ, СD8 және МНСІ антигендік комплексімен бірлеседі. Қандай зат болмасын бөгделік қасиеті табылса сол уақыттан бастап Т-киллер белсендіріліп ИЛ2-НІ арнаулы биологиялық заттарды шығаруға мәжбүр етеді (перфрин, гранизимы, гранулизин). Олар нысана-жасушаны жояды. Айтылған процестер Т-жасушалық иммундық есте қалудың қалыптасуын күшейтеді.
Т- киллер жоғарғы айтқан процестерді тек қана жеке өзі ғана атқаруы мүмкін, бірақ бұл бағыт сирек кездеседі. Көбінесе процесс барлық факторлардың бірлесіп жүмыс істеуімен атқарылады (12-сызбанүсқа).
9.2.2.3. Иммундық жауапты супрессиялау
Иммундық супрессиялау физиологиялық жағдайда иммундық жауапты керек кезінде аяқтауға бағытталған калыпты реакция, және де организм бөгде антигеннен арьшғаннан кейін антидене синтездейтін жасушалардың шамадан тыс өсіп кетуін тежеу үшін жүретін процесс. Иммунды супрессияның үш түрлі механизмі бар:
апоптоз арқылы иммунды жауапты жасушалардың клонын жою; цитокиндер арқылы иммунды жауапты жасушалардың белсенділігін бәсеңдету; антигендік ынталандыруды тоқтату.
Апоптоздық элиминациялану төменгідей жасушалар тобына бағытталған:
өзінің биологиялық бағдарламасын атқарған терминалды дифференцияланған лимфоциттерге;
антигендік түрткі алмаған белсендірілген лимфоциттерге;
«тозған» лимфоциттерге;
аутореактивті жасушаларға.
9.2.2.4. Иммундық жүйенің клондық қүрылысының онтогенезі
Иммундық жүйенің дамуында нақгылы екі кезеңді бақылауға болады. Біріншісі -антигентәуелсіздік. Ол кезең нәресте іште жатқан уақыттан перзент туғаннан кейінгі біраз мезгілді қамтып, кей кезде мүндай процестер өмір бойы созылады. Бүл кезеңде жүйелі жасушалар жетіліп, антигенспецификалық лимфоциттердің түрлі клондары пайда болады.
Екнші кезең - нәресте дүниеге келгеннен басталып өмір соңына дейін созылады. Бүткіл өмір сүру уақыты бойы иммундық жүйенің жасушалары айналадағы қоршаған ортаның антиген әлемімен «танысады». Биологиялық тәжірибе нығайған сайын иммундық жүйенің қүрылыс қүрамдары жетіліп реттеліп отырады.
222
10 ТАРАУ.
ИММУНДЫ ЖАУАП ҚАЙТАРУДЫҢ НЕГІЗГІТҮРЛЕРІ
Иммундық жүйе өзінің биологиялық міндетін барлық қүрылымдық және функционалдық әлементгердің қатынасуымен, өзара байланысқан күрделі реакциялармен іске асырады. Нақтьшы көрнісіне байланысты бүл кешенді жеке түрлерге бөлуге болады. Антидене синтездеу, иммунды фагоцитоз, жасушалар арқылы өтетін киллинг, гиперсезімталдық көрініс, иммунды есте қалуды қүру, иммунологиялық толерантгықты қалау - олардың негізгі түрлері болады.
Иммундық жүйенің барлық жасушаларының белсендірілуінің механизмі бірдей және олардың барлыгы бір мезгілде организмнің гомеостазы өзгергенін сезеді. Бірақ, атқаратын міндеттеріне сәйкес кейбіреуі карқынды белсендіріліп басты ролді атқарса, екіншілері істі жемісті атқармауы мүмкін. Мысалы, токсико-инфекциялық ауруларда (сіреспе, ботулизм, күл) көбінесе антитоксин антиденелері пайда болса, кейбіреуінде (туберкулез) антиденелердің еш пайдасы жоқ, сондықтан бұл жагдайда қорғаныс міндетін жасушалық иммунитеттің факторлары (Т-киллерлер, табиғи киллерлер, фагоциттер т.б.) атқарады.
10.1. Антидене және антидене түзу 10.1.1. Антиденелердің табиғаты
Организмге антиген енгеніне иммундық жүйенің қарсы жауабының біреуі антигендермен өзіндік байланысқа түсетін, ақуыздардан түратын антиденелерді биологиялық жолмен қорытып шығаруы. Антидене фагоциттерге үқсас иммунологиялық корғаныстың өте ерте филогенетикалық түрі. Антиденелік жауап балықтардың кейбір түрінде байқалады.
Антиденелер қан сарысуының ақуыздарының гаммаглобулии бөлігіие жатады. Гаммагло- булиндер қан сарсуының барлық ақуыздарының қүрамының 15-20 пайызын қүрайды, салмағы 10-20 гр жетеді. Антиденелер иммундық жауаитың себебінен пайда болгандықтан оларды - иммундыглобулипдер деп атайды. Олардың халықаралық белгісі Сонымен, антидене дегеніміз - антигендерге жауап ретінде түзілетін, антигендермен спецификалық байланысқа түсетін мүмкіншілігі бар, көп түрлі иммунологияльщ жауап цайтаруга қатынасатын гаммаглобулиндер. Антиденелерді В-лимфоциттер және олардан тараған плазматикалық жасушалар бөліп шыгарады.
Иммундыглобулиндер рецепторлық молекулалар түрінде иммунды жауапты жасушалар мен миеломдық ақуыздарды мекендеп, организмде айналып жүреді. Айналыста жүретін антиденелердің екі түрібар: қансарысулық және секреторлық. Иммундыглобулиндердің қатарына Бенс-Джонсон ақуыздары да жатады. Олар иммундыглобулиндердің болшектері болып миеломалық ауру кезінде мол қорытылып шығарылады.
Антиденелердің қүрылысын, атқаратын міндетін әйгілі ғалымдар тобы зерттеген. П.Эрлих - гуморалдық иммунитетгің теориясын бірінші үсынған (1885). Э.Беринг, С.Китазато күл және сіреспе қоздырушыларының токсиніне карсы антитоксикалық кан сарысуын дайындаған (1887). А.Безредка иммундық қан сарысуын ауруларға қауіпсіз пайдалану тәсілін ойлап тапқан (1923). Біздің заманда Д.Эдельман, Р.Порте (1959), Ф.Бернет (1953) және С.Тонеғава (1983) антидененің көптеген белгісіз сипаттарын анықтауға зор үлес қосты.
Антиденелер жоғарғы дәрежелі спецификалық әсер ететіндіктен және де гуморалдық иммунитет қүрылуына маңызды рөл атқарагын болғандықтан, оларды әр салада қолданады: жүқпалы аурулардың диагнозын қою, емдеу, алдын алу үшін, биологиялық белсенді заттарды алып тазарту үшін. Айтылған жағдайларды іске асыру үшін иммндыглобулиндердің негізінде сан-түрлі препараттар дайындалған.
223
10.1.2. Антиденелердіц молекулалық құрылысы
Иммундыглобулиндер гликопротеиндерден тұрады. Олардың молекулалары сахаридтердің арымен тұрақталған, бірімен-бірі қосылған бірнеше полипептидтік тізбектен құралады. 60°С градус гратурадан жоғары қыздырғанда антиденелер ыдырайды. Иммундыглобулиндер бірінен бірі чысымен, антигендік құрамымен және атқаратын міндетімен ажыратылады (10.1 -кесте). Иммундыглобулин молекуласының құрылысы жан-жақты зерттелген. (13-сызбанұсқа). Егерде лглобулиннің молеқуласын меркаптан-2-мен өңдесе ол қосақталған екі тізбекке бөлінеді: екі ауыр екулалық салмағы 50 кДа) және екі жеңіл (молекулалық салмағы 20-25 кДа). Н (ағылшынша һеаvу ар), L (ағылшынша Light - жеңіл ) тізбек. Ауыр және жеңіл тізбектер бірімен бірі қосақталған яьфитпен (-S-S-) байланысады. Иммундыглобулиннің жазықталған жан-жақты жеке құрылысы чер деп аталынады.
Ауыр тізбектің арасында да «топсалы учаске» деп аталатын дисульфитгік байланыс бар. Айтылған ске иммундыглобулинге тиісті жағдайға сәйкес іс атқару мүмкіншілігін туғызады. Ол учаске иементтің С1 бөлігімен байланысқа жауапты болып, комплементтің классикалық жолмен белсенуіне :пкер болады.
Иммундыглобулиннің ауыр және жеңіл тізбектерінің құрылысының бірнеше нұсқалары бар. Нұсқа і иммундыглобулинің құрамындағы аминқышқылдарының орналасуына байланысты. Жеңіл тізбектің а (к) және лямбда (X) деген екі типі, ауыр тізбектің альфа (а), гамма (у), мю (ц), эпсилон (е) және ьта (д) деген бес типі болады. Ауыр тізбектің түрлерінің ішінде түбтиптері бар (мысалы альфа -1, }>а-2, не гамма түрдің 4 типшелері бар).
Кесте 10.1.
Адамныц иммундыглобулиндерінің басты сипаттары

Сипаттамасы	ІgМ	ІgС	ІgА	IgD	ІgЕ
Молекулалық салмағы	900	150	260	185	190
Мономерінің саны	5	1	1-3	1	1
Валентгігі	10	2	2-6	2	2
Қансарысуындағы деңгейі г/л	0,5-1,9	8,0-17,0	1,4-3,2	0,03-0,2	0,002- 0,004
Жартылай ыдырау мезгілі.тәулік	5	25	6	3	2
Комплементті байланыстыруы	+++	++	-	-	-
Цитотоксикалық белсенділігі	+++	++	-	-	-
Опсонизациялау	+++	++	+	-	-
Преципитациялау	+	++	+	-	+
Агглютинацнялау	+++	+	+	-	+
Анафилактикалық реакцияларға қатынасуы	+	+	+	-	+++
Лимфоциттерде рецептордың болуы	+	+	+	+	+
Плацентадан өту қабілеті	-	-	+	+	+
Секреторлық түрде секретте болуы	+/-	-	+	-	-
Секретке диффузиямен өтуі	+	+	+	+	+

Иммундыглобулиннің полипептидтік тізбектері домендік құрьшыстан тұрады, яғни олардың кейбір учаскесі домаланып бүктелінген (домен). Домендер бір бірімен жазықты фрагменттермен жалғас- тырьшған. Ауыр тізбектегі домендердің саны 4-5, ал жеңіл тізбектегі -2. Әрбір домен 110 аминқыш- қылының қалдығынан тұрады.

Домендер бірінен бірі аминқышқылының құрамының тұрақтылығымен ажыратылады. Соның негізінде олар аминқышқылының қүрамы өзгермейтін С-доменге (ағылшыннан constant - түрақты,
224
үнемі) және ауыспалы құрамды V домендерге (ағылшыннан variable - тұрақсыз, өзгергіш) бөлінеді. Ауыр тізбектің құрамына бір V домен және 3-4 С домен кірсе, жеңілде - бір бірден V және С домен болады. Соным қатар өзгергіш домендердің аминқышқылдық құрамының барлығы бірдей өзгермейді, тек қана 25 пайы: өзгеріп отырады . Ондай бөлімді гипервариабелдік (гиперөзгеріштік) аймақ дейді.
Ауыр және жеңіл тізбектердің өзгеріштік домендері қосылып антигенмен спецификалықбайланысқа түсетін учаске құрады. Ол иммундыглобулиннің антигенбайланыстырушы орталығы не паратоп деп аталады.
Гиперөзгеріштік аймақтар паратоп қасиеттерінің дербестік ерекшелігін анықтайды. Егер; иммундыглобулиннің молекуласын ферменттермен өңдесе олардың молекуласы белгілі фрагментері бөлінеді. Мысалы, иммундыглобулинді папаин ферментімен өңдегенде, ол оны «топсалы» учаскесіне жоғары жатқан жерінен ыдыратып үш бөлікке жіктейді. Оньщ екеуі антигенмен спецификалық байланысі түсе алады. Ол Ғаb фрагменттер (ағылшын тілінен - «антигенмен байланысатын фрагмент») Үшініі фрагменттің кристалға айналатын мүмкіншілігі болғандықтан Fe (ағылшын тілінен «кристалға айналатыю деп аталды. Ол фрагмент макроорганизм жасушаларының мембранасындағы Fe-рецепторлар - кейбі микробтық суперантигендермен байланысқа түсуіне жауапты. Пепсин ферменті иммундыглобулиңі «топсалы» учаскесінен төмен жерін ыдыратып екі фрагмент туғызады: Fe және екі мүшелі Fаb немесe F(аb)2.
Жоғарыда келтірілгеннен басқа, иммундыглобулиннің қүрамында қосымша полипептид тізбеri болуы мүмкін (мысалы .J -пептид, ағылшыннан Join - қосамын). Олар бірнеше мономерді бірге қосып ірi молекула қүрады және полимерлік иммундыглобулинді секреторлық түрге айналуын қамтамасыз етеді
Секреторлық иммундыглобулиндердің қансарысулық түрден айырмашылығы - оның құрамынд ерекше S-пептид (ағылшыннан- secret - секрет) бар. Ол секреторлық компонент деп аталады жә» гаммаглобулиннен тұрады. Бұл пептид иммундыглобулиннің эпителиялық жасушалардан, органдардыі саңлауына өтуіне әсер етеді және оларды шырышты қабықтың ферменттік қорытылуынан сақтайды.
В-лимфоциттердің, плазматикалық жасушалардың цитоплазматикалық мембранасында орналасқаі рецепторлық иммундыглобулиндердің құрамында қосымша гидрофобты трансмембранды М- пептид (ағылшыннан membrane - мембрана) бар. Ол өзінің ерекше қасиетгері арқылы рецепторлық сигналдь цитоплазмалық мембранадан жасушаның ішіне өткізуге себепкер болады. J- және М-пептидтер биосинте; процесі жүрген кезде иммундыглобулиндерге қосылады. S-пептид эпителиялық жасушалардың өсімі болыг келіп, эпителиялық жасушалардан иммундыглобулиндерге транслокация кезінде қосылады.
10.1.3. Иммундыглобулиндер сыныбының қүрылысы және функционалдық ерекшеліктері
Ауыр тізбектің молекуларлық құрылысының ерекшелігіне сәйкес иммун-дыглобулиндердің 5 сыныбы, не изотипі бар. Альфа -түрлі ауыр тізбегі бар молекулалар А изотипке жатады (қысқаша ІgА); ІgД - да дельта тізбек, ІgЕ-да эпсилон тізбек, ІgG- да гамма тізбек, ІgМ - да мю тізбек. 1gG-ның ауыр тізбегінің түбтүрлерінің ерекшелігіне сәйкес түбсыныптары болады.
Иммундыглобулиндердің құрлысында белгілі бір тұрақты заңдылық бар - олардың барлығы бір қалыпты элементтерден тұрады. Бірақ, әрбір изотиптің ерекшелігі бар. Мысалы, ІgД, ІgЕ, 1gG-лар бір мономерден тұрады, ІgМ пентамер, ал ІgА молекулалы моно-, ди-, пентамер бола алды (14-сызбанұсқа).
Иммундыглобулиннің С сыныбы. Бұл иммундыглобулин (изотоп) қансарысуының негізгі сыныбы болады. Барлық иммундыглобулиндердің арасында оның үлесі 70-80 пайыз және де, ол бөліктің 50 пайызы тін сұйығында. Орта есеппен алғанда ересек адамның 1 литр қансарсуындағы ІgG -ның салмағы 12 гр. Жартылай ыдырау уақыты 21 күн.
ІgG - мономер. Антиген байланыстыратын орталығы екеу, яғни ол екі валентті. 1gG-ның 01,02,03, 04 деп белгіленген түбсыныптары бар. В-лимфоциттермен - өндіріледі. Біріншілік және екіншілік иммундық жауаптарында оларды үнемі қансарысуынан табуға болады.
225
ІgG комплементпен, тіндік жасушалармен, базофилдермен тығыз байланысқа түсе алады және аллергиялық реакцияның 1 түрінің пайда болуына қатынасады.
ІgG плацентарлық кедергіден жеңіл өтіп жаңа туған перзентте 3-4 ай мезгіліне дейін гуморалдық иммунитетті қамтамасыз етеді.
ІgG антигеннің бейтарапталуына, белгіленуіне, опсонизациялануына қатынасады. Сонымен қатар, комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалық процестің басталуын қамтамасыз етеді.
Иммундыглобулиннің М сыныбы. Ең үлкен көлемді иммундыглобулин. Бүл пентамер және оның антген байланыстырушы 10 орталығы бар, яғни 10 валентті. Молекулалық салмағы 900 кДа, М1 және М2 типі болады. Ауыр тізбегі 5 доменнен түрады. ІgМ- ның жартылай ыдырау уақыты 5 күн.
Басқа иммундыглобулиндердің арасындағы оның үлесі 5-10 пайыз. Ересек адамның қанында 1 л/г ІgМ болады. Жоғарғы деңгейге 2-4 жас арасына таман жетеді.
Филогенетикалық корсеткішке сәйкес ІgМ көне антидене. Алғашқы және жетілген В- лимфоциттермен синтезделеді. Алғашқы иммундық жауапқа қарсы пайда болады және іштегі нәрестенің дамуының алғашқы 20 күнінде синтезделе бастайды.
Жоғарғы дәрежелі авидтік мүмкіншілігі бар, комплементті классикалық жолмен қарқынды белсендіретіннің біреуі. Сарысулық және жасушалық иммунитеттің қүрылуына қатынасады. Қүрамында 1- тізбек болғандықтан шырышты қабықтың секретімен бөлініп шығарылады, калыпты антиденелер, изоагглютининдер көбінесе ІgМ қатарына жатады.
Плацентадан өтпейді. Егерде 1gМ - ның изотипі жаңа туған перзенттің қан сарсуында табылса, ол іштен болған жүқпалы аурудың барлығын, немесе жатырдың кемтарлығын көрсетеді.
ІgМ антигендерді бейтараптауды, опсонизациялауды және белгілеуді, сонымен қатар комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалықтың басталуын қамтамасыз етеді.
Иммундыглобулиннің А сыныбы. Сарысулық және секреторлық түрде болады. Барлық ІgА-ның өлшемінің 60 пайызы шырышты қабық секретінің қүрамында болады.
Сарысулыц lgА: Сарысулық имундыглобулиндердің барлық қосындысында ІgА-ның үлесі 10-12 пайыз. Дені сау ересек адамның қан сарысуының 1 литрінде ІgА 2,5 грамм, ал ең жоғарғы деңгейіне 10 жас шамасында жетеді. ІgА-ның жартылай ыдырау уақыты 6 күн.
ІgА - мономер, екі антиген байланыстыратын орталығы бар ( 2 валентті), молекулалық салмагы 170 кДа. А1 және А2 түп тармағы бар. Жетілген В-лимфоциттермен, плазматикалық жасушалармен синтезделеді. Бірінші және екінші иммунды жауаптың шыңында жақсы анықталады.
Жоғарғы сапалы аффиндық қасиеті бар.Толықсыз антидене түрінде болуы мүмкін. Комплементпен байланыспайды. Плаценталық тосқауылдан өтпейді.
ІgА антигендерді бейтараптауды, опсонизациялауды және белгілеуді, сонымен қатар комплемент көмегімен жүретін цитолизді және антиденетәуелді жасушалар арқылы өтетін цитотоксикалықтың басталуын қамтамасыз етеді.
Секреторлыц ІgА. Сарысулық түрімен салыстырғанда секреторлық sІgА полимерлі ди-, не тримерлі түрінде бола алады (4, не 6-валентті). Молекулалық салмағы 350 кДа.
Секреторлық иммундыглобулиндер В-лимфоциттермен және тек қана шырышты қабықта болатын плазматикалықжасушалармен синтезделіп, олардың секретінде болады. Бір тәулікте 5г салмақга бөлініп шығарылады. Қан сарсуында табылмайды.
Секреторлық ІgА пайда болу және қалыптасу механизімі оте күрделі.
Секреторлық ІgА ас қорыту, несеп және тыныс алу жүйелерінің шырышты қабығының жергілікті туморалдық иммунитетінің негізгі факторы. S тізбегі болгандьщтан олар протеазаның әсеріне өте төзімді. \ комплементті белсендірмейді, бірақ антигенмен нәтижелі байланысып, оларды бейтараптайды. Ол гробтардың эпителиялық жасушаларға бекінуіне кедергі жасап, олардың шырышты қабыққа жайлынуына қарсытұрады.
226
Иммундыглобулиннің Е сыныбы. Оларды реагиндер деп те атайды. Қан сарысуындағы концентрациясы өте төмен 7 бір литр қандагы мөлшері 0,00025 грамм. 1%Е-ні аныктау үшін арнайы тәсілдер керек. Молекулалык салмағы 190 кДа. Басқа иммундыглобулиндермен салыстырғанда оның қан сарсуындағы үлесі 0,002 пайыз. Адам бүл деңгейге 10-15 жас мөлшерінде жетеді. Көбінесе бронх, өкпе және ас қорыту жүйесінде жетілген лимфоциттер және плазматикалық жасушалармен синтезделеді.
Комплементпен байланыспайды. Плацентаның кедергісінен өтпейді. Тін жасушалары, базофилдермен өзара қатынасқа түсуге икемділігі оте жоғары. Жоғарғы сезімталдықгың жедел түрінің дамыуына себекер.
Имундыглобулинніңің Д сыныбы. Иммундыглобулиндердің бүл түрі туралы мәлімет оте тапшы. Іс жүзінде олар тек қана қан сарысуында, иммундыглобулиндердің арасындағы пайызы 0,2. Қанның бір литріндегі молшері 0,03 грамм. Молекулалық салмағы 160 кДа, мономер.
Комплементпен байланыспайды. Плацентаның кедергісінен өтпейді. Із ашар В лимфоциттердің рецепторлары болады.
Рецепторлық иммундыглобулиндер. Рецепторлық, не мембраналық иммундыглобулиндер В лимфоциттердің цитоплазмалық мембранасында орналасады. Антиген спецификалық рецепторлардың міндетін атқарады. Олар секреторлық иммундыглобулиндерге үқсас, ал айырмашылығына қүрамындағы ерекше М пептидінің болғаны жатады.. Соңың көмегімен В лимфоцитгердің цитоплазмалық мембранасына жабысады.
Қалыпты антиденелер. Қан сарсуында қандай жағдайда болмасын үнемі анықталатын, белгілі мөлшерде болатын иммундыглобулиндер бар. Оларды калыпты, не табиғи антиденелер деп атайды. Қалыпты антиденелердің қатарына әртүрлі аффиндіктілігі және спецификалығы бар эритроциттердің топтық антигендеріне, ішек таяқшаларының кейбіреуіне, коктар мен вирустарға бағытталған изогемагглютининдер жатады. Олар организмде ешбір антигендік әсерсіз үнемі қүрылып отырады. Қалыпты антиденелер бір жағынан ағзаның иммунды жауапқа әрқашанда дайын екенін көрсетсе, екінші жағынан- сол антигенмен ерте өткен уақытта кездескенінің куәсі.
Моноклоиалдық антиденелер. Әрбір В-лимфоцит және оның өсуінен пайда болған үрпағы тек қана өзіне тән қасиеттері бар антиденелерді синтездейді. Ондай антиденелер моноклоналды деп аталды. Табиғи жағдайда микроорганизмдерге қарсы моноклоналдық антиденелерді алу мүмкін емес. Өйткені, микроорганизімнің әрбір антигендік детерминантына В-лимфоциттердің әртүрлі қасиеттері бар 100-ден артық түрлері жауап береді. Сондықтан бір түрлі антигендік детерминантпен иммунизация жасағанда да әрқашан антиденелердің көптеген түлері, яғни поликлоналды антиденелер пайда болады.
Егерде В-лимфоциттің бір түрінің таза дақылын лабораториялық жағдайда осірсе моноклоналдық антиденелерді алуға болады, бірақ В-лимфоциттедің организмнен тыс жағдайда өмір сүру уақыты өте шекті.
Бұл мәселені шешкен Д.Келер мен Ц. Мильштейн (1975) еді. Олар В-лимфо-цитгерді қатерлі ісікгің (миелома) жасушаларымен байланыстырып гибридомдық жасушалар деп аталатын қосындыны аиған. Ондай жасушалар антидене синтездейтін жасушалардың спецификалығын сақтап, қатерлі ісік жасушаларының «өлместіғіне» ие болған. Гибридомды жасушалар ағзадан тыс жағдайда, жасанды қорек ортада үзақ уақытқа дейін өмір сүріп, шексіз санды антиденелер синтездей алады. Қазіргі уақытта гибридомдардың жоғарғы сапалы түрлері алынған. Гибридомды жасушалар диагностикалық, емдік препаратарды дайындуға қолданылады.
Толық және толық емес антиденелер. Көптеген антиденелердің арасында толық және толық емес деп аталатын түрлері болады. Толық антидене деп агглютинациялық, не преципитациялық реакцияларда антигендердің бірнеше молекуласымен байланысып, көзге көрінетін макромолекулалы иммундық комплексті қүратындарды атайды. Оларға ІgА мен ІgG -ның кейбір полимерлік молекулалары жатады. Толық емес деп - антигенмен байланыссада жоғарғыда айтылған көрніс тудырмайтын антиденелерді айтады. Кейде оларды преципитация тудырмайтын, не блоктайтын антиденелер дейді. Бұл көрніс себебі бірнеше
227
салалы,соның ішінде, мысалы, антиген молекуласыньщ антнденеменбайланысатын детерминанттарының жетіспеушілігі. Толық емес антиденелерді анықтау үшін арнайы Кумбс реакциясы колданылады.
Антиденелердің басқа түрлері. Жоғарыда келтірілгеннен басқа жылылық және суықтық антиденелер болады. Біріншісі антигенмен +37°С градуста байланысса, екіншісі олармен +4 -10°С градус арасында байланысады.
Антиденелердің комплементпен өзара қатынасына сәйкес комплемент байланыстыратын, комплемент байланыстырмайтын түрлері бар.
Кейінгі жылдары биохимиялық процесстерге катализатор ретінде қаты-насатын ферментгік қасиеті бар антиденелер, абзимдер, ашылған.
Молекулалық биологияның иммунология саласында ашқан жетістіктеріне гибридомнан басқа біртізбекті, бифункционалды антиденелер және иммундытоксиндер де жатады.
Біртізбекті антиденелер - олар иммундыглобулиндердің өзгергіш доменінің бөлігі. Өзіндігі, аффиндігі және блоктайтын қасиеті бар, бірақ ықшамды көлемді, имуногендігі жоқ. Бифункционалды антиденелердің спецификалығы әр түрлі антиген байланыстырушы орталығы болады, яғни, олар әр түрлі антигендік детерминанттарға бағытталған. Иммундытоксиндер иммундыглобулин мен токсиннің қосындысы. Олар токсиннің молекуласын нысана-жасушаға жеткзіп жасушаның жойылуына, не зақымдалуына әсер етеді.
Иммундытоксиндер мен бифункционалдық антиденелердің медицина саласында ауруды емдеу және оның алдын алу үшін қолданылуда зор болашағы бар.
10.1.4. Антидененіц антигендігі
Иммундыглобулин ақуыз болғандықтан антигендік және иммуногендік қасиетке ие. Иммундыглобулиннің молекуласында 4 антигендік детерминант бар: түрлік, изотиптік, аллотиптік және идиотиптік. Түрлік антигендік детерминант сол түрдің барлық дербесіне тән (мысалы, қоян, ит, адам). Олар жеңіл және ауыр тізбектердің құрылысымен анықталады. Осы детерминантты негіздеп антидененің қай түрге жататынын анықтауға болады.
Изотипті детерминант топтықты анықтайды. Олар ауыр тізбекте болып сыныптық және субсыныптық қасиеттерін анықтайды.
Аллотипті детерминанттар даралық, яғни жеке басқа тән. Олар жеңіл және ауыр тізбектерде орналасқан. Осы детерминантты негіздеп, түр ішінде жеке дараны анқтауға болады.
Идиотипті детерминанттар иммундыглобулин молекуласының антиген байланыстыратын орталығының ерекшелігін анықтайды. Оларды жеңіл және ауыр тізбектердің V домені қүрады. Бүл детерминанттың табылуы антидене биосинтезінің «идиотиптік- антидиотиптік» ретгелу теориясын жасауға негіз болды.
10.1.5. Антигенмен антидененің өзара әрекеттестік механизімі
Антигенмен әрекеттескенде антидененің барлық молекуласы емес, тек қана оның ҒаЬ -фрагментінде ораналасқан белгілі антигенбайланыстырушы орталығы, немесе паратоп, ал антиген жағынан тек қана антигендік детерминант қатынасады. Антидене жағынан бүл әрекет сецификалық болғандықтан, байланысу антигеннің белгілі детерминантымен жүреді.
Байланыс - вандервал күші, сутегі және электростатистік эрекетпенжүретіндіктен (әлсіз байланыстар) түрақсыз. Сондықтан, қүрылған иммундық комплекс жеке қүрамдық бөлшектерге айналып, жеңіл ыдырайды. Соны негіздеп антиген және антидене өзара әрекетін теңдеу ретінде көрсетуге болады: (АГ)+(АТ) <-> (ИК-иммунды комплекс). Комплекстің өмір үзақтылығы антиген мен антидененің ерекше қасиеттері мен әрекеттік жүрген ортаның жағдайына байланысты. 228
Антиген мен антидененің ерекше қасиеттеріне аффиндық пен авидтық жатады.
Аффиндық - антиген мен антидененің спецификалық эрекеттістігінің күші. Бүл көрніс антигенбайланыстырушы орталықтың және антигендік детерминанттың химиялық қүрлысына байланысты. Неғүрлым олар біріне бірі сәйкес келсе, соғүрлым қүрылған комплекстің саны көбейіп, олар түрақгы болып, өмір сүру уақыты үзарады. Егерде олардың сәйкестігі жоғары деңгейлі болмаса, жоғарыда аталған көрністер әлсіз болады. Әдетте организмде бір ғана антигендік детерминантпен антидененің 100-ге жуық клоны байланысады. Олардың барлығының антигенбайланыстырушы орталықтары және аффиндіктері әртүрлі.
Авидтық дегеніміз - антидене мен антиген байланысының беріктілігі. Оның негізінде антидененің аффиндігінің қасиеті және антигенбайланыстырушы орталықтың саны жатады. М-имундыглобулиндердің авидтігі ең жоғары дәрежелі, өйткені олардың 10 антигенбайланыстырушы орталығы бар.
Антигендердің ерекшеліктігі де олардың антиденемен байланысуының нәтижелігіне әсер етеді.
Антиген мен антидене байланысының нәтижелігіне коптеген факторлар әсер етеді, мысалы, ортаньщ рН-ы, түздық ерітіндінің осмотикалық тығыздығы, ортаның темпераіурасы. Антиген + антидене реакциясы үшін ең қолойлы жағдай макроорганизм ортасының физиологиялық болуы: ортаның бейтараптыққажуық реакциясы, фосфат-, карбонат-, хлорид-, ацетат- иондарының болуы, және де қолайлы температура.
10.1.6. Антиденелердің қасиеттері
Өздеріне тән ерекше қасиеттерінің арқасында антиденелер организмде әр түрлі маңызды міндет атқарады. Сонымен қатар олардың спецификалық және бейспецификалық әсерлерінің арасында бірталай айырмашылық бар.
Егерде антиген мен антидененің байланысы берік болса қүрылған иммунды комплекс нәтижелі эффекторлық іс атқарады, мысалы антигенді бейтараптап, не белгілеп оның одан әрі ыдырауына және организмнен шығарылуына себепкер бола алады.
Антидененіңтікелей әсеріне - бейтараптаужатады. Ол антиденелердің паротоптарының биологиялық белсенді молекулалардың мысалы, токсиндердің, дәрі - дәрмектердің белсенді оралығын байланыстыруы, немесе тосқауылдауы нәтижесінде болады. Егерде қүрылған иммунды комплекс ыдыраса, көрністің керісінше қайту мүмкіншілігі бар және де иммунды қорғаныстың басқа факторларының кірісуін қажег етеді. Осы бейтараптау принципіне антитоксикалық, антивирустық емдеу үшін қолданылатын иммунды қан сарысуларының әсер ету механизімі негізделген.
Антиденелер ферменттер тәрізді тікелей әсер ете алады. Ол жеңіл тізбектің түрақты бөлігімен байланысты. Нуклеазалық және протеазалық әсерінің арқасында антиденелер антигеннің молекулаларын ыдыратады.
Антидененің антигенмен байланысуы әр уақытта антигенді бейтараптаумен аяқталмайды. Кейбір жағдайда антидене антигенді «белгілеп» нысана ретінде әлиминация және деструкция факторларына үсынады (фагоцитоз, лизис).
Антидененің бүрылыс жолмен жүретін әсеріне жататындар:
комплементтің классикалық жолмен жүруін белсендіру және комплементтің қатынасымен өтетін бөгде жасушалардың еруін демеу;
антиденетәуелді жасушалар арқылы жүретін цитотоксикалықты іске қосу (11.3. тарауды қара);
гиперсезімталдықтың жедел, яғни 1 типін қолдау;
антигеннің қай түрі болмасын ағзадан элиминациялайтын иммунды фагоцитозды күшейту.
Иммундыглобулиндердің жасуша қатынасуымен өтетін ісінің негізінде иммундық жауапты жасушалардың мембранасында орналасқан иммунды-глобулиндермен байланысатын әртүрлі рецепторлар болады.
Антиденелердің эффекторлық қасиетінен басқа белсенді иммундыреак-тивтікті реттеу мүмкіншілігі бар. Мысалы, антигендердегі жоғарғы дәрежелі иммуногендігі бар эпитоптың антитеделермен специфи-

229
лқ байланысқа түсуі нәтижесінде гуморалдық және жасушалық иммунды жауаптың тосқауылдануы кін. Бұл үрдіс клиника тәжірибесінде резус-дауласу себебінен болатын гемолитикалық аурудың алдынға қолданылады.

10.1.7. Иммундыглобулиндердің генетикасы
Иммундыглобулиндердің қүрлысының ерекшелігімен қатар олардың генетикалық кодтауында спецификалық бар. Басқа ақуыздарға қарағанда иммундыглобулиндер бір емес, үш ген тобымен бақыланады. Олар хромосоманың үш түрінде орналасып үрпаққа тәуелсіз тарайды.
Бірінші топ (к-типті) жеңіл тізбекгің біріншілік аминқышқылдық ретгілігі туралы мәліметті сақтайды, екіншіде- жеңіл тізбектің (типі) лямбда туралы, ал үшінішде -ауыр тізбектің барлық түрлері (альфа, гамма, бета, эпсилон, мью) туралы ақпарат сақталады. Әрбір топтың гендері бір-біріне жуық интрондармен (кодталмайтын жер) бөлініп отырады.
Алғашқы В лимфоцитгер жетілер мезгілінде олардың генетикалық аппаратында көптеген өзгерістер туады. ДНҚ учаскелері еркімен жылжып гендердің функционалдық бірлестігін қүрады. Оған қосылмаған ДНҚучаскелері болашақга қүрамға кірмейді. Бүл процесс сплайсинг деп аталады ( ағылшынша- splicing- тіркесу, тікелесу). Кейінірек функционалдық гендерді негіздеп иммундыглобулиннің жеңіл және ауыр тізбектерін кодтайтын мРНҚтүрлеріпайдаболады. Сонымен қатар, генніңкейбіручаскесінде мутациалық өзгерістер байқалады. ДНҚ-ның ондай учаскесі гипермутабелдіқ аймақ деп аталды.
Сплайсинг пен мутациалық процестер жүруі кездейсоқ сипатта болады және барлық лимфоциттерде бір-біріне тәуелсіз байқалады. Айтылған процестер В-лимфоциттердің көп түрлі антигендік рецептор- ларының және және олар синтездейтін антиденелердің спецификалығына себепкер.
Сонымен, лимфогенездің тоқталмай жүретіндігін еске алып организмде алдын ала, не болмаса қажетуақытында қандай антигендер түрі болмасада соған қарсы спецификалық антиденелер синтездейтін В-лимфоцитгер бар деп айтуға болады.
В-лимфоциттердің реттелуі олардың көбейуімен катарласып гендерінде рекомбинациалық өзгерістер байқалады. Соның нәтижесінде иммундыглобулиндер сыныптарының түрлері бірнен кейін бірі пайда болып отырады. Егерде В-лимфоциттердің жетіліуінің ертерек кезендерінде иммуноглобулиндердің М және Д сыныптары синтезделсе, кешірек кезінде О, А, Е сыныптары пайда болады.
10.1.8. Антидене өндірілудің жүрісі
Макроорганизмнің антидене өндіру қабілеттігі өте ерте пайда болады. Эмбрионың дамуының 13-ші жүмасында ІgМ -ды синтездейтін В-лимфоциттер пайда болады да, ал 20-шы жұмада иммундыглобулинді қан сарысуынан табуға болады. Сол уақытган бастап неше түрлі спецификалығы бар антидене ондіруші жасушалар үздіксіз пайда болып отырады. Ол жасушалар антитденелердің негізгі деңгейін қүрады, бірақ олардың үстемді көлемі - калыпты М-иммундыглобулиндердің изотобы. Қан сарысуындағы иммундыглобулиндердің мөлшері жас шамасына және макроорганизмнің жағдайына қарай өзгеріп отырады. Олардың ең жоғарғы концентрациясы жыныстық жетілу мезгіліне келіп сол қалыпта бүкіл репродуктивті кезеңде сақталады. Егде жасқа келгенде антитеденелердің молшері төмендейді. Иммундыглобулиндер концентрациясының көтерілуі жүқпалы, аутоиммундық ауруларда байқалса, концентрациясының төмендеуі қатерлі ісіктерде және иммундытапшылықта байқалады.
Макроорганизмге антигендер еңген кезде иммундық жүйе антидене өндіруді үдетумен жауап қайтарады. Ол деңгейге антиген спецификалық антидене өндіре алатын жасушалар клонының көбейуі арқылы жетеді. Бұл жағдайда антиген, тек қана тітіркендіруші триггер ретінде емес, селекциялаушы рөлін атқарады. Әсіресе, ең жоғары дәрәжелі сецификалығы бар клондар, яғни репецторларының жоғарғы аффиндығы бар иммундыглобулиндер басымдылыққа ие болады. В-лимфоцитгердің өсуімен қатар олардың дифференциялану процесі жүреді. Жасуша геномының қайта құрылуы байқалып, олар ең қолайлы антиденелерді синтездеуге дағдыланады.

230
Антигенге қарсы антидене өндірілудің өзіндік ағысы бар. Оны сарысулық иммундыглобулиндерінен байқауға болады. Ол латентгік (индуктивті), логарифмдік, стационарлық және төмендеу фазалардан тұрады. Латенттік фазада антиденелер өндірілуі өзгермейді, іс жүзінде негізгі деңгейде қалады. Бүл мезгілде антиген туралы мәлімет өңцеліп және антидене өндіретін жасушалар клоны өсіп-өнеді.

Логарифмдік фазада антигенспецификалық В-лимфоциттердің саны қарқынды көбейеді.. Соған сәйкес антиденелердің титрі күрт көтеріледі.
Стационарлық фазада спецификалық антиденелердің және де оларды өндіретін жасушаларының саны ең жоғарғы деңгейіне жетіп тұрақталады. Организм антигеннен арылып, антигендік тітіркендіру доғарылғандықтан келесі - төмендеу фазасы басталады. Бұл фазада антидене өндіруші жасушалардың саны азайып антиденелердің титрі төмендейді.
Антидене өндірілуі уақытпен шектелген. Сонымен қатар, ол процесс олардың антигенмен бірінші, не екінші рет кездесуіне байланысты. Алғашқы рет кездескенде біріншілік иммундық жауап дамиды. Бүл кезде латенттік фаза мен (3-5 тәулік) логарифмдік фаза ұзақ уақытқа(7-15тәулік) созылды.Сецификалық антиденелерді тек қана иммунизациялауды бастағаннан кейін 10-14-ші тәулікте анықтауға болады. Стационарлық фаза 15-3 0-шы тәулікке созылып, ал төмендеу фазасы 1 -6 айға дейін барады (15-сызбанұсқа).
Біріншілік иммундық жауапта иммундық органдарда, жауапқа қатынсатын жасушаларда, антиденлер сыныбының түрлерінде көптеген озгерістер туып, иммундық жүйе антиген енуіне белсенді қарсы тұрып онымен қайта кездесуге толығынан дайын болады.
Уақыт өткеннен кейін антидене өндіру басылады. Сонымен қатар иммунологиялық есті В-Лимфоциттер көп уақытқа дейін ағзада сақталады.
Иммундық жүйе сол антигенмен кайта кездескенде екіншілік иммунды жауап кұрылады (15- Сызбанұсқа) Біріншілік иммундық жауаппен салыстырғанда еікіншілікте латенттік фазасы-қысқартылған (бірнеше сағаттан 1 -2 тәулікке дейін). Логарифмдік фазасы қарқынды және антидененің титрі өте жоғарғы деңгейлі. Стационарлық және төмендеу фазалары ұзарған жүрісімен сипатталады (бірнеше айдан жьшдарға дейін). Екіншілік имунды жауапта организм көбінесе бірден Іg0- ны синтездейді. Екіншілікжауап жүрісінің өзгешелігі, ол имундық жүйенің біріншілік жауаптан кейін иммунды есте қалудың арқасында антигенмен келесі кездесуге дайын екендігін көрсетеді. Соның себебінен біріншілік жауаптан кейін қалған В- лимфоциттер жедел және қарқынды өсіп антиденені шапшаң синтездеуге кіріседі.
Антигенмен қайта кездескендегі өсімтал антидене өндірілу көрнісі тежірибелік мақсатта вакцина егіп, жұқпалы аурудың алдын алуда кең қолданылады. Иммунитетті жоғарғы дәрежелі қорғау деңгейінде сақтау үшін арнайы сызбанұсқа бойынша бірінші рет вакцинаны имунологиялық есте сақтау үшін, ал екінші рет (ревакцинация) антиденелрді үстемелі өндіру үшін егеді.
Бұл феномен жоғарғы белсенді профилактикалық және емдік иммунды сарысуды (гипериммунды) дайындауға пайдаланылады. Ол үшін донорларға, не жануарларға арнайы сызбанұсқамен антигендік препаратты бірнеше рет қайталап егеді.
Антидененің өндірілуі көбінесе антигенің иммуногедігіне, және макроорганизмнің жағдайына байланысты. Антигенді латенттік фазада қайталап егуге тырысу имунологиялық салға, яғни антигенге жауап бермеулікке соқтыруы мумкін.
10.1.9. Антиденелердің әр түрлілігінің теориясы
Антидене өндірудің механизімін түсіну үшін коптеген гипотезалар мен теориялар ұсыньшған. Бірақ, олардың көбі күнделікті өмірде дәлелденбеді, содықтан олардың тек қана тарихи маңызы бар.
Бірінші «бүйір тізбегі» теориясының принципті концепциясын ұсынған П.Эрлих (1898)болатын. Теорияға сәйкес организмнің жасушалары мен тіндерінің сырт қабырғасында рецепторлар бар. Олар химиялық туыстығы арқылы антигендерді байлап бейтараптайды. Іске қатынасқан рецепторлар жасушадан бөлініп жойылады да, олардың орнына жаңа рецепторлар пайда болады. Бұл теория гуморалдық имунитет және иммундық компонентті жасушалардың рецепторлары туралы түсініктің негізін қалады.
231
«Инструктивті» (нұсқаулау) не «матрицалы» теорияға назар аударуға болады. Теорияға сәйкес (Ф.Брейнли,Ф.Гауровитц -1930; Л.Полинғ 1940 ) антиген матрица (негіз, қалып) болып соныц негізінде антидене өндіріліп шығарылады. Бірақ 1953 жылы Д.Уотсон және Ф. Криспен ДНҚ -дағы генетикалық мәліметті кодтаудың генетикалық механизмін ашқаннан кейін бұл теория өзектігін жоғалтты.
Бір қатар теориялар бойынша организмде жер бетіндегі антигендердің барлық түріне қарсы антиденелер болуы мүмкін деп болжаған (Н.Ерне,1955; Ф.Бернет,1959). Қазіргі уақытта шындыққа ең жақыны Ф.Бернет үсынған «клоналды-селекциялық» теория болып саналады. Теорияға сәйкес лимфоидтық тінде өте көп антигенреактивті жасушалар клоны бар. Клонның әр түрі тек қана белгілі антигенге қарсы внтидене бөліп шығарады. Клондар эволюциялық даму барысында антигеннің әсерінен мутация және селекция арқылы пайда болады және нәресте дүниеге келер алдынан бүрын оның организмінде қалыптасады. Организмге енген антиген тандау арқылы спецификалық клонды белсендіреді. Клон осіп көбейіп антигенге қарсы спецификалық антиденелерді боліп шығарады. Егер антигеннің олшемі көбірек болса, онда антигенге сәйкес реакция беретін лимфоциттердің клоны организмнен шығарылады (алиминацияланады). Бернеттің теориясы бойынша бүл механизм әмбрионалдық кезеңде организмнің меншікті антигендеріне қарсы толеранттық қалыптасуына әкеледі.
Бернет теориясы арқылы иммунологиялық реакциялардың көп кезеңдерін түсінуге болады, бірақ антидене өндірілудің барлық механизімін түсіндіру мүмкін емес.
С.Тонегаваның теориясы иммунитет механизімінің бірталай жағдайларын анықтады. Теория генетикалық процестерге негізделген. Бүл теория бойынша мутациялық және рекомбинациялық өзгерістердің нәтижесінде организмде ген-дердің көп санды нүсқалары мен комбинациялары қүрылады. Олар спецификалығы бар эр түрлі иммундыглобулиндерді кодтайды.
Н.Ерне теориясы бойынша антигендер организмге еңгенде антиденелердің бірінші түрі пайда болып, алар антиген секілді антиденелердің екінші түрін туғызады ары қарай процесс тізбектеліп жалғаса береді. Бүл теорияның негізінде иммунитет механизімінің кейбір көрністерін түсінуге болады. Бірақ барлығын түсіну мүмкін емес.
П.Ф.Здродовскийдің пікірі бойынша иммунитеттің механизімінде басты рөлді гармондар мен жүйке жүйесі атқарады.
10.2. Иммунды фагоцитоз
Иммунды фагоцитоз феномені фагоциттердің иммундық комплекстерінің қүрамына кіретін антигендердің қорытылуына негізделген. Бүл жағдайда антигендер молекула, немесе молекулалардың қосынды түрінде, бүтін жасушалар, немесе олардың бөлшектері түрінде болуы мүмкін. Иммунды фагоцитоз өтуі үшін иммундыглобулиндер және комплемент бірге, не жеке қатынасуы керек.
Фагоциттердің сырт қабығындағы иммундыглобулин мен комплементті «танитын» рецепторлар фагоцитгердің иммунды комплексті бекітуіне жауапты болады. Сонымен, фагоциттер антигендерді организмнен тыс шығаруға және гомеостазды қалпына келтіру процесіне қатынасады.
10.3. Жасуша жанама түріндегі киллинг
Иммундық жүйенің бөгде жасушаларды жоятын комплементтен тәуелсіз тәсілі бар. Иммунды жауаптың бұл түрі тікелей киллер-жасушалармен атқарылады және жасуша жанама түрдегі киллинг деп аталады. Киллингті белсендірілген фагоциттер, Т-киллерлер, табиғи киллерлер және тағы басқа жасушалар атқарады. Киллерлік жасушалар организмді тазартып, оны бөгде, өзгерген және ауруға соқтыққан жасушалардан арылтады.

Жасуша-жанамалы киллингтің механизімі жан-жақгы. Киллерлер токсикалық және цитолитикалық әсері бар бірталай биобелсенді заттарды бөліп шығарады, жасуша мембранасын зақымдайды, не апоптозды үдетеді. Киллерлер әрекетін қашықтықтан, немесетікелейқатынасарқьшыөткізеді. Киллердің нысанасы:

232
қатерлі ісікке айналған жасушалар, вирустар жұққан, не мутантты жасушалар, саңрауқұлақтар, қарапайымдар, гельминтгер және кейбір бактериялар.

Киллерлердің нысана-жасушаның бөгделігін анықгау механизімі олардың антигенбайланыстырушы рецепторларымен байланысты. Жасуша-жанамалы киллингтің цитотоксикалығының екі түрі бар: антиденетәуелді және антидене-тәуелсіз.
10.3.1. Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалық
Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалығы иммундыкомпетентті жасушалардың мембранасындағы иммундыглобулиннің Ғс- бөлігіне қарсы рецепторларына сүйеніп өтеді. Ол рецепторлар сатылы қүбылыстан кейін, ақыры иммунды комплекспен байланысады. Антиденетәуелді жасуша-жана- малы цитотоксикалықгы белсендірілген макрофагтар, эозинофилдер және табиғи киллерлер қамтамасыз етеді. Белсендірілген макрофагтар процесті өткзуі үшін оған химиялық заттар шығарылып, табиғи киллерлердің демеуі керек. Эозинофилдер гельминттерге цитотоксикалық әсер еткенде ғана қатынасады.
10.3.2. Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитотоксикалық
Процесс иммндыглобулиндермолекуласыныңқатынасуынсызөтеді. Процесті бастайтындар «өздігін танитын» рецепторлары бар лимфоидтық жасушалар. Мысалы, Т-хелперлер, Т-киллерлер, С016, СБ56 табиғи киллерлер. Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитотоксикалықтың тікелей және жанама әсер ету механизімі бар. Тікелей механизімінде бір жасуша түрі барлық істің түрін атқарады. Нысана- жасушаның киллингі өтуінің бірнеше сатысы бар.
Тығыз байланысқа түсу. Т-киллер нысана-жасушаның бетіне шоғырланып тығыз байланысқа түседі.
Т-киллердің белсендірілуі. Т-киллер жасушаның бөгделігін дәлелдегеннен кейін белсендіріліп химиялық токсикалық заттарды шығарады.
Токсикалық заттардың экзоцитозы. Токсикалық заттар екі жасуша қосылған аралыққа экзоцитоз арқылы сіңеді.
Токсикалық әсер. Заттар бөгде жасушаның қабығын ыдыратып, цитоплазмасына еніп жасушаны апоптозға душар етеді.
Антиденетәуелсіз жасуша-жанамалы цитоксикалықты өткізетін жасушалар: Т-хелперлер, Т-киллерлер СD16, СD56 табиғи киллерлер апоптозды индукциялау арқылы нәтижелі іс атқарады.
Антиденетәуелді жасуша-жанамалы цитотоксикалықтың жанама түріне макрофаг қатынасады.
10.4. Гиперсезімталдық реакциялары
Кейбір жағдайларда антиген организге еңген кезде иммунологиялық толеранттыққа керісінше, патологиялық процестарге үқсас сипаты бар, қалыпты жағдайда кездеспейтін гиперсезімталдық реакция пайда болуына себепкер болады. Пайда болу негзінде табиғи өзгерістер жатқан бүл әдеттен тыс жауап аллергия (грек тілінен-allos- басқаша, өзгеше және ergon- қыймыл) деген атқа ие болды. Аллергия процестерін ілімнің жеке тарабы - аллергология зерттейді. Жоғарыда айтылғанға сәйкес аллерғия тудыратын антигендер аллергендер деп аталды.
«Аллергия» деген түсінікті тәжірибеге алғаш рет кіргізген француз ғалымы К Пирке болатын (1906). Ол аллергияны антигеннің кайталап еңгеніне байланысты организмнің өзгерген жауабы деп түсініп оның қатарына гипер- және гипосезімталдықты жатқызған.
Қазіргі заманның түсінігі бойынша аллергия дегеніміз макроорганизмніц антигенмен (аллергенмен) цайталап кездесуінің нәтижесінде пайда болган калыптан тыс спецификалыц иммундыц жауап (10.2-кесте).
ЖГС пен БГС -тың қасиеттері (Кук бойынша, 1947ж.)

Көресеткіш	ЖГС	БГС
Жауаптың даму уақыты	20-30 мин. төмен	6-8 сағаттан артық
Индукциялау факторы	Антидене	Т-лимфоциттер
Сау ағзаға тасымалдаушы	Енжарлы(антиденелермен) және адоптивті (иммундыкомпетентті жасушалармен)	Адоптивті (иммундыкомпетентті жасушалармен)
Десенсибилизация	Мүмкін	Мүмкіншілік жоқ

233
Кесте 10.2.
Макроорганизмде аллергиялық процесс құрылу үшін ол аллергенмен ертерек кездесіп, сол аллер- генге сенсибилизациялануы, немесе аллергизациялануы керек. Аллергеннің сенсибилизациялау өлшемі өте шамалы (мысалы, теңіз шошқасын сенсибил изациялау үшін жылқының сарсуының 0,000001 мл. керек), Ол өлшем сенсибилизациялау өлшемі делінеді. Белгілі уақыт өткеннен кейін аллергенді қайталап еңгізсе аллергиялық жауап туады. Аллергеннің аллергия тугызатын өлшемін-шешуші олшем дейді.
Аллергиялық жауаптың пайда болуы механизімінде үш саты анықталған: иммунологиялық, патохимиялық және патофизиологиялық. Иммунологиялыц сатынынң барысында аллергенге қарсы сезімтал жасушалар, спецификалық антиденелер және де иммундық комплекстер қүрылады. Патохимиялық сатыда аллергиялық жауаптың механизімінде негізгі рөл атқаратын қабынудың медиа- торлары, биологиялық белсенді аминдер қүрылады. Патофизиологиялыц сатының барсында аллергиялыц жауаптың клиникалыц көрнісі пайда болады. Аллергияның клиникалық корнісінің түрі көп (10.3-кесте).
Аллергияның жүйелеу тәсілін 1947 жылы Р.Кук үсынған еді. Ол тәсілдің негізі ретінде аллергияның даму уақыты алынған болатын. Аллергияның екі түрі бөлініп шығарылды: жедел гиперсезіталдық (ЖГС) және бәсең, не баяу гиперсезімталдық (БГС). ЖГС мен БГС сипаттары салыстыру арқылы 16, 17, 18, 19-сызбанұсқада корсетілген. ЖГС-тың қатарына аллергенмен қайталап кездескенде 20-30 минуттен кейін пайда болатын аллергиялық көрніс, ал БГС-қа 6-8 сағаттан кейін пайда болатын көрністер жатқызылған. ЖГС- пен БГС- тың пайда болу механизімі мен клиникалық көрністері өзгеше. ЖГС иммунитеттің В-тізбегінің демеуі арқылы антидене бөлініп шығарылуымен байланысты. Спецификалық антиденелер, не антигенреактивті В-лимфоциттердің клондарының көмегімен аллергиялық жағдайды ауру адамнан сау ағзаға ауыстыруға болады. Кейбір жағдайларда спецификалық десенсибилизация (бұрма сезімталдықгы жою) арқылы аллергияны нәтижеліемдеугеболады.БГСиммунитеттіңжасушалық тізбегін демеу арқылы жүреді. БГС-ты аурудан сау адамға ауыстыруға болады, бірақ ол үшін жасушалардың тек қана белгілі тобы керек. БГС-ты спецификалық тәсілмен емдеу нәтижесіз.
Француз ғалымдары Ш.Рише және Ж.Портье 1902-1905 жылдары, Ресей ғалымы Г.Сахаров ЖГС-тың сипатын түсіндірген. Олар ЖГС стереотипті өтетінін және өліммен аяқталатынын көрсеткен еді. ЖГС-тың клиникалық түрі анафилаксия, атопиялық сырқат, сарысу ауруы, Артюс феномені ретінде өтеді. БГС құбылысын 1890 жылдары Р. Кох сипаттаған. Аллергияның бұл түрі тікелей түйісу аллергиясы, тері-аллергиялық сынақтың жауабы, не ақуыздарға бәсең аллергия ретінде жүреді.
1968 жылдары Джелл және Кумбс аллергияның молекулалық механизімін мұқият зерттеп аллергияның жүйелеу тәсілін жаңадан құрды. Сол жүйелеуге сәйкес аллергияның 4 типін ажыратады: анафилактикалық (1 -тип), цитотоксикалық (2-тип), иммунды комплекстік (3- тип) және жасуша демеуімен жүретін (4- тип). Бірінші үш типі ЖГС-қа, ал соңғы түрі БГС-қа жатады. ЖГС басталуында ІgЕ,ІgG, және ІgМ антиденелердің, ал БГС-та лимфоидты-макрофагты жауаптың басты рөл атқаратынын көрсетілген.
Аллергияның 1-типіне жауапты факторлар реагиндер деп аталған, тін базофилдері және қан базофилдерімен реакцияға түсуге икем тұратын ІgЕ және 1gG-лардың биологиялык көрністерімен байланысты. Тін базофилдері мен қан базофилдерінің сырт қабығында ІgЕ мен 1gG-ны байланыстыратын
234
және аллергендердің эпитоптарымен спецификалық өзара байланысқа түскенде ко-фактор ретінде қолданылатын жоғарғы аффинды ҒсR бар. Аллергеннің рецепторлық комплекспен байланысқаны тін базофилдері мен қан базофилдерінің дәнсіздендіруін тудырып, олардың дәнінің ішіндегі биологиялық белсенді заттарды (гистамин, гепарин т.б.) жасушааралық саңлауға бір дүркін шығаруға демейді. Олардың әрекеті өте шапшаң, қысқа мезгілді және ішектің, бронхының, қуықтың жазық бүлшық етінің жиырылуымен, секреторлық, эндотелиялық тағы басқа жасушалардың бедсенділігі артуына байланысты көптүрлі органтінді патофизиологиялық реакциялардан түрады. Айтьшғанның нәтижесінде анафилаксияға тән бронхоспазм, вазодилятация, қабыну және де басқа көрністер дамиды. Бөлініп шыққан цитокиндер иммунитеттің жасушалық тізбегін: Т2-хелперлердің, эозинофилогенездің қүрьшуын күшейтеді.
Кесте ІОГ.З.
Аллергиялық реакциялардың патогензіне негізделген классификациясы (Джелл және Кумбс
бойынша, 1968)

235
Аллергияның 1-типінің жарқын көрнісі анафилактикалық естен тануда байқалады. Аллергияның 1-типі бар адамның қан сарысуын сау адамға құйсақ реагиндер сау адамға ауысып, ол адамда белгілі бір уақыттың арсында сенсибилизация байқалады. Аллергияның диагнозын қою үшін қолданылатын Праустниц-Кюстнер сынамасы осы көрніске негізделген.

Макроорганизмнің соматикалық жасушаларының антигендеріне бағытталған цитотоксикалық антиденелер (ІgG, ІgМ) жасуша нысаналардың жасушалық мембранасымен байланысып, антиденеге тәуелді аллергияның әр типті механизімін іске қосады (2- типті аллергиялық жауап). Көлемді цитолизге сәйкес әртүрлі клинкалық көрністер ілесе жүреді. Классикалық мысал ретінде резус-дауласуы, не басқа топқа жататын қан қүюдың нәтижесінде болатын гемоли-тикалық дертті келтіруге болады
Сырқат адамға антигеннің көлемді дозасын (олшемін) еңгізі еннен кейін құрылған антиген+антидене юмплексінің де цитотоксикалық әсері болады (3-типті аллергиялық жауап).Айналып жүретін аса көп және көлемді иммундық комплекс фагоцитоз жүргізетін жасушалардың калыпты механизімімен шапшаң ыдыратыл-майды. Соның себебінен комплекстер бүйректің және басқа тіндердің, қан тамырының эндотелиясына қонақтап қабыну реакциялары кезінде пайда болатын жасуша тәуелді цитотоксикалықты туғызады. Жинала келе әсері іске асатын-дығына байланысты аллергияның 3-ші түрінің клиникалық көрністері кешірек пайда болады, кейбір кезде бір жұмадан аса уақыт өткеннен кейін көрінеді. Соған қарамастан аллергияның бұл түрі ЖГС-қа жатады. Аллергияның осы түрі гетерологиялық сарысуды алдын-алу, немесе емдеу үшін қолданған кезде асқыну түрінде пайда болатын «сарысу дерті», не акуыз қосындысы бар шаңды ауамен дем алған кездегі «малшы өкпесі» деген аурулардың негізінде болады.
БГС (4-тип) аллергенге сенсибилизацияланған лимфоциттердің әсерінен, макрофагтардыңиммундық белсендірілгенінің күшеюі арқасында құрылатын лимфоидты-макрофагалдық реакция болып келеді. БГС-тың механизмі калыпты иммундық кабынуға негізделген. Макрофагты белсендіру үшін олар Т1-, Т2- хел-перлермен тікелей түйісуі, не болмаса сол жасушалар бөліп шығаратын гамма-интерферонның әсері болу керек. Макрофагты иммундық белсендіру себебінен оларда антидене тәуелді жасуша арқылы өтетін цитотоксикалық пен иммундық фагоцитоз күрт дамып, антигендерді ыдырату және тысқа шығару үдей түседі.
Аллергияның 1 -тиг, іне зертханада диагноз қойылуы аурудың сарсуынан спецификалық реагиндердің (ІgЕ, ІgG4) қосындысын және олардың қосынды санын анықтауға негізделген.
Аллергияның 2-типінде сарсудан цитотоксикалық антиденелерді (антиэритроцитарлық, антилейкоцитарлық, антитромбоцитарлық т.б.) іздейді. Аллергияның 3-типінде сарсудан иммунды комплекстерді анықтайды. Аллергияның 4-типін анықтау үшін, инфекциялық, паразитарлық және микоздық аурулардың (туберкулез, алапес, сарып, туляремия т.б.) диагнозын қойғанда тері-аллергиялық сынақты пайдаланады.
Аллергияны емдеу үшін аллергеннің ықшамды олшемін үзақ уақыт десенсибилзациялау түрінде қолданады. Күрделі жағдайда глюкокориткоидтармен емдейді.
Сонымен қатар, гиперсезіталдьгқтың кальгптьг жағдайда пайдасьг да бар. Бұл процестің механизімі инфекцияльгқ агентті қоршағанда туатын қабынудьгң негізінде жатыр және тольгқ бағальг иммундьгқ қорғау құруьгна қатынасьг бар.
10.5. Иммунологиялық есте қалу (жадында сақтау)
Организм антигенмен қайталап кездескенде шапшаң және белсенді иммундьг реакция, яғни екіншілік иммундық жауап құрьгладьг. Бұл көрініс иммунологияльгқ есте қалу деп аталды.
Иммунологиялыц есте қалудың белгілі антигенге жогаргы дәрежелі спецификалыгы болады және В-, Т-лимфоциттермен негізделіп, иммунитетің гуморалдық және жасушалық түрлерінде бащалады. Тәжірибе жүзінде ол әр кезде пайда бола отырып жылдарга, не ондаган жылдарга созылады. Сонының арцасында адамның организмі антитгендер шабуылының кайталануынан сенімді цоргай алады.

236
Қазіргі заманда иммунологиялық есте қалудың құрылу механизімі туралы шындыққа жуық екі көзқарас бар. Біріншісі - антигендердің ағзада ұзақ уақытқа дейін сақталынады дегенге негізделіп болжанған. Оны дәлелдейтін мысалдар: капсуламен қоршалған туберкулез таяқшалары, қызылшаның, полиомиелиттің, шешектің персистенілген вирустары мен тағыда организмде көп уақыт, кейде өмір бойы сақталып, иммунитеттің күш дәрежесінің бір деңгейде болуын қолдайтын микроорганизмдер. Сонымен қатар, үзақ өмір сүріп антигенді оңдейтін антидене синтездейтін дендритгі жасушалардың болуы мүмкін.

Екінші механизімнің түсінігі бойынша организмде жемісті иммундық жауап жүру кезінде антигенреактивті Т-, не В-лимфоциттердің бөлімі «тыныштық» жағдайдағы кіші жасушаларға, немесе иммунологиялық есте қалу жасушаларына айналады. Ол жасушалар антигендік детерминантқа, жоғарғы деңгейлі специ-фикалыққа ие және өмір сүру уақыты өте үзақ (10 жыл және одан астам). Олар тіндер мен органдарда қонақтап, айналып жүреді, бірақ өздерінің мекендік рецепторларының қолдауымен өзінің щыққан тегіне үнемі қайта оралады.
Иммунологиялық есте қалу феномені вакцинациялау тәжірибесінде, жоғары деңгейлі иммуңитет қүрып, оны үзақ уақыт қорғау деңгейінде сақтау үшін кең колданылады. Ол мақсатты іске асыру үшін ревакцинациялау жүргізіледі, яғни вакцинаны бірінші еккеннен кейін 2-3 рет қайталау және де мезгіл- мезгіл вакцина егуді жүргізу.
Сонымен қатар иммунологиялық есте қалудың теріс көрністері де бар. Мысалы, ауыстырылған органдар (трансплантант) орнықпай өздігінен бөлінсе, оны қайталап орнықтыру әрекетінде органдарда тасқынды реакция қоздырып бөлініп шығарылу дағдарысына соқтықтырады.
10.6. Иммунологиялық толеранттық
Иммунологиялық толеранттық иммунды жауаппен иммунологиялық есте қалуға кері көрініс. Ол организмнің антигенді «танып», жемісті спецификалық иммунды жауап қайтара алмауының себебінен болады.
Иммунологиялық толеранттықтың иммундысупрессиядан айырмашылғы иммундыкомпетентгі жасушалардың тиісті антигенге бастапқыдан жалпы жауап бере алмауына негізделген.
Иммунологиялық толеранттықтың феномені 1953 жылы бірінен бірі тәуелсіз чех ғалымы М. Гашек және П. Меадвар бастаған ағылшын ғалымдарынның тобымен ашылған еді. Олар көрністі жануарлаға тәжірибе қойған кезде ашқан.
Имунологиялық толеранттықты толерогендер деп аталатын антигендер туғызады. Тәжирибеде толергендер барлық органикалық заттардың қатарынан табылады, бірақ көбінесе олар полисахаридтер болып келеді.
Иммунологиялық толерантгық туа біткен және жүре пайда болған болып бөлінеді. Туа біткен толеранттыцтың мысалы ретінде иммундық жүйенің организмнің меншікті антигендеріне жауап бермеуін келтіруге болады. Жүре пайда болган иммунологиялыц толернаттыцтьі организмге иммунитгі тежейтін заттарды (иммунодепрессанттар) еңгізіп, эбрионалдық уақытта, не туғаннан кейінгі алғашқы күндерінде перзентке антигендерді еңгізіп қүруға болады. Жүре пайда болған иммунологиялық толеранттық белсенді және енжарлы болып бөлінеді. Белсендіі толеранттыц организмге спецификалық толеранттықты қүратын толерогенді еңгізгенде пайда болады. Енжарлы толеранттыц иммун- дыкомпетентті жасушалардың биосинтетикалық, не пролиферативтік белсенділігін тежейтін затгар (антилимфоцитарлық сарысу, цитостатиктер т.б.) әсерімен туғызуғаболады. Иммунологиялықтолеранттық жоғары деңгейлі спецификалық қасиетке ие, сондықтан тек қана бір белгілі антигенге бағытталған. Көлем дәрежесіне сәйкес толерантгық поливалентгік және моновалентгік болады.Политваленттік толеранттыц бір мезгілде антигеннің қүрамына кіретін барлық детерминаттарға қарсы пайда болады. Моноваленттік толеранттыц антигендердің кейбір таңданылған детерминанттарын кабылдамайтындығымен сипатталады.

237
Толеранттықтың көрніс дәрежесі макроорганизммен мен толерогеннің көптеген қасиеттеріне байланысты. Мысалы, толерогендіктің көрінісіне организмніңжасы мен иммундыреактивтігініңжагдайы әсер етеді. Иммунологиялық толеранттықгы эмбрионалдық кезеңде, немесе жаңа туған кезде жеңіл іске асыруға болады.

Толеранттыққа әсер ететін антигеннің ерекше сипаттарына олардың ағзаға бөгделігінің дәрежесі, шығу тегі, өлшемі және әсер ететін уақытының ұзақтылығы жатады. Бөгделік қасиеті әлсіз, молекулалық салмағы жеңіл, гомогенді антигендердің организмге жоғарғы дәрежелі толерогендігі бар.
Иммунологиялық толеранттықтың пайда болуына антигеннің өлшемі мен әсер ететін уақытының ұзақгылығы өте маңызды. Соның негізіде жоғарғы және төменгіөлшемдітолеранттықдепажыратылады. Жогаргы өлшемділік толеранттық - концентрациясы жоғары антигенді еңгізгенде пайда болады. Сонымен қатар заттың өлшемі мен оның тудыратын көрнісінің арасында тікелей тәуелдік бар. Төменгі өлшемдік толеранттық, керісінше, жоғарғы гомогенды молекулалық антигеннің аз өлешмімен туады және де бұл жағдайда «өлшем-биімділік теңділігі» керісінше тәуелді.
Тәжірибеде иммунологиялық толеранттық толерогенді еңгізгеннен кейін бірнеше күннің, кейде сағаттың арасында пайда болып, толерогеннің ағзада сақталған уақытына дейін созылады. Толеранттық тиімділігі толероген ағзадан шығарылғаннан кейін бәсеңдейді немесе доғарылады. Әдетте иммунологиялық толеранттық көпке созылмай бірнеше күннен аспайды. Оны үзарту үшін толерогенді қайталап егу қажет.
Толеранттықтың механизімі әр-қилы, бірақ толығынан анықталмаған. Оның негізіне иммундық жүйені реттейтін қалыпты процестердің жататыны нақты әйгілі. Иммунологиялық толеранттықтың көптеген себебінің арасынан шындыққа жуық үшеуін атай кетуге болады:
Лимфоциттің антиген спецификалық клондарының ағзадан шығарылуы (элиминациялануы).
Иммундыкомпетентті жасушалардың биологиялық белсенділігін тежеу (блокадалау).
Антигендердің антиденелермен шапшаң бейтарапталуы.
Әдетте онтогенездің ертерек кезінде Т- және В-лимфоциттердің клондары элииминациялануға, не делециялануға түседі. Жетілмеген лимфоцимтгердің антигенспецификалық рецепторларын (ТСR, не ВСR) белсендіру апоптоздың басталуына себепкер болады. Организмде аутоантигендерге бейреактивтікті камтамасыз ету феномені орталыц толеранттыц деп аталды.
Иммундыкомпетенті жасушалардың биологиялық белсенділігін тежеуде басты рөлді иммундыцитокиндер атқарады (ИЛ-4, 13, гамма ИФН т.б.).
Донордан алынған иммундыкомпетентті жасушалар арқылы иммунологиялық толеранттықты дені сау жануарға көшіруге болады. Сонымен қатар иммунологиялық толеранттықгы жасанды түрде тоқтатуға болады. Ол үшін иммундық жүйені адъюванттармен, интерлейкиндермен белсендіру керек. Оның басқа тәсілі ретінде спецификалық антигендердің комегімен организмді толерогеннен тазарту, не иммунды- сорбция жүргізу колданылады.
Иммунологиялық толеранттықтың тәжірибелік маңызы зор. Бүл көрініс медицинаның көптеген өзекті мәселерін шешуге, мысалы орган, не тін ауыстырғанда, аутоиммундық процестерді тежегенде, аллергияны емдегенде, тағы басқа бірталай иммундық жүйенің агрессиялық көрінісімен байланысты жағдайларында пайдаланылады.

238
11 ТАРАУ.

ИММУНИТЕТТІҢ ОРНАЛАСҚАН ЖЕРІНЕ ЖӘНЕ ТҮРЛІЖАҒДАЙЛАРҒА
БАЙЛАНЫСТЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
11.1. Жергілікті иммунитеттің ерекшеліктері
1919 жылы А.М.Безредка иммуиитет жүйесінің қүрылысына сәйкес жергілікті иммунитет түрін бөліп шығарып, оның концепциясын үсынған. Иммунитетің жалпы түрімен салыстырғанда жергілікті иммунитеттің экзогоендік антигендермен кездесуге мол мүмкіндігі бар, қоршаған орта факторларымен тікелей түйісетін тері мен шырышты қабықгың аймағында қүрылады. Жергілікті иммунитеттің негізгі атқаратын рөлі-тін аймағында жергілікті, ықшамды иммунитетті қамтамасыз ету. Сонымен қатар, жергілікгі иммунитеттің факторлары шырышты қабықтың кілегейімен ағзадан тыс терінің бетіне жайылып өзінің пайдалы әсерін тигізеді.
Анатомиялық - морфологиялық түрғыдан жергілікті иммунитет жүйесінің өзалдына ерекшелігі жоқ. Жалпы және жергілікті иммунитет түрлерінің арасында тығыз байланыс бар. Біріншіден, жалпы иммунитет жүйесі қорғаныстың қор көзі болады. Микроциркуляция зақымдалған кезде ықшамды қабыну процесі жылдам созылмалы септикалық түрге айналады. Екіншіден, инфекциялық процесс дамыған кезде жергілікті иммунитет пен жалпы иммунитеттің бірінен біріне ауысып отыратындығы айқын байқалады. Үшіншіден, екі жүйенің арасында олардың факторлары үнемі алмасып отырады (антиденелер, антигенреактивті лимфоциттердің клоны т.б.). Бүл процесс иммунологиялық есте қалуцың бүкіл организмге жайылынуында өте маңызды. Бірақ, сонымен қатар ол процесс инфекцияның асқынған түріне көшуіне себепкер болады.Соған қарамастан жергілікті иммунитет өздігінше іс атқара алады және біраз ерекшеліктерге ие.
11.1.1. Терінің иммунитеті
Тері шекарлық істі атқарады. Механикалық қорғаныс факторы ретінде ол макроорганизмді сыртқы әсерлерден қорғап, зақымдалған кезінде оны өздігінен жойып, алғашқы қалпына келтіріп отырады. Теріде физикалық-химиялық қорғаныс факторлары да болады, мысалы, бактериоцидтік қасиеті бар тер және май бездері. Сонымен қатар теріде жергілікті жауаптың жемісті жүйесі шоғырланған.
Терінің әр қабатында иммунитетке қатынасы бар жасушалардың (дентритті - Лангерганс және Гренстейн жасушалары, лимфоциттер, тінді базофилдер, Т2-хелперлер, Т-киллерлер) түрлері орналасқан. Аталған жасушалар түрлері өздеріне тән іс-әрекетті кезектесіп, немесе бірлесіп атқарады. Біреуіне зақым тиген кезде оның ісін екіншісі атқаруы мүмкін.
Теріде көбінесе жасушалық иммунды жауап дамиды.Терінің жергілікті иммунитетінің кернеуін бүкіл иммунитет жүйесінің дәрежесін анықгағанға үқсас, тері сынамалары арқылы анықтайды.
11.1.2. Шырышты қабықтың иммунитеті
Ас қорыту, тыныс алу жүйееінің шырышты қабығының жергілікті иммунитеті олардың иммундық қорғанысын қамтамасыз етеді. Өйткені шырышты қабықта дамыған лимфойдтық тін және көптеген иммундыкомпетентті жасушалар ролады.
Лимфойдтық тіннің қалыптасу уақытына сәйкес ерте (реликтовтый- ерте кезгі) және кеш (осы кезгі) пайда болған қүрылымдары болып бөлінеді. Ерте пайда болған қүрылымға гамма, дельта Т - және В1 лимфоциттер жатады. Олар иммундық қорғаныстың бірінші шебінде іс атқарады.
Кеш пайда болған құрылымдар иммундық жүйенің орталық органдарының бақылауымен дамиды. Альфа, бетта Т- және СД5 В -лимфоциттер олардың қатарына жатып, иммундық қорғаныстың екінші шебін қамтамасыз етеді.

239
Көрнекгі мысал ретінде, ас қорыту жолдарының лимфойдтық жүйесін келтіруге болады. Жергілікті иммундық қорғауға рет-ретімен Т -, В- лимфоциттер, макрофагтар, дентритті жасушалар қатынасып сапалы және жоғарғы деңгейлі жергіліті иммундық қорғаныс жүйесін қалыптастырады.

11.1.2.1. Ауыз қуысы иммунитетінің ерекшеліктері
Ауыз қуысының иммундық қорғаныс жүйесі, жоғарыда айтылғандай жалпы шырышты қабықшаның жүйесінен айырмашалығы жоқ..Специфкалық және бейспецификалық факторлар қатарласып іс атқаруымен ауыз қуысын тіс жегі және де басқа аурулар қоздыратын түрлі патогенді микробтардан сақтауды қамтамасыз етеді.
Бейспецификалық қорғаныс факторларының қатарына шырышты қабықтың тосқауылдық қасиеті мен сілекейдің антимикробтық көрсеткіштері жатады.
Сілекейдің қорғаныс қасиетінің ерекше орны бар. Бір тәулікте ересек адамдың ағзасының сілекей бездері 2 литрге дейін ферменттік белсенділігі бар сілекей бөліп шығарады. Сілекей, патогендер өте алмайтын кедергі болуымен қатар, айқын бактериоцидтік қасиетке ие. Сілекейдің басты факторларының қатарына лизоцим, лактоферин, лактопероксидаза және комплементтің кейбір қүрылымдары жатады. Сонымен қатар, сілекейден әр уақытта полиморфты лейкоциттер мен моноциттерді табуға болады. Бір мезгілде ауыз қойнауында 100 000 -нан астам фагоциттоздаушы жасушалар табылады.
Ауыз қуысының дәнекерлеу тінінде бейспецификалық төзімділік жасушалары орналасқан: көшпелі тін макрофагтары, фибробластар, гранулоциттер мен тін базофильдері.
Ауыз қуысы тиімді спецификалық иммундық қорғаныс жүйесімен қамтамасыз етілген. Анатомиялық қүрьшысына сәйкес онда жүтқыншақ шеңберінің қуатты бадамшалары, асадамығанлимфойдтықөзектер орналасқан. Тінде лимфойдтық жыйнақтар табылса, сілекейде лимфоциттер мен А,М,0 және Е изотипті иммундыглоублинер табьшады.
Сілекейде секреторлық ІgА-ның концентрациясы басым болады. Оның өлшемі кан сарысуындағыдан да жоғары. Иммундыглобулиндердің басқа түлерінің концентрациясы сарысудағыдан төмен. Иммунды- глобулиндердің концентрациясы төмендеген кезде ауыз қуысының шырышты қабықшасы іріңді ісік пен аллергиялық ауруларға тап болуы мүмкін.
11.2. Ағзада түрлі жағдайлар туған кездегі иммунитеттің ерекшелігі
Макроорганизмнің антигенге деген жауабы көбінесе бір типтес. Бірақ, антигеннің тегіне қарай, иммунды жауапқа иммундық жүйенің барлық құрамы қатынаспауы мүмкін. Кейбір уақытта қорғану үшін иммунды жауаптың ең тиімді факторлары іс атқара алады. Сондықтан антигеннің табиғи сипатына және оның қасиеттеріне байланысты микроорганизмге жауабының ерекшеліктері болуы мүмкін.
11.2.1. Иммунитеттің бактериалық инфекциялар кезіндегі ерекшеліктері
Бактериялдық иммунитет көбінесе микробтардың патогендіқ касиеттерімен байланысты. Соған сәйкес иммунитет антибактериялық (бактерия жасушасының қүрьшысы мен функциясына қарсы) және антитоксикалық (ақуызды токсиндерге қарсы) болып бөлінеді.
Антибактериялық қорғаныстың негізгі факторлары антидене мен фагоциттер. Антиденелер бактерияның биологиялық белсенді молекулаларын бейтараптап, оларды маркерлеп, антиденетәуелді бактериолизді демеп, фагоцитозға қатысады.
Фагоцитоз және антиденеге төзімді бактерияларға (микобактериалар, бруцеллалар, салмонелла- лар т.б.) қарсы белсендірілген макрофагтар және табиғи киллерлер күреседі. Бірақ, ондай аурулар созылмалы түрге айналып олардың аллергиялық көрністері қатарласып жүруі мүмкін. Аталған
240
факторлардан басқа қорғанысқа бейспецификалық факторлар да үлесін қосады (лизоцим, жедел фазаның. ақуыздары). , 1
Спецификалық антибактериалдық иммунитеттің қуат деңгейін серологиялық реакциялармен жәні тері - аллергиялық сынамалар қою әдісімен анықтауға болады.
Антитоксикалық иммунитетте басты рөлді антиденелер атқарады.
11.2.2. Вирустарға қарсы иммунитеттің ерекшеліктері
Вирустық инфекциялардағы иммунитет вирустардың жасуша ішінде және жасушадан тыс түрінде өмір сүруіне негізделген.
Вирустарға қарсы иммунитетті қамтамасыз ететін факторлар қатарына спецификалық антиденелер, Т-киллерлер, табиғи киллерлер, интерферон және де қансарысуының вирусты ингибициялайтын қабілеті жатады.
Вирустарға қарсы спецификалық антиденелер вирустардың жасушадан тыс түрлерімен ғана байланыса алады, ал жасуша ішіндегі түріне әсер етпейді. Антиденелер вирус бөлшектерін бейтараптап олардың нысана-жасушаларға адсорбциялануына, инфекциялық процестің онан әрі жайылып дамуына кедергі болады. Қүрылған иммунды комплекс фагоцитоз арқылы ағзадан тысқа шығарылады.
Интерферонның вирусқа қарсы қуатты әсері бар. Интерферон жасушаның ішіндегі вирусқатікелей әсер егпей, ол жасушаның мембранасындағы рецепторлармен байланысып, жасушада өтетін биосинтетикалық процестерді тежейтін ферменттік жүйенің жүмысын үдетеді.
Қансарысуындағы ингибиторлар вирустың бөлшектерімен байланысып, оларды бейтараптап нысана- жасуша мемебранасына адсорбциялануына кедергі жасайды.
Вирусқа қарсы иммунитеттің қуат дәрежесін серологиялық реакциялармен анықтайды. Кейде қан сарысуындағы интерферонның концентрациясын анықтауға болады.
11.2.3. Саңырауқүлақтарға қарсы иммунитеттің ерекшеліктері
Саңырауқүлақтардың антигендері төменгі дәрәжелі иммунгогендер, содықтан іс жүзінде оларға қарсы жеткілікті деңгейде антидене пайда болмайды. Бірақ, олар жасушалық иммунитетті демеуі мүмкін. Соган қарай саңрауқүлаққа қарсы иммунитетің негізгі факторы белсендірілген макрофагтар болып табылады.
Сонымен қатар микоздар кезінде макроорганизмде аллергиялық көрніс пайда болуы мүмкін, әдетте гиперсезімталдықтың баяу түрі. Ал, саңырауқүлақтар несеп-жыныс жүйесінің ауруларын туғызған кезде аллергияның 1 -ші түрі - жедел гиперсезімталдық көрінісін байқауға болады. Саңырауқүлаққа қарсы иммунитеттің қуат деңгейін саңырауқүлақ аллергендерімен тері-аллергиялық сынама арқылы анықтауға болады.
11.2.4. Протозоалар тудырған ауруларға қарсы иммунитеттің ерекшелігі
Протозооларға қарсы иммунитеттің механизімі толық зерттелмеген. Паразиттік ауруларда гуморалдық және жасушалық иммунитетгің қатар пайда болатыны әйгілі. Қан сарысуында М және 0 иммундыглобулиндері табылады, бірақ, олардың иммунитетке қатынасы шамалы. Кей кезде олар макрофагтардың әсерін үдетіп жасушалық иммуниттеті дамытуы мүмкін. Паразитарлық ауруларда аллергиялық көрністің баяу түрі қосымша реакция ретінде байқалады.
Паразиттерге қарсы иммунитет қүрылуы олардың қүрылымдық ерекшелігі мен өмір сүру дағдысына байланысты. Паразиттердің көптеген түріне антигендік өзгеріштік тән, айтылған қасиет оларды иммунитеттің факторларынан сақтайды. Мысалы, безгек плазмодиясының дамуының әр бір сатысында өзіне сәйкес спецификалық антигендері болады.
241
Паразиттерге қарсы иммунитеттің қуат дәрежесін серологиялық реакциялармен және тері- ергиялық сынамаларымен анықтауга болады.
11.2.5. Ішек қүртына (гельмннттерге) қарсы нммунитеттің ерекшелігі
Ішек құртына қарсы пайда болган иммунитетте басты рөлді эозинофилдер атқарады. Оның низімі антиденетәуелді жасуша арқьшы отетін цитотоксикалық процеске негізделген. Антиденелермен "сендірілген эозинофилдер ішек құртын зақымдайтын токсикалық заттарды бөліп шығарады. Сонымен ішек құртын жоюда тіндік базофилдердің қатысы бар. Биологиялық белсенді токсикалық заттар ектің перисталтикасын күшейтіп паразиттерді және оның қалдықтарын тысқа шығарады. Ішек күрты ырған ауруларда аллергия көрнісі қатарласып жүреді.
11.2.6. Трансплантациялық иммунитет
Трансплантациялық иммунитет деп макроорганизмнің алмастырылған бөгде тінге (трансплантатқа) рсы пайда болған иммунды жауабын айтады. Бүл процестің механизімін жетік білудің өте зор едициналық маңызы бар, өйткені тін немесе орган алмастырудыңжетістігі сол механизімге байланысты. Бөгде тін мен жасушалардың қүрамында генетикалық жат антигендер болатындықтан оларға қарсы жауап туады. Ол антигендер трансплантациялық, немесе гистосәйкестік антигендер деп аталады. )лардың көпшілігі цитоплазмалық мембранада орналасқан. Бір үрықтас егіздер арасында бірінен біріне !н немесе орган ауыстырғанда иммундық жауап болмайды, өйткені олардың антигендері генетикалық ғыдан бір тектес болып келеді. Организм трансплантациялық бөгде антигендермен кездескенде жасушалық және гуморалдық .імунды фкторлар арқылы жауап қайтарады. Жасушалық иммунитеттің негізгі факторы Т-киллерлер. "лар ауыстырылған тінге көшіп онда цитотоксикалық әсер етеді.
Сонымен қатар, бөгде антигендерге қарсы қүрылған спецификалық антиденелердің (гемагглю- нинтдер, гемолизиндер, лейкотоксиндер, цитотоксиндер) трансплантациялық иммунитет қүрылуына р әсері бар. Олар трансплантатты ыдырату үшін қүрылатын реакцияны іске қосады.
Ауыстырылған тін немесе жасушалардың иммундық процестер арқылы зақымдануы екі сатыдан түрады. Бірінші сатыда ауыстырлған заттың (трансплантаттың) айналасында иммундық жауап жасушаларының шоғырлануы байқалады. Екінші сатыда трансплантаттың ыдырауы басталып, бүл процеске Т-киллерлер, белсендірілген макрофагтар, табиғи киллерлер тағы басқалары іске белсенді қатысады. Процесті фагоциттер аяқтайды.
Трансплантатты бөліп тастау кезінде Т- және В-жасушалардың ақпаратты есте сақтаушы түрлерінің кпоны қүрылады. Сол жасушалар мен тіндерді қайталап ауыстыру кезінде шапшаң және қарқынды иммунды жауап қайтарылады.
Клиникалық көрнісіне сәйкес трансплант бөлініп тасталуының үш түрін ажыратады: жедел, аса жедел және үзартылған мерзімді.
Жедел бөліп тастау - механизімі бірінші иммунды жауапқа сәйкес. Ем қолданбаған кезде бір жүма, не бір ай аралығында болатын иммундық жүйенің қалыпты жауабы.
Аса жедел бөліп тастау немесе бөліп тастаудың дагдарысы - екінші иммундық жауапқа негізделген трансплантациядан кейін бірінші тәуліктің арасында болатын көрніс. Өту механизіміне антиденелер, комплемент, қанды үйытатын факторлар катысады. Сонымен қата, иммунды кабыну қан үйыту жүйесі іске қосылады. Осы процестердің әсерінен трансплантант шапшаң ыдырап бөлініп шығарылады.
Үзартылган мерзімді бөліп тастау - механизімі жедел түрге уқсас. Операциядан кейін емделген ауруларда бірнеше жылдар өткеннен кейін пайда болатын түрі.
Сондықтан, тін, немесе орган алмастыру кезінде донор мен реципиентті гистосәйкестік антигендері бойынша қадағалап тексеру қажет. 242
11.2.7. Қатерлі ісіктерге қарсы иммунитет
Адам агзасының құрылысы өте күрделі. Онда организмнің тұрақтылығын сақтауға бағытталған процестермен қатар керісінше организмнің қартайуына, не биологиялық қателіктер себебінен азып - тозушылық көрністері де байқалып түрады. Атап айтқанда мутанттық және қатерлі ісік жасушалары пайда болады.
Мутантты жасушалар - химиялық, физикалық, биологиялық канцерогендердің жеңіл зақымдауынан кейін пайда болады. Биологиялық канцерогендерге облигатгы паразиттер, әсіресе вирустар жатады. Мутантты жасушалардың гистосәйкестік антигендері өзгереді. Сондықан, олар иммунитетгің' бақьшаушы іс атқаратын гуморалдық және жасушалық факторларын белсендіреді. Айтылған процестег антиденелер мен Т-киллелер маңызды рөл атқарады. ■
Қатерлі ісіктің жасушаларыәлсіз иммуногендер қатарына жатады. Осыған қарай олардың өзіне сәйкес ерекшеліктері бар. Іс жүзінде мүндай жасушалардың калыпты жасушалар түрінен айырмашылығы жоқ. Сонымен қатар қатерлі ісікжасушаларының антигендік қүрамы жетіксіз. Қатерлі ісікпен байланысты антигендер қатарына рак-әмбрионалды антигендер тобын, кейбір вирустық антигендерді жатқызуға болады. Қатерлі ісік жасушаларының иммунологиялық жолмен жетік антықталмау себебінің тағы бірі - ол ісік басталған жерде қабыну процесінің жоқгығы және агрессивті цитокиндердің түзілуі.
Қатерлі ісікке қарсы иммунитеттің механизімі әлі де болса толық анықталмаған. Болжау бойынша оның механизімінде басты рөлді белсендірілген макрофагтар атқарып, қосымша серпіліс беретін табиғи киллерлер болуы мүмкін. Гуморалдық иммунитеттің қатынасу қатынаспауы екіталай.
Соған қарамастан кейінгі кезде қан сарысуынан рак-эмбрионалдық және қатерлі ісікпен байланысты антигендерді анықтау иммундық диагностикада кең қолданылып келеді. Айтылған тәсілмен бауырдың, асқазанның, ішектің қатерлі ісігінің диагнозын қоюға болады.
Иммунды қорғаныстың деңгейі мен ісік пайда болудың арасынды тығыз байланыс бар екені күмәнсіз. Оны дәләдейтін факторлар жеткілікті. Сондықтан, қатерлі ісікті емдеуге иммундық дәреженің деңгейін жоғарьшататын дәрі-дәрмектер (иммундымодуляторлар- интерлейкиндер, интерферондар т.б.) қолданылып ЖҮР-
11.2.8. Жүктіліктің иммунологиясы
Жүктіліктің иммунологиялық толерантгықпен тікелей байланысы бар. Жүкті ананың иммундық жүйесінде нәрестенің гетерогендік антигендерімен қарсыласуға жеткізбейтін көптеген факторлар кешені қалыптасады. Біріншіден, плацентаның жасушалары иммундыкомпетентті жасушалардың рецепторларына «көрінбейтін» болса, екіншіден, плацентаның жасушалары иммунитетті тежейтін цитокиндер түзеді, ал үшіншіден, жатырдың тініде орналасқан табиғи цитокиндер нәресте антигендері мен белсендірілген лимфоциттерді жойып отырады.
Жүктілік кездегі иммунологиялық толеранттықтың механизімі аса қарқынды болады. Мысалы, үрғашы жануарлар эмбрионның әкесінің трансплантантын бөліп тастамайды. Бірақ, ана босанғаннан кейін толеранттық тез жойылып, трансплантант бөлініп тасталады.
11.3. Иммундық статус және оны багалау
Иммундық статус дегеніміз клиникалық, лабораториялық көресеткіштерінің жинагымен анықталатын жеке дараның иммундық деңгейінің қүрлылымдық және функционалдық жагдайы.
Сонымен иммундық статус белгілі бір уақытта организмнің белгілі бір антигенге иммундық жауап беру қабілеті. Иммундық жүйе болуының өзі организмнің иммунды жауап беруге мүмкішілігін көрсетеді, бірақ ол жауаптың бір антиген түріне берілген кернеуі, дәрежесі, антидене түзілуі әрбір жеке дарада неше түрлі және кең ауқымды болуы мүмкін.Бір адамда антигенге қарсы антидене түзілсе, екінші адамда гиперсезімталдық пайда болады, ал үшіншіде иммунологиялық толеранттық дамуы мүмкін.

243
Иммундыреактивтіктің айтылған көрсеткіштері тек қана дара арасында өзгеше болмай, әр бір ның өмір сүру кезеңдеріне қарай әр түрлі болады. Ересек адамға қарағанда, жаңа туған перзентгің, "месе оның бір жасқа дейінгі кезіндегі иммундық статусының айырмашылығы болады. Мысалы, "аларда иммунологиялық толеранттық шапшаң түзілсе, иммунизациялаудан кейінгі пайда болатын яиденлердің титрі төмен болып келеді. Жасөспірім мен егде тартқан адамдардың да иммундық статусы түрлі. Оның көп жағдайлары тимустың іс атқару бабына байланысты. Жас үлгайған сайын тимус ып функциясы баяулай бастайды, сондықтан қартаң адамдар қатерлі ісікке жиі душар болады. Жас осылған сайын ағзада аутоантиденелердің концентрациясы жоғарылайды. Соның себебінен қартаюдың ггізінде созылмалы жүретін аутоагрессия деп есептейтін көзқарас бар.

Иммундық статус тәулік бойымен де өзгеріп отырады. Оның себебі көп. Сонымен имммундық статусты анықтағанда жоғарыда келтірілген көрністер әр уақытта есте болуы керек.
Филогенетикалық түрғыдан қарағанда иммундық жүйе басқа жүйелермен салыстырғанда кешірек пайда болған және де сыртқы әсерлерге түрақсыз. Тәжірибеде қандай да болмасын сыртқы әсер иммундық жүйеніңжағдайын өзгертпей қоймайды. Иммундық статусқа төменгідей факторлар әсер етеді: климаттық-географиялық; әлеуметгік;
экологиялық (физикалық, химиялық және биологиялық); «медициналық» (дәрінің әсері, операция, стресс т.б.).
Климаттық-географиялық факторлардың арасынан температураның, ылғалдьгқтың, күн сәулесі радиациясының, жарық күннің үзактылығының тағы басқаларының иммундық статусқа әсер ететінін атап өту керек. Мысалы, фагоцитарлық және тері-аллергиялық сынамалар оңтүстіктердегілерге қарағанда соіггүстіктің түрғындарында төмен болады. Африкатұрғындарындаевроаплықтармен салыстырғанда күл ауруы сирек кездеседі.
Әлеуметтік факторлардың қатарына тағам сапасы, үй түрмысы, кәсібі т.б. жатады. Иммундық стаіус үшін мезгілінде, сапалы тағамданудың зор маңызы бар, өйткені тағамнан иммундық жүйе қүрамын күруға қажетті заттар алынады.
Иммундықжүйенің жағдайына әлеуметтік факторлардың әсері де кем емес. Түрмыс нашар болған кезде адамның жалпы физиологиялық көрсеткіштері әлсіреп, иммундық статустық дәрежесі төмендейді.
Иммундық жүйеге кәсіп түрінің де әсері болады, өйткені адам өмірінің үзақ уақытын жүмыс орнында өткізеді. Физикалық, химиялық, биологиялық өнеркәсіп факторлары (микробтар, айғай - шу, вибрация, дезинфектанттар, температура т.б.) адамға зиянды әсер етіп иммундық реактивтікті әлсіретеді.
Экологиялық факторлар адамның иммундық жағдайына жан-жақты әсерін тигізеді. Ол факторларға айналадағы ортаның ластануы (ядролық реакторлардың зыянды заты, олар күйреген кездек тарайтын радионуклидтер, пестициттердің ауыл шаруашылығында кең қолдануы, химиялық өнеркәсібінің, автокөліктің, биотехнологиялық мекемелердің қалдық заттары) жатады.
Иммундық статусқа кең тараған медициналық шаралардың (диагностикалық тексеру, емдеу, стресс т.б.) әсерін тигізеді. Хирургиялық операциядан және де әр түрлі жарақаттан кейін иммундық статус бірқатар өзгереді.
Иммундық статустың қалыпты жағдайда түрақсыздығына қарамастан оның деңгейін зертханалық сынамалар кешенімен анықтауға болады. Органдар мен тін ауыстырғанда, аутоиммундық сырқаттарда, аллергияда, иммундық тапшылық ауруларында иммундық статусты анықтау емдеу нәтижесін білу үшін өте қажет. Зертхана мүмкіншілігіне қарай иммундық статусты анықтау төменгідей көрсеткіштерге негізделген (11.1 -кесте):
жалпы клиникалық тексеру;
табиғи резистенттік факторларының жағдайы;
гуморалдық иммунитет;
жасушалық иммунитет;
қосымша сынақтар. 244
Жалпы клиникалық тексеру кезінде аурудың шағымын, анамнезін, аурудың клиникалық көрнісін тағы басқаларды ескереді. Табиги гіммунитеттің деңгейін анықтау үшін фагоцитоз, комплемент, интерферон көрсеткіштерін пайдаланады. Гуморалдық иммунитетті антиденелердің әбрбір сыныбының қан сарсуындағы деңғей мөлшерін зертгейді. Сонымен қатар В-лимфоциттердің жағдайын көрсететін ақпаратты анықтайды. Жасушалық иммунитетті анықгау үшін Т-лимфоцитгердің сан-сапасын сантүрлі тәсілдермен есептейді. Қосымша көрсеткішретінде қанның бактерицидтік қасиетін, комплементгің кейбір қүрамын, қандағы С-реактивті ақуызды, аутоантиденелерді тексеруге болады.
Кесте 11.1.
Иммундық статусты бағалау үшін қолданылатын сынамалар

1-ші дәрәжелі сынамалар	2-ші дәрәжелі сынамалар
1 .Қан айналымындағы Т- және В-лимфоциттердің санын мен морфологиясын анықтау	1. Лимфоидтык органдардың гистохимия- лық талданылуы
	2.Мононклоналдыык антиденелер арқылы мононуклеарлық жасушалардын сырткы маркерлерін талдау
2.Кластерлік талдау, немесе ЕАС-розетка- ны күруды аныктау
З.Қансарсуынын М,С,А,Д,Е иммундыглобу- линдерін аныктау	З.В- және Т- лимфощптердің бластранс- формациясы
4.Лейкоциттердің фагоцитарлық активтілігін анықтау	4.Циготоксикалықты анықтау
5.Тері -аллергиялық сынамалар	5. Иммунды тапшылықпен байланысты ферменттердің белсенділігін анықтау
б.Клиникалық көрністерге тәуелді лимфоидтык органдардың сонымен қатар басқа органдардың (әсіресе өкпені түгелінен) рентгенографиясы мен рентгеноскопиясы	б.Цитотоксиндердің секрециясын және шығарылуын аныктау
	7.Тимустың гормондарын анықтау
	8.Фагоциттардың респираторлық күйреуін таддау.
	9.Комплементтің күрамдық бөлшектерін анықтау
	Ю.Аралас жасушалар дакылын талдау

Сонымен, иммундық статусты тексеруге көп түрлі сынақтар қолданылып иммундық статустың негізіндегі гуморалдық және жасушалық иммунитеттің барлық көрсеткіштері анықталады. Кейбір сынақгарды қарапайым зертханадажүргізу қыйындыққатүсуі мүмкін болғандықган Р.В. Петровтың үсынуы бойынша барлық сынама түрі екі дәрежелік топқа бөлінеді. Бірінші дәрежелі топ сынақгары қарапайым зертханаларда, яғни денсаулық сақтау жүйесінің алғашқы көмек көрсету сатысында жетік клиникалық көріністі негіздеп, иммундық патология бар-жоғын анықтауга колданьшады. Бкінші дәрежелі топтағы сынама бірінші топтан алынған түжырымды дәлелдеу үшін пайдаланылады. Кестеде бірінші және екінші топқа кіретін сынақтардың тізімі келтірілген.

245
11.4. Иммундық жүйенің патологиясы
Иммундық жүйе бүзылуының екі түрі әйгілі: а) иммундық жауап механизімінің көрсеткіштерінде бір, немесе бірнеше ақаулық байқалса оны иммунды тапшылыц, не иммундыдефицит деп атайды; б) иммунды механизімнің шеттен тыс белсенділігінің себебінен аллергиялъщ, не аутоиммундьщ аурулар дамуы. Аталған түрлерге қосымша ерекше орналасқан иммундыпролиферативті сырқатгар болуы мүмкін.
11.4.1. Иммунды тапшылықтар
Иммунды тапшылық дегеніміз иммундық жауаптың бір, немесе бірнеше механизімінің ақаулығының себебінен қалыпты иммунды статусының бүзылуы.
Иммунды тапшылықтың екі түрі кездеседі: біріншілік, немесе туа біткен (генётикалық) және екіншілік, немесе жүре пайда болған. Иммунды тапшылықтардың клиникалық көрністері үқасас болып келіп, көбінесе төменгідей түрде кездеседі: инфекциялық асқыну; гематологиялық күйреу; ас қорыту жүйесінің бүзылуы; ісікгер; аллергиялықреакциялар;туабіткен кемістік. Иммундықтапшылықдиагнозы жан-жақгы тексерудің жинағына сүйеніп қойылады: анамнез, клиникалық көрніс және ин витро, ин виво зертхана сынамалары.
11.4.1.1. Біріншілік, немесе туа біткен иммунды тапшылық
Иммунды тапшылықтың бұл түрі хромосамада пайда болған ақаулықгармен байланысты, сондықган иммундық жүйенің кайбір үзбесі иммунды жауап қайтара алмайды. Ақаулық иммундық жүйенің спецификалық және бейспецификалық факторларымен байланысты болуы мүмкін. Кейде ақаулық катарынан екі бөлімде болады. Ақаулықтың деңгейіне және сипатына тәуелді иммунды тапшылықтың гуморалды, жасушалық және аралас түрлері бар.
Туа біткен иммунды тапшылық түрлері әдетте өте сирек кездеседі. Бүл түрдің себептері: нүктелі мутация, хромосоманың екі есе көбеюі, нуклеин қышқылын қүратын ферменттердің жетіспеушілігі т.б. Әдетте біріншілік иммунды тапшылықтың көрнісі перзент дүниеге келе сала пайда болады. Олар фагоцитоздың, комплемент жүйесінің, гуморалдық, жасушалық иммунитетің жетіспеушілігі түрінде, не аралас түрде кездеседі.
Фагоцитоздың жетіспеушілігі - фагоциттердің саны төмендегеніне, немесе олардың толық іс атқармауына негізделген. Фагоциттер санының төмендеуіне гемопоәздің мезгіл- мезгіл бүзылуы себеп болады. Фагоцитгер санының азаюы гуморалдық және жасушалы иммунитеттің тапшылығымен тікелей байланысып жүрмесе де, бүл жағдайда инфекциялық аурулардың пайда болу қаупі көтеріңкі болады. Фагоциттердің толық іс атқармауы фогоцитоздың кез келген сатысының кемшішлігіне байланысты (хемотаксис, эндоцитоз, т.б.).
Комплементтің жетіспеушілігі сирек кездеседі. Кездескен кезде ол комлементтіңСІ бөлшегінің түқым қуалайтын тапшылығымен байланысты. Клиникалық көрнісі ангионевротикалық қабыну түрінде болады.
Гуморалдық иммуниеттің жетіспеушілігінің көрінісі -дисгаммаглобулинемия мен агаммаглобулинемия. Агаммаглобулинемия негізінде иммунды-глобулиндер синтезінің бүзылуы, немесе синтезделуі кезінде олардың басымырақ ыдыратылуымен байланысты. Бүл жағдайда аурудың қанында гаммаглобулиндер табылмағандықтан антитоксикалық және антибактериалық иммунитет нашар-лайды. Дисгаммаглобулинемия иммундыглобулиннің бір сыныбы жетіспегендіктен туындайды. Бірақ, иммундыглобулиндердің бірлескен дәрежесі калпында болады. І§0 -ның жетіспеушілігі жиі кездеседі, не болмаса І§0, І§А-лардың жетіспеушілігі, ал І§М-нің көтеріңкі концентрациясы косарланып жүреді
Жасушалы нммунитеттің жетіспеушілігі Т-лимфоциттердің функциоНалдық белсенділігі бәсеңдегенінен байқалады. Т-лимфоциттер В-лимфоциттердің белсенділігіне әсер ететіндігінен,
246
кыйыстырылған В- және Т- лифоцнттердің қатар жетіспеушілігі жиі кездеседі. Соған қарамаст Т-жасушалы жетіспеушіліктің жекеленген түрлері, алимфоцитоз (Нозелоф синдромы), синдром Джорджи, Даун синдромындағы иммунды тапшылық, ергежейліктің иммунды тапшьшығы болуы мум' Т-жасушалық иммунды жетіспеушілікге вирусқа, саңырауқүлаққа, қатерлі ісікке, трансплантқа қа иммунитет зардап шегеді, өйткені айтылған иммунитетгерде басты ролді Т-лимфоциттер атқарады.
Жасушалы иммунитетжетіспеушілігінің бірінші клиникалық көрнісі- микоз, қайталмалы вирус инфекция, вакцинациядан кейінгі асқыну. Әдетге жасушалы иммундықтапшылықпен дүниеге келгенд* бала шағында, сирек жағдайда жасөспірім кезінде қайталанатын оппортунистік инфекциядан, неме* қатерлі ісіктен қайтыс болады.
Қыйыстырылған иммунды жетіспеушілік иммундық жүйенің Т- және В - жасушаларын қосарласып бүзылуының әсерінен түзіледі. Бүл иммунды тапшылықтың ең ауыр өтетін түрі және бас түрге қарағанда жиі кездеседі. Олар көбінесе иммундық жүйенің отралық органдарының ақуалығын" пайда болады. Ақаулықтың ауырлығына байланысты инфекциялық ауруларға шалдығу бейімділі байқалады. Иммунитет көлемді бүзылған кезде адам жас кезінен бастап жиілеп жүқпалы ауруларме ауыра беріп, ақырында өлімге душар болады. Иммундық жүйенің орталық органында пайда болған ақауль жүйелік жасушалармен байланысты. Ақаулықты эндогендІк, немесе экзогендік факторлар тудыруы мүмкін Қыйыстырылған иммунды тапшылықта басты рөл Т-лимфоциттердің ақаулығымен байланысты.
11.4.1.2. Екіншілік, немесе жүре пайда болған иммунды тапшылық
Екіншілік иммунды тапшылық біріншілікпен салыстырғанда туғаннан кейін калыпты іс атқаратын иммундық жүйенің бүзылуынан пайда болады. Ол айналадағы ортаның жағымсыз факторларының, немесе түрлі аурулардың әсерінен иммундық жүйенің зақымдалуына байланысты. Екіншілік иммунды тапшылық Т-және В жүйелері қатарынан, иммунитетің бейспецификалық факторларының жекелеп, немесе бірлесіп бүзылуынан туады. Екіншілік иммунды тапшылық жиі кездеседі. Оларды емдеп, калыпты жағдайына қайта келтіруге болады.
Екіншілік иммунды тапшылық төменгі жағдайлардан кейін болуы мүмкін: жүқпалы аурулардан (әсіресе вирустық), инвазиядан (протозойлық және гельминттік); күйгеннен; қатерлі ісіктен; жедел жүдегенен; көлемді хирургиялық операциялардан; радиациалық сәуледен; химиялық заттардан; қартайғаннан; дәрі-дәрмек қолданғанан.
Пайда болу мезгіліне сәйкес екіншілік иммунды тапшылық антенаталдық (ДиДжорджи синд- < ромының түқым қумайтын түрі), перинаталдық (жаңа туған перзенттің нейтропениясы) және постнаталдьщ болып бөлінеді.
Екіншілік иммунды тапшылыкты клиникалык ағымы бойынпіа компенсацияпамш, суокомпенсацияланған және декомпенсацияланған түрлерге бөледі. Компенсацияланған түрі кезінде оппортунистік инфекция туғызатын инфекциялық агентгерге сезімтал келеді. Субкомпенсацияланған түрінде ауру жиілеп созылмалы түрге айналады. Декомпенсацияланған түрде шартгы-патогенді микробтар (ШПМ) тудырған жайылған инфекциялар және қатерлі ісіктер байқалады.
Екіншілік иммунды тапшылықтың тағы бір жікетелуі бар:
физиологиялық:
нәрестелік,
пубертанттық мезгілдік,
жүктілік және сүттілік,
қартгық,
биоритмикалық,
экологиялық:
маусымдық,
эндогендік интоксикациялық, 247
радиациялық,
СВЧ(жоғары жиілікті сәуле). патологиялық:
инфекциядан кейінгі,
стресстен пайда болған,
реттеуші-метаболистік,
дәрілік,
онкологиялық.
Иммунды тапшылықтың екі түрі де, әсіресе екінші түрі, адам арасында кездеседі. Олар түрлі аурулар мен патологиялықжағдайлардың пайда болуына себепкер болады, сондықтан олардың алдын алу және иммундытроптық препараттармен емдеу шараларының қолданылынуы қажет.
11.4.2. Аутоиммунды аурулар
Аутоиммунды аурулар (аутоагрессиялы аурулар) - патогенезінде аутосенси-билизация шешуші рөл атқаратын аурулар (11.2-кесте).
Аутоиммунды реакция және аутоиммунды ауру түрі болады. Олардың механизімінің негізінде иммундық жүйе факторларының бойдағы калыпты жасушалар және тіндермен байланысуы жатады. Аутоиммунды ауруларға иммунды кешенді аурулар да жатады.
Аутоиммунды реакциялар калыпты жағдайда сау адамдарда және патологияда байқалады. Сау адамның бойында жүретін аутоиммунды реакция кажетті процестің бір түрі, өйткені сол процесс арқылы организм өлген, ескірген, өзгеріп керексіз болған жасушалардан үнемі арылып отырады.
Аутоиммунды ауру, немесе аутоаллергия сирек кездеседі. Процестің негізінде калыпты жағдайда болмайтын «тыйым салынған» иммундыкомпетентті жасушалардың клоны пайда болып, олар меншікті қалыпты жасушалар және тіндермен қарым-қатынасқа түсіп соның нәтижесінде аутоиммунды көрністің пайда болуы жатады. Мүндай жағдай, мысалы, дәрі қабылдағанның себебінен болуы мүмкін.
Кесте 11.2.
Аутоиммунық аурулар

Иммундыпатологнялық табиғаты дәлелденген аурулар.	Иммундыпатологиялық табнғаты дәлелденілмеген аурулар.
Жылылық аутоантиденелерге негізделген гемолитикалық анемия	ІБауырдың біріншілік билиарлық циррозы
Суықтық гемагглютининді гемолитилитикалық анемия	Карапайым үлдірек және пемфигоид
Иммунологиялық негіздегі бедеулік	Идиотипті Аддисон ауруы
Хашимото тиреоидиті	Идиотипті гипопаратиреоз
Иммунды тромбоцитопения	Вакцинадан кейінгі энцефалит
Суықтық гемоглобинурия	Түйінді периартериит
Симпатикалық офтальмия	Дерматомиозит немесе полимиозит
Пернициоздық анемия	Склеродермия
Қан үйуының аутоиммундық бүзылуы	Бейспецификалық ойық жаралы колит
Белсенді созылмалы гепатит	Гипертиреоз
Жүйелік қызыл жег
Ревматоидтык артрит
Созылмалы гломерулонефрит

248
Аутоиммунды аурулардың органспецификалық, органбейспецификалық және араласқан түрі бар. Органспецификалық деп аутоантиденелердің ортақ антигендері бар жасушалар, немесе тіндермен байланысу зардабынан туған ауруларды айтады (Хашимото тиреоидиты, біріншілік микседема, тиреотоксикоз т.б.). Органбейспецификалыққа аутоантиденелердің қайшылас антигедері бар әр турлі жасушалар, тіндермен байланысуынан пайда болған аурулар жатады (жүйелік қызыл жегі, ревматоидық артрит). Араласқан түрде екі механизм қатарлас жүреді.
Организмде аутоантиденелердін табылуы барлық аурудың дәләлі болмауы мүмкін, өйткені калыпты жағдайда организмде аутоантиденелер табылады. Олардың ауруға себепкер екенін дәләлдеу үшін арнаулы тәсілдер қолданылады. 11.2-кестеде адамның аутоиммунды ауруаларының тізімі келтірілген.
11.4.3. Аллергиялық аурулар
Ағза антигенмен бірінші кездескенде антидене және сенсибилизацияланған лимфоциттердің қүрылуымен жауап қайтарады. Антиген сол ағзаға кайталап еңгенде сол антиденелер және сенсибилизацияланған лимфоциттермен байланысқа түседі. Реакция антигеннен арылуға бағытталған, бірақ кейбір кезде реакция патологиялықжағдайға соқгырады. Иммуңды жауап калыпты деңгейден асқанда патологиялық процесс туады. Түлға антигенге көтеріңкі жауап берген кезде аллергия көрнісі пайда болады.
Аллергия төрт түрге бөлінеді. Клиникалық тәжрибеде ол өте маңызды. Күнделікті жағдайда аллергияның жекеленген түрі сирек кездеседі. Әдетте аралас, немесе бір түрі екіншіге айналатын жағдайлары жиі, кездеседі.
11.4.3.1. І-типтес реакциялар (анафилактикалық)
Анафилаксия пайда болу үшін спецификалық цитофилді антиденелер (І§Е) мен жасушалар қажет. Оның көрнісіне сәйкес жергілікті (тері, шырышты қабық) және жүйелік (анафилактикалы шок) реакциялары бар. Жергілікті түрдің клиникалық сырқаттарынауртикарлық бөртпе, вазомоторлық тымау, бронхиалдық демікпе, не ішек жүмысының бүзылулары жатады. Базофилдер мен тін базофилдерінің аллергияның осы түріне белсенді қатынасы бар болғандықтан, және де олар ағзаның барлық бөлімінде кездесетіндіктен анафилактикалы реакция барлық органдарда өтуі мүмкін (16-сызбанұсқа). Адам организмінің бронхалары мен артериолалары анафилаксияның органдары деп атайды. І§Е қоздыратын адамның анафилактикалы реакциялар түріне бронхиалдық демікпенің ұстауы, шөп безгегі, қышыма, сона, не ара шағуы жатады. Табиғи шығу тегі әртүрлі заттар анафилаксия қоздыруға себепкер болады (11.3.- кесте)
Кесте 11.3.
Анафилаксия тудыру қабілеті бар заттардың мысалдары

Ксеногенді сарысулар	Антилимфоцитарлық сарысу Сіреспеге карсы сарысу Күлге карсы сарысу Ақуыздан түратын басқа препараттар
Өсімдік
Табиғи улар	Араның уы Сонаның уы Жыланның уы
Емдеу препараттары	Антибиотиктер (пенициллин) Салицилаттар Ақуызды гормондар Вакциналар (қызылшалық, тымаулқ)

249
11.4.3.2. ІІ-ші типтес реакциялар (гуморалды цитотоксикалық)

П-типтес аллергиялық реакциялар антиденелердің жасушаның беткейлік антигендерімен немесе суша беткейіне екіншілік ретте жабысқан антигендермен тікелей байланысуына негізделген (17- ібанұсқа). Шешуші рөлді комплементті белсендіретін І§01-3, І§М антиделері атқарады. 11-ші типті ергияға дәріге қарсы аллергияны жатқызуға болады. Өйткені дәрі антигендері қан түйіршіктерінің "іне орналасады. Соның әсерінен гемолитикалық анемия, лейкоцитопения, тромбоцитопения, ■нулоцитопения аурулары дамиды. Басқа тұлғаның эритроцитетеріне қарсы бағытталған реакцияны иммунды, меншікті эритроциттерге бағытталғанды аутоиммунды реакция деп атайды. Әрбір адамның сарысуында, қан ұйыту жүйесінің қүрамында жоқ антиг«нге қарсы жоғары концентрциядағы иденелер бар. Сәйкес емес қан құйылғанда сол антиденелер цитотоксикалық реакция туғызып ;итроциттерді ерітеді. Қайталап жүкті болған кезде резус оң нәрәстеге резус теріс ананың қанында ятирезустік І§0 қүрьшады. Ол антидене плацентадан оту мүмкіншілігі боғандықтан нәрестенің эритро- , лтеріне цитотоксикалық әсер етіп оларды жояды. Бүл көрніс нәрестеде гемолитикалық аурудың дамуына 'келей себепкер болады. Аутоиммунды гемолитикалық анемияда меншікті эритроциттерге қарсы ^рылған антиденелер комплементтің көмегімен эритроциттерді ерітеді. Кейбір дәрі түрлері эритро- птерге қонуға ықшам түрып, соларға қонғанкезде иммуноген ретінде гемолитикалық анемия туғызады. Айтылған әсері бар препараттарға хинин, пенициллин, цефалоспорин, сулфаниламқдтер т.б. жатады. Аталған механизіммен қанның басқа элементтері де цитотоксикалық көрніске душар болады (агранулоцитоз, тромбоцитопения).
11.4.3.3. ІІІ-ші типтес реакциялар (иммундыкомплекстік)
Иммунды процестің зандылық ережесіне сәйкес организмде антигендердің қан айналымындағы юнцентрациясы төмендеген уақытта антиденелер көбейеді. Егерде антиденелер қан айналымынатүскен кезде антигендердің концентрациясы мол болса антиденелер олармен байланысқа түсіп иммунды комплекс құрады. Ол кешендер тіндерде іркіледі. Олардың зиянды улы қасиеті болғандықтан, күрделі механизмді комплемент, антиденелердің І§М, І§01-3 сыныптары қатынасуымен, биологиялық белсенді заттардың шығуымен, комплекс орналасқан жерде қабыну процесі туады (18-сызбанұсқа). Аллергияның осы түріне кпиникалық көрнісі бойынша Артюс феномені, қансарысулық сырқат, гломерулонефрит жатады.
11.4.3.4. ІУ-ші типтес реакциялар (Т-лимфоциттердіц жанамасымен)
Бактериялардың, саңрауқұлақтардың, вирустардың, қарапайымдылардың жасуша ішіндегі антигендерге, бөгде тін антигендеріне (трансплантатгардың), табиғи және синтетикалық гаптендерге (дәрілер, тағам бояулары т.б.) иммундық жауапта Т-лимфоциттер демеліп басты рөлді атқарады. Т-лим- фоциттер гиперсезіталдықтың баяу түріне жауапкер болғандықтан, төменгі салмақты молекуласы бар заттар Т-лимфоциттер жанамасы арқылы аллергияның 4-ші түрін туғызады. Аллергияның даму механизімінде Т-лимфоциттер түрлі медиаторларды бөліп шығарып, цитотоксикалық зақымдалуды күшейтеді. Аллергияның осы түрін аллергендердің өте төмен өлшемі туғызады. Аллергияның морфоклиникалық көрнісі 24-48 сағаттың арасында пайда болады. Мысал ретінде туберкулин реакциясын келтіруге болады. Аллергияны төменгІ салмақты молекуласы бар заттардың тудыратын себебі, олар организмде оның меншікті ақуыздарымен байланысып, толық бағалы антигендерге айланып гиперсезімталдықтың баяу түрін іске асырады (19-сызбанұсқа).

250
11.4.4. Иммундыпролиферативті аурулар

Бұл топ ауруларының қатарына иммундық жүйенің жасушаларынан тараған патологиялық иммундыпролиферативті процестер жатқызылады. Ол патологияның қатарына қатерсіз ісіктен бастап, қатерлі ісік түріне дейінгі ауруларды еңгізуге болады. Иммундыпролиферативті аурулардың тізімі 11.4 - кестеде келтірілген.
Кесте 11.4.
Иммундыпролиферативті аурулардың классификациясы

Жасуша түрі	Ауру түрі
В- жасушалар	Созылмалы лимфолейкоз Үрык орталығының жасушаларынан тараған ісіктер (лимфосаркома) Лимфоплазмацитоидык лимфома В-лимфобластык саркома
Т-жасушалар	Т-лимфобластык саркома Дереу Т-жасушалык лейкоз Созылмалы лимфолейкоздың сирек кездесетін түрі
«0» -жасушалар	Жетілмеген лимфоидтық лейкоз

11. 5. Иммундыкоррекция
Иммунды тапшылықтың зардабынан түрлі жүқпалы аурулар пайда болады. Ондай аурулардың алдын алу, не болмаса емдеу үшін химиалық препараттар қолданылады. Кыйыстырылған ауыр иммунды тапшылық балаларда болған кезде тар спектрлі антибиотиктерді қолданады. Емдеу уақьггы жылдарға созылуы мүмкін.
Иммундық жүйенің функционалдық қабылетін қалпына келтіруге оның орнын баса түратын емдеу, яғни организмге иммундыглобулиндерді жіберу, айырша безді, сүйек майын эмбрионалдық айырша безімен және сүйек майымен ауыстыру қолданылады.
Иммундық жүйенің ісін үдету, не тежеу үшін спецификалық немесе бейспецификалық препараттардың көмегімен иммундыкоррекция жүргізіледі.
Иммундыкоррекция, немесе иммундымодуляция иммундықжүйенің іс ақаулығына байланысты пайда болған аурулар мен жағдайлардың емдеуін, не алдын алу тәсілдері мен әдістерін зерттеп табатын микробиологияның клиникалық бөлімі.
Иммунды статусқа әсер ететін, иммундыкоррекция, немесе иммундымодуляция үшін колданылатын препараттар иммундымодуляторлар деп аталынады. Осы заманда иммундымодуляторлардың медицина тәжірибесінде қолданылатын жүздеген түрлері әйгілі. Олар иммунитетке әсер ету бағыты мен сипатына сәйкес жіктеледі (11.5-кесте).
Табиғаты және шығу тегіне қарамастан барлық иммуңдымодуляторлар демеулік (стимуляторлық) және тежеулік(супрессорлық), белссенді және енжарлы, спецификалық және бейспецификалық әсер етеді. Шыққан тегі эндогендік, немесе экзогендік болады (11.6-кесте). Эндогендікгерге организмнің өзі бөліп шығарған, әр тәсілмен иммунды процеске қатынасатын заттаржатса, экзогендіктерге организмгетыстан кіретін бөгде заттар жатады. Иммундымодуляторлардың табиғаты және тегі негізінде сыныпталуы 11.6-кестеде көрсетілген. Эндогендік иммундымодуляторлардың қатарына спецификалық және бейспецификалық иммунитет қатынасатын иммундыцитокиндер, иммундыглобулиндер, басқа
иммундыреагенттер жатады. Эндогендік иммундымодуляторлар калыпты жағдайда иммуногенездің табиғи процестерін ретгейтін заттар болғандықтан олар организм үшін гомологиялық, яғни бөгделігі болып табылады.

251

Белсендіру әсері				Супрессорлық әсері
специфнкалык		бейспецнфикалык		спецификалык		бейспецификалык
белсенді	енжарлы	белсенді	енжарлы	белсенді	енжарлы	белсенді	енжарлы
Антиген- дер.иммунд ы цитокиндер , баска иммунды цитокиндер	Антиде- нелер	Адъю- ванттар, митоген- дер, эк- зогеңцік иммуды- модуля- торлар, адапто- гендер	Гормон- дар.фер- менттер, сарсу корғаныс ақуызы, микро- нутриент- тер	Толеро- гендер, иммун- ды ток- синдер	Антилим- фоцитар- лык сарсу Антилим- фоцитарлық им- муногло- булин, лимфоцит- тін рецеп- торына қарсы моноклоналды антидене	Органи- калық, бейорга- никалык табиғатты иммунды- депресант- тар, радио- белсенді сдуленді- ру,плазмо- форез	Гормон- дар, кейбір микро- нутриент- тер

Экзогендік иммундымодуляторларга иммундық жүйеге әсер ететін органикалық, грганикалық, немесе қүрылысы анықталмаған күрделі заттар жатады. Экзогендік уңдымодуляторлар түгел інен организмге богде заттар. Олар организмге кездейсоқ, не «арнайы» емдеу, :есе алдын алу үшін препараттар қолданылғанда сырттан енеді. Шығу тегі мен көзіне қарамастан .огендікжәне экзогендік иммундымодуляторлардың иммундық жүйеге спецификалық және бейспеци- іық, демеуші (стимуляциялы) және тежеуші (супрессорлы) әсерін тигізеді. Иммундымоду- "рлардың кейбір түрі гендік инженерия тәсілімен жасанды түрде алынып, медицина тәжірибесінде цанылып жүр.
Кесте 11.5.
Иммундымодуляторлардың әсер ету бағытына және снпатына негізделген классификациясы

Кесте 11.6.

Иммуномодуляторладың табигатына және тегіне байланысты классификациясы

Эндогендіктер (ағзанын табнғи иммундыреагенттері)	Экзогендіктер (бөгдетектілер, ағзаға тән емес)
1. Иммудыцитокиндер: интерлейкиндер, интерферондар, тимустын сүйек майынын пептиді. Некроз факторы, ісіктер.кейлондар	1. Органикалық табиғи заттар: ақуыздар, нуклеин қышқылдары, нуклеопротеидт-тер, липополисахаридтер, полисахарид-тер және тағы басқа жануар, өсімдіқ, микробтық тегі бар және синтетикалық заттар
2. Иммундыглобулиндер (поли- моноклоналдық аутоантиденелер, абзимдер,аутоантигендер)	2. Бейорганикалық табиғи заттар: минераддык коллоидтар (алюминий фосфаты), ерігіш косындылар (хлорланған калций), кристаллоидтар («белсендірілген» көмір, кварц үнтағы), микронутриенттер
3. Иммундык процеске қатынасушы иммундыреагенттер (комплемент, ферменттер, сарсулық корғаныс ақуыздары, гормондар	З.Күрделі затгар: Фрейнд адъюванты, бактерия жасушасы, сүт, липид және минералдық сорбенттер қосындылары

252
Иммундымодуляторлардың иммундық жүйеге әсер ету механизімі әр салалы. Біреуі В-жүйесі (сүйек майының пептидтері), екіншісі Т-жүйесіне (тимустың пептидтері), үшіншісі А-жасушалықжүйе (ЛПС), төртіншісі Т-, В, және А-жүйеге ынтымақтасып (мурамилпептид және одан шыққан заттар) әс ете алады. Бірақ, соған қарамастан әр иммундымодулятордың тек өзіне тән иммунды проңестің беліг бір үзіміне үстемді әсер ететін қабілеті бар. Мысалы, бірі сүйек майының жүйелік жасушасына ба әсер етсе, басқалары иммунды-компетентті жасушаларға, немесе иммундыглобулин жасалуына әсер: тигізуі мүмкін. Иммундымодуляторлардың әсер ету механизімі бойынша жіктелуі 11.7-кестеде келтірілген.
Кесте 11.7
Біріншілік және екіншілік нммунды тапшылықтың даму механизімі бойынша иммундымодуляторлардыц әсер ету мехнизімие негізделген классификация
Спецификалық иммуниттетің гуморадцық факторына(демеуші, не тежеуші) әсері:
Сүйек майьшың жүйелік жасушасьгна.
В-лимфоциттердің реттелуіне жәнежетілуіне.
Иммундыглобулиндердіңтүрлі сыньгптарының синтезделуіне.
В-лимфоциттің рецешорльгқапшратына.
Иммундыглобулиндердіңаффиндық және авиндық қасиеттеріне.
Бағытты әсерлі цитокиндердің синтезіне.
Бейспецификальщ иммунитеттің лсасушалык факгорьша (демеуші, не тежеуші) әсері:
Сүйек майьшың жүйкелік жасушасьша.
Т-лимфоциттердің реттелуіне және жетілуіне.
Т-лимфоциттің мамандалғансубпопуляцияларьшьгң белсенділігіне.
Т-лимфоицттердің ньгсана-жасушамен әрекеттестігіне.
Т-лимфоциттердің В-лимфоцитер және А-5касушалармен әрекетестігіне.
Бағытталған әсерлі цитокиндердің синтезіне. Иммунитеттің бейспецификалық түйнегіне: 3.1. Моноцигтердің фагоцитоздаушьг белсенділігіне.
Интерферогенездік жүйеге.
Комплементтің синтезіне.
Ферментердің, әсіресе лизоцимнің белсенділігіне.
Сарсудың бейспецификальгққорғаныс ақуыздарьгна.
Гормоналдықжүйенің белсенділігіне. Иммундьгқ процестің гуморалдьгқ, жасушальгқ, бейспецификалық факгорларына қарсьг бірлескен
әсері.
Иммундьгқ жүйенің ісін бақьглайтын әсері:
5.1Иммуныдьгқ жүйенің ісін ретеудегі негізгі рөлді атқаратьгн орталық және шеткі жүйке және эндокриндік жүйесіне.
5.2Иммундықжүйенің орталық оргаңцарьша (айырша без, сүйек майы). 5.3Иммундьг процестің кейбір тізбегіне және бірлескен иммуңдыкомпетентті жасушаларға. 5.4Иммундьгкомпетентті жасушалардың зат алмастыруьгна және иммундыциткиндердщ синтезделуіне.
Жетік иммундыкоррекцияның басты мақсаты организмнің иммундық жауап беру қабілетіі» бағыттап әсер ету, яғни сырт көрністерге сәйкес иммундық жүйені белсендіру, немесе тежеу. Мысалы,; ағза жүқпалы аурулардың микробтарына қарсы иммунитет қүру үшін иммундық жүйені вакцинаның көмегімен белсенедіреді, ал енжарлы иммунитетті иммунды сарысуды, немесе иммундыглобулиндерді қолдану арқылы қүрады. Аллергиялық, не басқа иммунопатологиялық жағдайларда иммундық жүйеяі тежеу қажет болған кезде иммунды-депресанттарды қолданады. Сонымен қатар иммундыдепресантгар

253
тін, не орган транасплантациясында қолданылады. Антигенспецификалық демеудің (стимуляцияның)және тежеудің (супрессияның) өте зор маңызы бар. Клиникалық тәжірибеде тиісті шектеу болатындықтан емдеудің негізгі тәсілі бейспецификалық иммундыкоррекция болып табьшады.

Иммундыкоррекцияның нәтижелі болуы иммунды жауаптың ерекшелігіне байланысты.
Иммундыкррекцияны сапалы тағам, витаминдер мен микроэлементтер жеткілікті мөлшерде қабылданған кезде ғана қолдану керек. Организмді ауыр металдардың тұздарынан, антигендерден, радионуклидтерден, нитраттар мен нитриттерден арьштатын энтероадсорбенттерді қолдану иммундыкор- рекцияның маңызды бөлігі болып саналады.
Иммундыкоррекцияның басты принциптері төменгідей:
Иммундыколррекцияны тек қана иммундық жүйенің жағдайын анықтағаннан кейі, яғни иммунитеттің функционалдық қызметінің жетіспеушілігін анықтағанан кейін қолдану керек.
Иммундық емдеуді міндетті түрде клиникалық көрніспен өтетін иммунды статустың ақаулығында ғана колдану қажет.
Иммунды емдеу барысында иммунды статус деңгейі бақылауда болуы керек.
Иммундыдуляторлар иммунды тапшылық туғызатын затгардың әсерінің алдын алу үшін колданылуы қажет. 254
12 ТАРАУ.
ИММУ НДЫДИ АГНО СТИК АЛ ЫҚ РЕАКЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
12.1. Антиген-антидене реакциялары
Зертханада қолданылатын реакцнялардың негізінде антиген мен антидененің өзара қатынасының ерекшеліктігі жатады. Антиген мен антидененің арасында іп уііго жүретін реакциялар спецификалық1 және бейспецификалық фазадан тұрады. Спецификалық фазада антидененің белсенді орталығы антигеннің детерминантымен спецификалық байланысқа жедел түседі. Содан кейін бейспецификалық фазасы басталады. Ол баяу және оның нәтижесінде физикалық көр-ністер пайда болады (агглютинацияда - тұнба, преципитацияда - лайлану). Бұл фаза қосымша жағдайларды қажет етеді (электролит, ортаның қолайлы рН -ы). Антидене мен антигеннің байланысының тұрақтылығы, олардың байланысқан саны, және де басқа көптеген факторлармен анықталады. Иммунды реакциялар сау және ауру адамдарға диагноз қою және иммунологиялық тексеру кезінде қолданылады. Ол үшін серологиялық (лат, зегиіп-сарысу, 1о§оз- ілім, оқу) тәсілдер пайдаланылады, яғни сарысуда, басқа сұйықтықтар мен тіндерде табылатын антиген-антидене реакциялары арқылы зерттейді.Ауру адамның сарысуында қоздырғышқа қарсы антиденелер табылса, онда диагноз қоюдың мүмкіншілігі туады. Сонымен қатар, серологиялық реакциялар микробтардың антигенін, түрлі биологиялық белсенді затгарды, қан тобын, тін және ісік антигенін, иммунды комплексті, жасушаның рецепторларын және т.б. анықтауға қолданылады.Ауру организмнен микробты бөліп шығарған кезде олардың ауру тудырғанын дәләлдеу үшін гипериммунизацияланған диагностикалық иммунды сарысуды колданады. Бұл тәсіл серологиялық идентификациялау деп аталады.
Микробиологияда және иммунологияда агглютинациялық, преципитациялық, бейтараптау, комплемент байланыстыру, таңбаланған антидене мен антигендер арқылы жүретін (радиоиммундық, иммундыферментгік, иммундыфлюоресценттік) реакциялар өте кең колданылады. Олар бірінен бірі жүргізу техникасымен, соңғы көрнісімен ажыратылады. Бірақ, олардың барлығының негізінде антиген мен антидененің өзара байланысуы болады, және де олар антиденені, не болмаса антигенді анықтау үшін пайдаланылады. Иммунды реакциялар жоғары сезімталды және спецификалы.
Төменде иммундыдиагностикалық реакциялардың ең бастыларының механизімінің принциптері мен сызбанұсқасы келтірілген.
12.2. Агглютинциялық реакциялар
Агглютинациялық реакция - АР (лат. аgglutinatіо - желімдеу) корпускулалық (бактериялар, эритроциттер, не басқа жасушалар, сонымен қатар макромолекулалық агрегаттар) антигендерді антиденелермен байланыстыру арқылы өтетін қарапайым реакция.
АР-дың бірнеше нұсқасы қолданылады: жайылма, болжамдау, жанама және т.б. Агглютинациялық реакцияның нәтижесі оң болған кезде көрінетін тұнба пайда болады. Реакцияның жүру механизімі 20- сызбанұсқада көрсетілген.
АР-ды пайдаланудың мақсаттары:
аурудың қан сарсуындағы антиденені анықтау үшін. Мысалы, сарыпта (Райт, Хеддельсон реакцияларьі), іш сүзегінде (Видаль реакциясы) және тағы басқа жұқпалы ауру түрлерінде;
аурудан бөлініп шығарылған қоздырғыштың түрін анықтауға;
эритроциттердің аллоантигеніне қарсы моноклоналды антиденелерді қолдану арқылы қанның қай топқа жататынын анықтау үшін. 255
Ауруда антидене бар екенін анықтау үшін агглютинация реакциясының жайылған түрін қояды: щәртүрлі ёрітіндісіне диагностикум (физиологиялық ерітіндідегі өлтірілген микробтар ) қосылады, остатқа +37°С -та бірнеше сағаттқа қойылғаннан кейін ең жоғарғы суйылтуда павда болған тұнбаны ,айды (сарсудың титрі).
Агглютинацияның сипаты және шапшандығы антигенмен антидененің түріне байланысты. Мысал 'нде 0 -диагностикум мен (О-антиген) Н-диагностикумді (Н-антиген) келтіруге болады. О диагнос- лымен агглютинация (олтірілген микробтардың жасушасы) үсақ дәнді түнба ретінде болса, ал Н - иостикумымен (талщықты антигендері бар) ірі дәнді, жапалақтаған түрде түнба береді. Егерде аурудан алынған микробтардың түрін анықтау қажет болса,онда агглютинация реакциясының түрін қояды. Реакция зат шынысының бетінде қойылады. Реакцияның нәтижесі оң болған кезде, яның жайылған түрін қояды.
Туыстығы бар әртүрлі микробтар агглютинациалық сарсудың бір түрімен агглютинацияға түсуі кін. Ол көрніс микробтардың қай гүрге жататындығының дәлелдеудін қыйындатады. Сондықтан, ысуды қайшылас агглютинация беретін антиденелерден тазартады. Ондай сарысулар адсорбталған артылған) агглютинациялық сарысу деп аталады. Ондай сарысудың тек қана микробтың бір дарасына бағытталған өзіндік антиденелері болады. Агглютинациялық монорецепторлық диагностикалық ~ысуды алу тәсілін 1902 жылы А.Кастеллани үсынған.
Жанама гемагглютинациялың реакция (ЖГАР). Реакцияның принципі антигенмен антидене қондырған эритроциттерді, не латексті қолдануға негізделген (21-сызбанүсқа). Олар сарысудағы антигендермен не антиденелермен өзара қатынасқанда бірімен бірі жабысып пробиркада ирекшетті көріністі түнба түседі. Реакцияның нәтижесі теріс болған кезде «түйме» тәрізді түнба болады (22-сыз- банүсқа). Әдетте бүл реакцияны эритроциттерге қондырған антигендер арқылы сарсудағы антденелерді анықтайды. Реакция керісінше вариант түрінде қолданылуы мүмкін, яғни эритроциттерге қондырылған антиденелермен антигенді анықтайды, бірақ бүл вариант сирек қолданылады. Аталған вариант «керісінше гемагглютинациялық реакция» деп аталады (КГАР). КГАР-ды жүқпалы аурудың диагнозын қою үшін, адам ағзасының гормондарға, дәріге сезімталдығын анықтау үшін тағы басқа жағдайларды дәлелдеуге
цанады.
Коагглютинациялық реакция. Қоздырғыштың жасушаларын алдын ала иммунды сарысумен гвделген стафилококтардың комегімен анықтайды. Стафилококтардың қүрамындағы А-ақуызы цененің Ғс- бөлшегіне тектестігі бар болғандықтан олар антиденелермен бейспецификалық байланысқа усе алады да, содан кейін ол антиденелер белсенді орталығымен өзіне сәйкес микробтармен байланысып, "нының нәтижесінде стафилококтан, антденеден және анықталып отырған микробтардан түратын папақталған түнбаға түседі.
Гемагглютинацияны тежеуші реакция (ГАТР) Реакция вирустың антигендерін иммунды арысуыдың антиденелері тосқауылдап, вирустың эритроциттерді агглютинацияға түсіру мүмкіншілігін жоғалтуына негізделген (23-сызбанұска). ГАТР-ды, қоздырғыштары эритроцитпен байланысу мүмкіншілігі бар вирустар тудыратын аурулардың диагнозын қою үшін қолданады (тұмау, қызылша, қызамық, кенелік энцефалит).
Агглютинациялық реакциялар медицинаның басқа саласында да, мысалы, қанның кай топқа жататынын, резус-факторды, антирезустық антиденелерді ( Кумбс реакциясы) анықтау үшін қолданылады.
Жанама Кумбс реакциясы. Резус факторға қарсы пайда болатын антиденелер бірваленттік толық емес түрге жатады. Олар эритроциттермсн спецификалық байланысады, бірақ агглютинацияға жеткізе алмайды. Однай антиденелерді анықтау үшін жанама Кумбс реакцисын қолданады. Рекция өткізу үшін антирезустік антидене+резус оң эритроциттер жүйесіне агглютиация іуғызатын антиглобулинді сарысу қосады (24-сызбанұсқа). Мысалы, реакцияны перзенттің гемолитикалық ауруының диагнозын қойғанда пайдаланады.
256
12.3. Преципитациялық реакциялар
Преципитациялың реакция - ПР (лат. рraecipito - тұнбаға түсіру). Реакцияның негізіне ерітіле молекулалық антигенмен антидененің комплекс қүрып преципитат деп аталатын лайлану пайда бол жатады. Бүл көрніс антиген мен антидененің тең өлшемін араластырғанда ғана қүрылады. Егерде біреуін1 өлшемі үстемдірек болса, ол жағдайда комплекс қүрылуының мүмкіншілігі төмендейді.
Преципитациялық реакцияны пробиркада (сақиналы преципитация), қой-малжывда (гель), қорекгі орталарда тағы басқада қоюға болады (25-сызбанұсқа). Күнделікті жағдайда преципитациялық реакция кең тараған түрлеріне жартылай сұйық агарда, не агароза қоймалжыңында қойылатын Оухтерлон қос иммундыдиффузиясы, радиалдық иммундыдиффузия, иммундық электрофорез жатады.
Сақиналы преципитациялық реакция. Реакция иммунды сарысу бар арнайы жіңішке пробирк ерітілетін антигенді қабаттап қосу арқылы жүргізіледі. Антиген мен антидененің капталы теңесінде екеуі арасында сақина тәрізді күңгірт преципитат пайда болады. Антигеннің артық өлшемі реакциянь нәтижесіне ешқандай зиянды әсер етпейді. Егерде реакцияға колданылатын антиген зерттелетін за қайнатылып сорынды түрінде алынса, бұл жағдайдатермопреципитация реакциясы деп аталынады (Аск реакциясы).
Оухтерлони бойынша қойылатын қос иммунды диффузиялық реакция. Реакцияны қою үшін ерітілген агар қоймалжыңын шыны пластинкасының бетіне жұқа қабыршақ ретіне кұяды. Агар қатайғаннан кейін оның бетінде диаметірі 2-3 мм мөлшерінде щүңқыр жасайды. Ол шұңқырларға жекелеп антиген мен иммундық сарысу құяды. Уақыт өткеннен кейін антигенмен антиденелер қоймалжыңға сіңіп, біріне бірі қарама-қарсы жылжыйды. Олардың теңбетең өлшемі кездескен жерде преципитатгың ақ түсті тілкемі пайда болады. Антигенмен антидененің сәйкес тілкемі бірімен бірі жалғастырылып қосылады, ал сәйкес болмаған жағдайда қайшыласып жатады.
Радиалдық иммундыдиффузия реакция. Иммундық сарысу қосылған агар қоймалжыңын шынынық бетіне біркелкі қүяды. Қоймалжың қатайғаннан кейін антиген мен антидененің әртүрлі өлшемді ерітіндісі құйылатын шұңқыр жасайды. Антиген қоймалжыңға сіңіп, антиденемен байланысып, шұнқырдың айналасын бойлайтын шеңбер тәрізді преципитат тудырады. Преципитатшеңберініңдиаметірі антигеннің. концетрациясына пропорционалды. Реакцияны қан сарысуындағы иммундыглобулиндердің сыныптарын, комплемент жүйесінің құрамын аныктау үшін қолданады.
Иммундық электрофорез. Электрофорез және иммундық преципитация тәсілін үйлестірген реакция. Антигендердің қосындысы агар қоймалжыңындағы шұнқұрға құйылып электрофорез арқылы жекелендіріледі. Сонан кейін электрофорездің зонасына параллельді жасалған өзектерге иммундық сарысу құяды. Иммундық сарсудағы антиденелер қоймалжыңға сіңіп антигенмен «кездескен» жерінде преципитат сызығы пайда болады. (26-сызбанұсқа).
Флоокуляциялық реакция (Рамон бойынша) ( лат. -Яосиз - жүннің жапалағы). Токсин+антитоксин, не анатоксин+антитоксин байланысқан кезде пайда болатын күңгірт жылтырауық, немесе жапалақ масса. Реакцияны антитоксикалық сарсудың, немесе анатоксиннің белсенділігін анықтауға колданады.
Иммундыэлектрондық микроскопта қарау тәсілі. Сәйкес иммундық сарысумен өңделген вирустарды электрондық микроскоппен қарау қолданылады. Иммунды сарысумен өңделген вирустар иммунды агрегаттарға (микропреципитатгарға) айланады. Фосфорлы-вольфрам қышқылымен, не басқа электронды-оптикалықтығыздығы бар препартгармен қарама-қарсыластырылған антиденелер вирионның айналасында гүлді тәж құрады.
12.4. Комплементтің қатынасуымен жүретін реакциялар
Комплементгің қатынасуымен жүретін реакциялар антиген-антидене комплексінің комплементгі белсендіруіне негізделген (комплемент байланыстыру реакциясы, радиалдық гемолиз т.б.). 257
Комплементті байланыстыру реакциясы (КБР). Антиген мен антидене бір-біріне сәйкес келген уақыттаиммунды комплекс құрылады. АнтидененіңҒс-бөлшегі арқьшы комплекске комплемент жалғасады, яғңи антиген-антидене комплексі коплементгі байлайды. Бгерде антиген-антидене комплексі құрылмаса комплемент бос қалады. КБР -ның өту механизімі екі фазадан тұрады. Бірінші фазада антиген+антидене+комплемент қосындысы белгілі уақытқа термостатқа қойьшады. Уақыт өткеннен кейін оларға, эритроциттермен оған қарсы антиденелері бар гемолитикалық сарысуынан тұратын екінші «индикаторлық» жүйе еңгізіледі. Егерде зерттеліп отырған затта антигенге сәйкес антидене болса олар комплекс қүрып комплементті байлайды, сондықтан қосындыда бос комплемент болмайды. Екінші жүйені қосқан кезде эритроциттерге қарсы антиденелері бар иммунды гемолиткалық сарсу эритроциттерді ерітпейді, өйткені, ол процесс тек қана бос комплементтің көмегімен жүруі керек. Реакцияның нәтижесі оң болғанда пробиркада эритроциттердің «түйме» тәрізді түнба қүрғаны байқалады. Ал, зертелген затта антиген, не антидене болмаса, немесе олар бір-біріне сәйкес келмесе комплекс күрьшмайды да, комплемент бос болады, сондықтан ол екінші фазаға қосылылады. Бүл жағдайда гемолитикалық сарсу эритроциттерді ерітеді де, пробиркада гемолиз байқалады (мөлдір қызғылт сүйық), яғни реакцияның нәтижесі-теріс (27-сызбанұсқа).
КБР реакциясы бірқатар жүқпалы аурулардың диагнозын қою үшін колданылады (созда- Борде- Жангу реакциясы, мерезде- Вассерман реакциясы).
Радиалды гемолиздік реакция (РГР'). Қой эритроциттері мен комплементі бар агар қоймалжыңындағы шүңқырларда қойылады. Шүңқырға гемолитикалық сарысу қосылғаннан кейін реакцияның оң нәтижесінде антиденелердІң қоймалжыңға радиалды сіңуінен шүңқырдың айналасында гемолиздік белдем пайда болады. Тәсіл арқылы комплементтің, гемолитикалық сарсудың белсенділігін, түмау вирусына қарсы антиденелерді анықтауға болады.
Иммунды жабысу реакциясы (ИЖР). Комплемент жүйесін, иммунды сарысумен өңделген корпускулды антигендермен белседірілуіне негізделген. Соның нәтижесінде иммундық комплекстің қүрамындағы корпускулдық антигенге қосылатын комплементтің белсендірілген СЗЬ бөлігі пайда болады. 258
Эритроциттерде, тромбоциттерде, макрофагтарда С3b мен байланасатын рецепторлар болғандықтан,, оларды С3b бар иммундық комплекстерғе қосқанда, айтылған жасушалар қосьшып агглютинацияғатүседі-
12.5. Бейтараптау реакциясы (БР)
Иммунды сарсудағы антиденелердің, микробтардың сезімтал жасушаларын, немесе олардың токсиндерін, немесе тін жасушаларын зақымдаушы мүмкіншілігін бейтараптау реакциясы арқылы анықтайды. Ол антиденелердің микроб антигендерін байлау, яғни бейтараптау процесіне негізделген. Бейтараптау реакциясын (БР) антиген мен антидене қосындысын зертханалық жануарға еңгізу , неме сезімтал сынақ-нысандарына (жасуша дақылы, эмбрион) жүқтыру арқылы жүргізеді (28-сызбанүсқа) Жануарларда, не сынақ-нысандарда микробтардың, не олардың антигендерінің, токсиндерінің зақымдаушЫ әсері байқалмаған кезде иммунды сарысудың бейтараптау қасиеті бар екені көрсетіледі, яғни антиген" антидене комплексінің өзіндік байланыста екені дәлелденеді.
12.6. Таңбаланган антидене мен антигендердің қатынасымен жүретін реакциялар 12.6.1. Иммундыфлюоресценция реакциясы - ИФР (Кунс тәсілі)
ИФР-ды қолданудың үш тәсілі бар: төте, жанама және комплементгің қатынасуымен. Кунс реакциясы микробтардың антигенін, немесе антиденелерді анықтау үшін колданылатын шұғыл-диагностикалықтәсіл түрі. Төте тәсілдің принципі: тіннің, немесе микробтардың антигенін флюорохромдармен белгіленген антиденелері бар иммунды сарысумен ондейді. Антиденелерді ультракүлгін сәуле беретін люминисцентгік микроскоппен қарағанда олар сәулелеңеді. Егерде антигендер аталған антиденелерге сәйкес келсе олар қосылғанда микроскоппен қарағанда бактерияларың айнала шеттері жасыл түсті сәуле шығарады.
Жанама ИФР. Антиген-антидене комплексін флюорохроммен белгіленген антиглобулиндік сарысумен (антиденелерге қарсы антиденелер) анықтауға негізделген.
Ол үшін микробтардан жасалған жағындыны солардың антигендеріне қарсы иммундық сарысумен оңдейді. Антигендермен байланыспаған антиденелерді шайып тастап, антигенмен байланысып қалған антиденелерге флюорохроммен өңделген антиглобулиндік сарысуды қосады. Соның нәтижесінде микроб+антимикробтық сарсу+ флюорохромммен оңделген антиглобулин комплексі құрылады. Комплекстің бар-жоғын люминесценттік микроскоппен анықтайды (29-сызбанұсқа).
12.6.2. Иммундыферменттік тәсіл немесе талдау ИФТ
ИФТ дегеніміз антигендерді соларға сәйкес ферментпен (пероксидазасы, бета-галактозидаза, сілтілік фосфотаза) белгіленген антиденелермен анықтау. Антиген ферментпен таңбаланған иммунды сарысумен қосылғаннан кейін, сол қосындыға ферментпен ыдыратылатын зат (хромоген) құйылады. Зат ферментпен ыдыратылып реакциядағы сұйықтың түсін өзгертеді. Байланысқан антигенмен антиденелердің саны неғұрлым көп болса соғұрлым сұйықтың түсі күрендеу болады.
Қатаңфазалық ИФТ-реакцияның кең қолданылатын тәсілі. Принципі-антигенді, немесе антиденені қатаң тасымаладаушының үстіне, мысалы, полистрол планшетасының шұңқүрларының бетіне қондыруға негізделген.
Антиденелерді анықтағанда планшетаның шүңқұрына ретімен аурудың қан сарысуы, ферментпен өңделген антиглобулиндік сарысу, фермент ыдырататын хромоген құйылады. Әрбір компонент қосылғаннан кейін шұңқұрдан байланбаған заттарды мұқият жуып-шайып отырады. Реакцияның оң нәтижесінде шұңқырдағы сұйықтың түсі өзгереді. Катаңфазалық тасымалдаушыға антиденлерді қондырып ' антигендерді анықтауға болады, ол үшін тек қана антиглобулиндік сарысудың орнына, ферментпен өңцелген антигенге қарсы иммундық сарысу қосылады.

259
ИФТ-ның басқа да түрлері бар, мысалы, бәсекелік ИФТ.

ИФТ внрустық, бактериялық, паразитарлық ауруларға диагноз қою үшін, сонымен қатар гормондардың, дәрі-дәрмектің, биологиялық белсенді препараттардың зерттеліп отырған заттаардағы ең төменгі өлшемін анықтау үшін колданады.
12.6.3. Радиоиммунды тәсіл (РИТ)
Радионуклидпен (J125, С14, НЗ, Сr51) белгіленген антиген, немесе антидене арқылы антиген- антидене реакцияларын анықтауға қолданылатын өте жоғары денгейдегі сезімталдығы бар тәсіл. Антигенмен антидене тығыз байланысқа түскеннен кейін қүрылған радиоактивті комплексті жекелендіріп оның родиоактивтігін арнаулы санағышпен өлшейді. Радиоактивті сәулелендірудің қарқыны қүрьшған іюмплекстің санына тікелей пропорционалды байланыста болады.
РИТ-ның ИФТ-ға үқсайтын қатаңфазалық және бәсекелік түрлері бар. Жүргізу прициптері бірдей.
РИТ микробтардың, антигендердің, гормондардың, ферменттердің, дәрілердің, иммундыгло- булиндердің тағы да басқа заттардың ең төменгі өлшемін анықгау үшін қолданылады. Бірақ, тәсілдің белгілі экологиялық кауіптілігі бар.
12.6.4. Иммундыблоттинг
Иммундыблотгинг (ИБ)- электрофорез, ИФТ, не болмаса РИТ- пен бірлестірілген, жоғары деңгейдегі сезімталдығы бар тәсіл. Антигенді полиакриламидтың қоймалжыңында электрофорез арқылы жекелендіреді, содан кейін антигенді қоймалжыңнан арнаулы өңделген кағазға, не нитроцеллюлозді мембранаға ауыстырады да (ағылшын- blot - дақ) ИФТ, не РИТ арқылы бақылайды. «Дағы» бар қағаздың тілкемін бірнеше фирмалар шығарады. Сол тілкемге аурудан алынған сарсуды сіңдіреді. Белгілі уақыт өткенен кейін байланыспаған антиденелерді жуып-шайып, қағазды ферметнтпен, немесе радионуклидпен таңбаланған адам иммундыглобулиндеріне қарсы сарысумен өңдейді. Қүрылған антиген+аурудың антиденелері+адам иммундыглобулинденріне қарсы антиденелер комплексіне ферменттің әсерінен қосындының түсін өзгертетін хромоген қосады, немесе радионуклидтің қалдығын санағышпен есептейді (30-сызбанүсқа).
ИБ -диагностикалық тәсіл ретінде АИВ-инфекциясында колданылады. 260
13 ТАРАУ.
ИММУВДЫҚ ӘДІСПЕН ЕМДЕУ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ 13.1 Иммунды әдіспен алдын алу және емдеудің медицнна тәжірибесіндегі мәні мен орыны
Иммунды профилактика мен иммунды емдеу жұқпалы және жұқпайтын аурулардың өзіндік профилактикасын, емдеуің және дигноз қойуын зерттеп олардың жаңа тәсілдерін ұсынатын иммунологияның бөлімі болып саналады. Айтылған мақсатгарға жету үшін иммундық жүйеге әсер ететін, не иммунологиялық принциптерді негіздеп іс атқаратын иммунобиологиялық препараттар қолданылады.
Иммундық профилактика сезімтал организмде аурудың қоздырғыштарына немесе антигендеріне, немесе басқа да патогендерге қарсы белсенді, немесе енжарлы иммунитет тудыру арқылы олардың алдын алып, жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеттігін арттыруға бағытталған.
Иммунды емдеу иммунды процестер бұзылғанда пайда болған ауруларды емдеп денсаулықты қалпына келтіруге негізделген.
Иммунды профилактика мен иммунды емдеу томенгідей жағдайларда қолданылады:
а) спецификалық иммунитет құру үшін, не иммундық жүйе жұмысының денгейін көтермелеу үшін;'
б) иммундық жүйенің кейбір бөлімдерінің жұмысын тежеу үшін;
в) иммундық жүйенің жұмысы бұзылғанда оны қалыпна келтіру үшін.
Иммунды профилактика мен иммунды емдеу медицина тәжірибесінде кең қолданылады: жұқпалы аурудың алдын алу, не емдеу үшін, аллергиялық, иммунопатологиялық жағдайларда, онкология саласында, трансплантациологияда, иммундытапшылықтарда т.б. Мысалы, кейбір жағдайда иммунды профилактика, не иммунды емдеу тек қана жалғыз тесіл болып шығуы мүмкін (қызылша, полиомиелит).
Токсинемиялық ауруларды (ботулизм,сіреспе) емдегене нәтижелі емнің түрі антитоксикалық қаи сарысуын, немесе иммундыглобулиндерді қолдану болып табылады.
Онкологиялық ауруларды емдегенде иммундыцитокиндерді қолданудың болшағы өте зор.
Иммунды алдын алудың, имунды емдеудің негізі-иммундық жүйеге әсер ету. Ол әсер белсендіжәне енжарлы, спецификалық, не бейспецификалық болуы мүмкін. Иммунды алдын алуда, иммунды емдеуде иммундық жүйеге реттеп әсер ету үшін иммундыбиологиялық препараттар (ИБП) деп аталатын заттар тобы зерттеліп, жасалып шығарылған.
13.2. Иммундыбиологиялық препараттар (ИБП) 13.2.1. ИБП-лардың жалпы сыпаттамалары мен жіктелуі
Иммундыбиологиялық препараттар күрделі құрамнан тұрып бірінен бірі тегімен, шығарылу тәсілімен, қолдану бағытымен ажыратылады. Бірақ, иммундық жүйе арқылы әсер етуі олдардың ортақ қасиеті болып саналады. ИБП-лардың әсер ететін факторлары антиген, антидене, микроб жасушалары, не олардың ыдыраған заттары, биологиялық делсенді иммундыцитокиндерге ұқасаған заттар болып келеді. Аталған факторларға әсер ету сапасын үдету үшін ИБП-ға басқадай заттар қосылуы мүмкін (стабилизаторлар, адъюванттар, консерваттар, витаминдер, адаптогендар).
ИБП-лар параентералды, пероралды (ауыз қуысы арқьшы), аэрозолды және де басқадай тәсілдер арқылы қолданылады. Соған сәйкес олар әртүрлі формаларда, қолдану шарты және өлшемі көрсетіліп дайындалады.
Қазіргі заманда ИБП-ның бес топ түрі бар:
бірінші топ: тірі, не өлі микробтардан (бактерия, вирус, саңырауқұлақтар), немесе олардың құрамдық заттарынан алынған арнайы профилактика және емдеу үшін қолданылатын препараттар. Олардың қатарына тірі және инактивацияланған корпускілді, субжасаушылық вакциналар, анатоксиндер (токсоидтар) бактериофагтар, пробиотиктер жатады;
261
екінші топ: спецификалық антиденелерге негізделген ИБП-лар. Олардың қатарына иммундыгло- индер, иммундысарысулар, иммундытоксиндер, фермент - антиденелер (абзимдер), рецепторлы ценелер, мини-антиденелер кіреді;
үшінші топ: жұқпалы, жұқпайтын аурулардың иммундытапшылықтарын иммундыкоррекциялау, ан алу және емдеуі үшін қолданылатын ИБП. Оларға жататындар: экзогендіқ иммундымодуляторлар ьюванттар, кейбір антибиотиктер, антиметаболиттер, гормондар) және эндогендік иммундымо- эрлар (интерлейкиндер, интерферондар, айырша бездің пептидтері, миелопептидтер т.б.); төртінші топ: адаптогендер: биологиялық кең белсенді, иммундық жүйеге әсер ету мүмкіншілігі өсімдіктер мен жануардан алынған, немесе тегі басқа күрделі құрлысты химиялық заттар. Женьшеннің, ;еутетракоктардың басқа да өсімдікгердің сығындылары, тін лизатгары (ерітінділері), тағамға косьшатын =түрлі биологиялық қосындылар (липидтер, полисахаридтер, витаминдер, микроэлементтер т.б.);
бесінші топ: жүқпалы, не жүқпайтын аурулардың спецификалық, не бейспецификалық диагнозын "ю үшін қолданылатын диагностикалық гірепараттар мен жүйелер. Олардың көмегімен антиденелерді, игендерді, ферменттерді, метаболизм заттарын, биологиялық белсенді, бөгдетекті жасушаларды тағы сқаларды анықтауға болады.
ИБП-ларды зерттеу және жасап шығаруымен иммунологияның саласы иммундыбиотехнология гылданады.
Төменде ИБП -ның бес тобының әрбіреуінің сыпаттамасы келтірілген.
13.2.2.Вакциналар
Вакцина деген термин француз тілінен уасса - сиыр деп аударылады. Ол сөзді әдебиетке кіргізген ЛЛастер болатын. Өйткені ағылшын ғалымы Э.Дженнер сиыр шешегін ең алғаш адамға егіп, ол адамды аурудан қорғап калғандығы үшін вакцина деп атаған.
Вакциналарды көбінесе аурудың спецификалық алдын алуға, кейбір кезде емдеуге қолданады. Вакциналық әсер туғызатын заттар саннына төменгілер жатады: патогендігінен арылтып иммуногендігі сақталған, әлсіретілген тірі микробтар; бірнеше тәсіл түрімен белсенділігі жойылған микробтардың бүтін жасушалары, не вирустардың бөлшектері, яғни өлі вакциналар;
микробтардан алынған субжасушалық атигендерінің қосындысы (протективті антигендер);
аурудың патогенезінде басты рөл атқаратын арнайы антигендік қасиеті бар микробтардың метаболиті (токсин-анатоксин);
химиялық, не биологиялық синтезі тәсілімен алынған молекулалық антигендер, оның ішінде микробтардың рекомбинантты штамдарынан алынған табиғи антигендерге үқсас антигендер.
Вакцина күрделі қүрлылымды ИБП. Оның қүрамына түрақтатушылар, консерванттар, адъюванттар кіреді.
Вакциналардың тегіне, сипатына және дайындау әдісіне байланысты жүйеленуі 13.1- кестеде келтірілген.
Кесте 13.1.
Вакциналардың жүйеленуі (А.А.Воробьев бойынша)

Тірі вакциналар	Комбинациаланған вакциналар (тірі+өлі)	Тірі емес вакциналар (инактивтелген)
Аттенуацияланған Дивергенттік Рекомбинанттык (векторлық)		Корпускылдык	Молекулалык
		Бүтінжасушалык Бүтінвириондык Субжасушалық Субвириондык	Табиғи биосинтетикалык Генді-инженерлі биосинтетикалык Химия тәсілімен синтезделген

262
Тірі вакциналар

Тірі вакциналар - әсерлі заты әртүрлі әдіспен патогендік қасиеті жойылып антигендік қасиеті сақталып қалған, аттенуацияланған (әлсіретілген) микробтардан жасалынған препараттар. Аттенуацияны микробтың штамына химиялық (мутагендар), физикалық (температура, радиация), не болмаса ауру жұқпайтын жануарларға қайталап егу арқылы жүргізеді. Солардың нәтижесінде ауру туғызбайтын, бірақ организмге еңгізген кезде белгілі бір жүқпалы аурутүрінеқарсыарнайы иммунитет қүратын мүмкіншілігі» бар заттар пайда болады.
Аттенуация тәсілін ең алғаш Л.Пастер үсынған. Тәсіл іс жүзінде қүтыру, тырысқақ, түйнеме қоздарғыштарында тексерілген. Кәз.іргі заманда бүл тәсіл өте қең қолданылады. Тірі вакцина ретінде, адамға патогенді емес, бірақ адамға патогенді микробтардың антигендеріне үқсас антигендері бар, дивергенттік штамм деп аталатын түрлерін қолдануға болады. Мысал ретінде шешекке, туберкулезге (БЦЖ) қарсы қолданылатын вакциналарды келтіруге болады.
Кейінгі уақытта тірі вакцинаны алу үшін генді-инженерлік тәсілдер колданылып отыр. Ол тәсілдің принципі иммунитет қүратын пртотективті антигендерге жауапты гендерді микробтардың басқа түрінің хромосомаларына орналастырып оның қауіпсіз рекомбинантгық штамдарын алуға негізделген. Қазіргі уақытта В-гепатитіне, АИВ инфекциясына қарсы дайындалған вакцина түрлері эксперименталдық' сынақтан өткізілуде.
Қандай тәсіл болмасын тірі вакциналарды алу үшін микроорганизімдер жасанды ортада, не тауық эмбрионында өсіріліп сонан кейін ғана олардың таза дақылынан вакцина жасалынады.
Тірі вакциналарға тек қана түрақтылығын сақтайтын заттар қосылып лиофилдік әдіспен кептіріледі. Тірі вакцинаның өлшемі микроб жасушаларының санымен көрсетіледі. Олар терінің үстіне, терінің астына, бүлшық етке енгізу үшін, немесе ауыз қуысы арқылы қолдануға тағайындалған. Әдетте олар бірақ рет егіледі, кейбір кезде ғана қайталанып қолданылуы мүмкін (ревакцинацияланады).
Өлі вакциналар
Өлі вакциналарадың әсер ететін заты- физикалық, не химиялық тәсілдермен өлтірілген патогёнді бактериялар мен вирустардың бүтін жасушалары, не олардан алынған протективті антигендік комплекстері (субжасушалық, субвириондық вакциналар). Бактерия мен вирустарды бейбелсендіру үшін формалдегид, спирт, фенол, температурамен, ультракүлгін сәулесімен әсер ету және ионизациялайтын радиация қолданылады.
Бактерияның, вирустардың антигендік комплексін (гликопротеин, ЛПС, ақуыздар) алу үшін үшхлорлысірке қышқылы, фенол, ферменттер, изоэлектрикалық түндыру, ультрацентрифугалау, хроматоргафия және де басқа тәсілдер қолданылады.
Өлі вакцинаны алу үшін алғашында микробтар мен вирустардың таза дақылын өсіреді содан кейін белсенділігі жойылады. Препаратқа міндетті түрде консервант, кейде адъювант қосылады.
Өлшемі бір антигендік корсеткішпен есептеледі. Әдетте терінің астына, не бүлшық ет ішіне бірнеше рет егіледі.
13.2.2.3. Молекулалық вакциналар
Молекулалық вакциналар да антиген, олардың спецификалығын анықтайтын молекулалық немесе молекуланың бөлшегі түрінде болады (эпитоптар, детерминанттар). Иммунитет туғызатын протективті антигендерді табиғи патогенді микробтарды өсіру кезінде биологиялық синтез арқылы алуға болады (мысалы, экзотоксині бар күл, сіреспе, ботулизм микробтарынан). Токсинді молекула түрінде бөліп шығарғаннан кейін, формалинмен өңцеп оның улығын жойып антигендік және иммуногендік қасиетін сақтайды. Гендік инженерияның дамуы неше түрлі рекомбинанттық вакциналарды алуға мүмкіншілік
263
тудырды. АИВ-қа, вирусты тепатиттерге, полиомиелитке, тағы басқа көптеген ауруларға қарсы вакциналарды айтылған тәсілмен дайындаудың зор болашағы бар. Молекулалық вакциналарды алудың тағы бір жолы оларды лабораторияда химиялық синтез арқылы жасау, бірақ бұл жол өте күрделі және мүмкіңшілігі шектеулі.
Анатоксиндер (токсоидтар)
Молекулалық вакциналардыңтүріне күл, сіреспе, ботулизм, газды гангренаның қоздырушыларының анатоксиндері жатады. Анатоксин алудың принципіне негізінде токсинді 0,4 пайызды формалин ерітіндісімен 37 градус жылылықга 3-4 жүма өңцеген кезде токсин улығын жоғалтып антигендік және имуногендік қасиетін сақтап қалуы жатады. Алынған анатоксинді тазартып оған адъювант қосады. Анатоксиннің өлшемі спецификалық антитоксинмен байланыстырушы (ЕС), немесе флокуляцилайтын бірлік көрсеткішпен (ЬГ) есептеледі. Анатоксин өте тиімді вакциналар түріне жатады. Мысалы, күлге, сіреспеге қарсы анатоксинді егу арқылы осындай аурулар саны күрт төмендеп эпидемия пайда қаупі жойылған. Тазартылған анатоксин тері астына, не бүлшық ет ішіне егіледі.
Синтетикалық вакциналар
Антигендердің молекулалары, не олардың эпитоптары өте төмен дәрежелі иммуногендер. Оның себебі әржақты. Сондықтан олардың иммуногендік дәрежесін жоғарылату үшін, оларға иммунгендік көрсеткіші зор ірі молекулалы заттарды (полимерлер) жалғастырады. Ондай заттардың адъюванттық қасиеттері де болуы мүмкін.Сонымен синтетикалық вакцина антиген (не эпитоп)+ полимер+адъювант қосындысынан түрады. Синтетикалық вакцинаны жасау процесі өте күрделі, дегенмен бірталай елдерде болашағы мол белсенді жүмыс жүргізілуде.
13.2.2.6. Адъюванттар
Жоғарыда айтылғандай вакциналардың иммуногендік дәрежесін көтермелеу үшін адъюванттар қолданылады (лат. аdjuvant - көмекші). Адъювант ретінде минералдық сорбенттер, полимерлі заттар, күрделі химиялық қосындылар (ЛПС, мурамилпептид); бактериялар мен оның компопенттірі (мысалы Фрейнд адъювантына қосатын БЦЖ -ның сорындысы); қабыну тудыратын заттар (сапонин, скипидар) қолданылады. Жоғарыда айтылғанға сәйкес адъюванттардың барлық түрі организмге бөгде заттар болып келіп, әртүрлі тектен және қүрамнан түрады, ал ұқсастығына қарай -олардың барлық түрі антигенің иммуногендігін күшейтеді. Адъюванттардың әсер ету механизімі өте күрделі. Олар антигенге де ағзаға да әсерін тигізеді. Антигенің молекуласын ұлғайтып, ерітілетін антигендерді корпускулярлыққа айландырады. Соның нәтижесінде олардың фагоциттермен оңделуі және басқа иммунды жауапты жасушалармен өзара қатынасқа түсуі жеңілдейді. Сонымен қатар, антигендер организмге енген жерінде фибринозды капсуласы бар қабыну тудырып, антиген көп уақытқа дейін сақталып, антигендік тітркендірудің уақытын ұзартады. Сондықтан, адъювант қосылған вакциналарды «деполанған» («сақталған») деп атайды. Адъювантгар иммунитеттің Т-, В-, А -жүйелерін тікелей демейді және де организмнің қорғаныс ақуыздарының түзілуін үдетеді. Адъювант антигендердің иммуногендік қасиетінің дәрежесін бірнеше сатыға көтереді.
13.2.2.7. Ассоциаланган вакциналар
Вакцина егуді және егу санын қысқаріу үшін арнайы ассоцияланған (құрамаланған) вакцина түрі ойлап табылған, яғни бір препараттың ішіне түрлі текті антигендер кіріп, бірнеше ауру түріне қарсы иммунизациялауға болады. Вакцинаның ондай түрін құру ғылыми түрде дәлелденген, өйткені иммундық
264
жүйе бір мезгілде бірнеше антиген түріне жауап бере алады. Ассоциациялық вакцина жасау жолындағы шешілетін ең басты мәселе, ол вакцинаға кірген антигендердің бірімен бірі қарсыластыққа түспеуі және жанама көрніс тудырмауы. Ассоциалық вакцинаның ішінде тірі және бейбелсендірілген препаратар бірге болуы мүмкін. Егер препараттың ішіне бір текті антигендер кірсе оны поливакцина деп атайды. Мысал ретінде полиомиелитке қарсы қолданылатын вакцинаны айтуға болады (қоздырғыштың үш түрінің антигені кіреді).
Егерде ассоциаланған вакцинаның ішіне түрлі текті антигендер кірсе онда оны комбинациялангая вакцина деп атаған дүрыстау болады. Мысалы, АКДС (адсорбталған көкжөтел-күл-сіреспе вакцинасы). Ол вакцина бейбелсендірілген корпускулярлық көкжөтел вакцинасынан, күл және сіреспе анатоксидерінен түрады. Комбинацияланған вакцина күрделі эпидемиологиялық жағдайда қолданылады.
13.2.2.8. Жаппай вакцинациялау тәсілдері
Вакциндыпрофилактиканың жетістігі тек қана вакцинаның сапасынан емес, сонымен қатар қанша адам санын, немесе қауіп-қатерлі топтағы адамдардың санын қамтыуына байланысты. Вакцинациялаудың өнімділігі бір бригада жұмыскерлерінің бір сағатта вакцинациялаған адам санына тәуелді. Мысалы, тері үстіне егу (скарификациялау) әдісімен бір сағатта 20 адамды егуге, терінің астына шприцпен - 30-40 адам егуге, ал инесіз инъектормен- 1200 адам шамасында егуге болады.
Вакциндыпрофилактикада қысқа мерзімнің ішінде көп адам санын егуге болатын зор өнімділігі бар тәсілдер қолданылады. Ол тәсілдер жаппай вакцинациалау тәсілі деп аталады (А.Воробьев, В.Лебе- динский). Тәсілдіерге жататындар: инесіз егу, пероралдық (ауыз қуысы арқылы) және аэрозолдық.
Инесіз тәсіл - пистолет (тапанша) тәрізді инесіз инъекторларды қолдануға негізделген. Аспап ішінде жоғарғы деңгейлі қысым тудырылып сүйық вакцинаның жіңішке ағысы қүрылып вакцинаның керекті өлшемі белгіленген тереңдікке (тері бетіне, тері астына, бүлшық ет ішіне) еңгізіледі. Аспаптың бірнеше түрі бар. Жақсы ұйымдастырылған науқанда бір сағаттың ішінде 1200 адамды вакцинациялауға болады.
Пероралдық (ауыз қуысы арқылы) тәсіл - шапшаң, жеңіл, қолайлы, табиғи жолға сәйкес тәсіл болып саналады, Өйткені, ол ешкандай зорлықсыз адамның сырт қабығын бұзбай, қысқа мезгілде көп адамдарды вакцинациялауға мүмкіншілік береді. Мысалы, бір бригада бір сағаттың ішінде, қандай жағдайда болмасын (поликлиникада, үйде, вокзалда, поезда, ұшақта т.б.), ешкандай асептика ережелерін сақтамай, медициналық заттарды көп шығындамай (спирт, иод, шприц, мақга), электрқуатын және арнайы үй-жайды талап етпей 1500 адамды вакцинациялайды.
Бірақ, пероралдық жолмен қолданылатын вакциналар санаулы (полиомиелит, кара шешек, оба, энцефалитке қарсы вакциналар). Соған қарамастан, болашақта вакцинаның ондай түрін ойлап табу мүмкіншілігі өте зор. Ас қорыту жүйесінің қай жерінде антигендердің сорылынуына байланысты вакциналардың дәрілік түрі бірнешеу: сұйық, таблетка, драже. Кейінгі уақытта суппозитор ретіңде жасалынған тік шек, немесе қынап арқылы аппиликация түрінде колданылатын вакциналарға назар аударылып отыр. Олар тек қана жергілікті емес ,сонымен қатар бүкіл организмнің иммунитетін тудырады. Пероралдық вакциналар кей уақытта мукозалдық деп аталынады.
Аэрозолдық тәсіл - тыныс жолдары арқылы сұйық, не құрғақ аерозолдарды шаңдатып еңгізіуге негізделген. Ол үшін адамдарды жабық бөлмеге отырғызып арнайы аспаппен вакцинаның есепті өлшемін шаңцатып, белгілі уақытқа дейін ұстайды. Вакцинаның арозолы тыныс жолдары арқылы организмнің ішкі ортасына кіріп жергілікті және жалпы иммунитетгі қамтамасыз етеді.
Тәсілдің өнімділігі - бір бригада бір сағат ішінде 600-800 адамды вакцинациялайды. Тәсілдің күрделігі: шаңцататын аспап, электрқуаты керек; шаңдатқан вакцинаның өлшемі әрбір жеке басқа бір қалыпты емес; вакцинаның бөлмеден тыс шығуы мүмкін; бөлмені келесіде пайдалану үшін оны алғашқы вакцинаның қалдығынан тазарту керек т.б. Жоғарыда келтірілген жағдайлардың себептерінен бұл тәсіл резервтік болып саналады, сондықтан тек қана қауіпті эпидемиологиялық жағдайда қолданылады.
Кейбір аурулар түрінде танау қуысы арқылы аппликация тәсілімен вакцинациялау жүргізіледі (тұмау,қызылша,т.б.)
265
13.2.2.9. Вакцина қолданудың нәтижелі болуының жағдайлары
Вакңинациялаудың нәтижеліғі үш фа\сгорға байланысты: а) вакцинаның сапасы, яғни иммуногендігі; б) вакцина егілетін организмнің жағдайы; в) вакцина колданылу нүсқауы мен қолдану тәсілі.
Вакцинаның сапасы, яғни оның иммунизациялау тиімділігі, пайда болатын жағымсыз жанама көрнісіне, антигеннің тегіне, яғни антигеннің иммунды қасиетіне, гендік иммунитет түріне және антигенің өлшеміне байланысты. Антигеннің өлшемімен пайда болған иммунитет арасында математикалық тәуелдік бар. А.Маркович, А.Воробьев үсынған формуланы (Ь§Н= А+Ві§0) антигеннің теңдігі деп атайды. Оның ішінде Н-иммунитеттің қуаты; Д-антигеннің өлшемі; А -антигеннің иммуногендік өлшем сапасының коэффициенті; В- организмнің иммундық жауабының коэффициенті. Әрбір антигенндерге сезімталдығымен адамдардың бір бірінен едәуір айырмашылығы болады. Сондықтан, қандай вакцинамен болмасын иммунизацияланғанда адамдардың кем дегенде 95 пайызында иммунитет пайда болуы керек. Әдетге ондай көрсеткіш вакцинаны 2-3 рет қайталап еккенде туады. Әрине, вакцинацианың нәтижелігіне организмнің иммундық жауап беру мүмкіншілігінің сапасы (иммундық жүйенің жән организмнің жалпы физиологиялық жағдайы) әсер етеді. Әсіресе, организмде біріншілік, немесе екіншілік иммунды тапшы- лығы болса иммунитет сапасы төмен болады. Иммунды жауапқа сапалы тамақтану (әсіресе ақуыздар), витаминдердің бар - жоғы, экологиялық және әлеуметгік жағдайлар, кәсіби ерекшелігі, соматикалық және инфекциялық аурулар, айта берсе, ауа райы мен географиалық көрсеткіштер әсер ететіні ежелден әйгілі. Қолайсыз жағдайлардың иммунитет қүрылуына зиянды әсер ететіні түсінікті, сондықтан ол жағдайларда вакцинациядан кейін жағымсыз жанама асқынулар саны өседі. Соған сәйкес вакцинациялу не вакцинацияламау көрсеткішінің тізімі қүрылған.
Вакцинаның иммунологиялық нәтижелігі алғашында экспериментте тек-серіліп соңында эпидсынақтан өткізіледі. Эксперименталдық жануарлардың көмегімен вакцинаның қорғау коэффициенті деген көрсеткішін анықтайды. Ол көрсеткіш сынақталу және бақылану тобындағы өлген, не ауырған жануарлардың пайызын салыстыру арқьшы шығарылады. Мысалы, егер сынақталу топтағы жануарлардың 10 пайызы өлсе, ал бақылану тобында -90 пайыз болса, онда қорғау коэффициенты 90/10=9 тең болады.
Эпидсынақта вакцинациялаудың нәтижелік коэффициентін анықгайды. Ол үшін көлемді үжымда вакцинацияланған адамдардың арасындағы ауруға шалдыққан пайызын теңсанды вакцинацияланбаған адамдар арасындағы ауруға шалыққандардың пайызын салыстыру арқылы анықтайды.
13.2.2.10. Қазіргі кезде қолданылатын вакциналардың жалпы сипаттамасы
Қазіргі уақытта вакцинопрофилактика үшін 40-тан астам вакцинаның түрі қолданылады, олардың жарымынан көбі тірі вакцина қатарына жатады (13.2-кесте).
Қолданылатын вакциналардың негізгі түрлері және олардың сыпаттамалары кестеде келтірілген. Кестеден вакциналардың бірімен бірі арасында көп айырмашылықтары бар екенін көруге болады. Соған қарамастан вакцинаны қолдану керек екені күмәнсіз, оған егілген адамдардың ауырған және олімге душар болған сандарының көп төмендегені және экономикалық жетістіктер куә бола алады. Қазіргі уақытта инфекциялық аурулармен күресу жолында вакцинациялау ең нәтижелі тәсілдің біреуі. Көп уақытқа дейін тірі, не өлі вакцинаның нәтижелі екені туралы әртүрлі көзқарас болды. Нәтижесінде келесідей түжүрым туды: вакцинаның қай түрі болмасын қорғаныш көрнісінің жоғарғы деңгейін тудырса, инфекциялық аурулардың санын төмендетуде нәтижелі болса, вакцинацияланған адамдарға зыянды әсерін тигізбесе, сол вакцина қолданылуы керек.Кесте 13.2.
Иммундыпрофилактикада қолдаиылатыи негізгі вакциналардың тізімі

Вакцинанын	Вакцина	Вакциналық	Қорғау	Авторлары
түрі		штамнын аты	коэфициенті
Бакгериалык түрі	Обалық	Е	10	Г.Жерар,
		15	50-100	Ж. Робик,
	Туляремиялық			Б.Эльберт
		СТИ-1	50-100	Н. Гайский
	Түйнемелік			Н. Гинзбург,
		19 ВА	10-30	Л.Тамарин
	Бруцеллездік			П.Вершилова
	(Сарып ауруы)	БЦЖ	10
	Туберкулездік			А.Кальмет,
		М-14	50-100	К.Герен
	Ку-қызбалық			П.Здродовский,
				В.Гениг
Вирустык түрі	Қара шешектік	Листер, М-63	500	С.Мареникова т.б.
	Қызылшалык	Л-16, ЭШИт.б.	20-30
				А.Смородинцев
	Түмаулық	Ленинград т.б.	2-3	М.Чумаков т.б.
				А.Смородинцев
	Полиомиелитті к	1,2,3 типі	50	т.б.
				А.Сэбин,
	Паротиттік	-	50	М.Чумаков
				А.Смородинцев т.б.
	Сары безгекгік	17Д « Дакар»	100	Ш. Ридт.б.
	Жьшқының
	венесуаддық
	энце фаломиелиттілік	№ 230	10	А.Воробьев т.б.
Анатоксиндер	Дифтериялық	-	100	Авторлар
	(Күл)			кауымы
	Сіреспелік	-	100	-
	Ботулизімдік	-	100	А.Воробьев
	(А, В, С, Д, Е)
	Секстанатоксин	-	100	АБоробьев т.б.
Белсендігі	АКДС (адсорбталэған	-	-
жойылған	көкжетел- дифтерия-
бактериалық	сіреспелік)
	Іш сүзектік	Патогенді шгамдар	5-10
	Бөртпе сүзектік		10
Белсендігі	Тұмаулық	-	2-3
жойылған	А -гепатитік	-	5-10
вирустык	Ұшыктық	-	5-10
	Кене энцефалиттілік	-	10
	Қутыруға карсы	-	10-30
Генді - инженерлік	В-гепатнтінікі	Ашыткынын	10	Авторлар тобы
	(ашытқылы)	рекомбинаттық
		штамы

Вакцинаның барлық түріне қойылатын талаптар бар. Вакцинацияға қолданылатын препараттар төменгідегідей шарттарға сәйкес келуі керек: иммуногенді, қауіпсіз, реактогенсіз, аллергиялық тітіркендіру тудырмайтын, тератогендік, онкогендік касиеті жоқ; вакцина дайындалатын микробтардың штамы генетикалық түрақты болып, үзақ уақытқа дейін сақталуы, оның өңдру процесі жеңіл және қолдану тәсілі қарапайым, жаппай қолдануға мүмкіншілігі болу керек.

13.2.2.11. Вакцинаны егудің көрсетімі мен қарсы көрсетімдері
Вакцина егудің көрсетімі жүқпалы аурудың пайда болуы, немесе оның жайылып кету қаупі, не адам арасында эпидемияның басталуы болады. Жаппай вакцинациялау өткізгенде вакцина қолданудың қарсы көрсетімі есепке алынуы керек, ойткені қандай вакцина болмасын қолданған кезде, денсаулық жағдайының ауыткуына байланысты, жағымсыз жанама асқынулар тудыруы мүмкін. Қарсы көрсетім әрбір вакцина түріне анықталып, қолдану нүсқауында көрсетіледі. Вакцина қолданудың барлығына ортақ қарсы көрсетімі келесілер:
жедел жүқпалы, не жүқпалы емес аурулар;
аллергиялық жағдайлар;
орталық жүйке жүйесінің аурулары;
паренхиматозды органдардың созылмалы аурулары (бауыр, бүйрек);
жүрек-қантамыры жүйесінің күрделі аурулары;
дамыған иммундытапшылықтар;
қатерлі ісік аурулары.
Вакцина егілгеннен кейін аздап дене қызуы, еккен жердің қызаруы нүсқауда аталғандардың шегінен шығып кетпесе ол қарсы көрсетім болып саналмайды.
13.2.2.12. Вакцина егудің күнтізбесі
Әрбір елде, соның арасында Қазахстанда (Денсаулық сақтау министірлігімен бекітілген) вакцина егудің күнтізбесі бар. Онда қай жаста, қандай вакцинаны, қай жүқпалы ауруларға қарсы егу түрлері анықталып, ретімен негізделген. Мысалы, балалық шақта (10 жасқа дейін) әрбір адам міндетті түрде туберкулезге, қызылшаға, полиомиелитка, көкжөтелге, күлге, В гепатитіне, сіреспеге қарсы егілуі керек, ал өте қауітпі ауруларға (эндемиялық аудандарда) сол ауруларға қарсы қосымша егу жүргізіледі.
Сонымен қатар, әрбір ел вакцинамен профилактикажүргізуде өзінің азаматтары үшін жекебастың қүқын, міндетін және де егу ісін жүргізетін мекемелердің, жауапты қызметкерлердің күқын, міндетін және жауаптылығын заң түрінде анықтайды.
13.2.3. Бактериофагтар
Бактериофаг бактериаларды зақымдайтын вирустардан алынған иммунды-биологиялық препарат. Ол бірталай бактериалық жүқпалы ауруларға диагноз қоюда, алдын алуда және емдеуде қолданылады (іш сузегі, дизентерия, тырысқақ т.б.). Бактериофагтың әсер ету механизімі олардың тек қана өзіне тән бактерия- ларда өсіп - өніп, оларды ерітуіне негізделген. Яғни, бактериофагтармен арурудың алдын алу және емдеу спецификалық тәсілге жатады. Осы принципке фагодиагностикада бактериаларды арнайы индикациялау мен индентификациялау да жатады. Бактериофагтарды басқа ИБП-лар мен қатар эпидемия уақытында аурудың алдын алу үшін және де диагнозы дәләденген ауруларды емдеу үшін қолданады.
Бактериофагтарды таза күйінде алу үшін оларды сәйкес бактерияалардың дақылында өсіріп содан кейін қоректік ортаның сүйығын сүзіп бактериофагтарды боліп шығарады. Сүзінді сүйықгықты лиофилді тәсілмен кептіріп бактриофагтарды таблетка түрінде шығарады. Бактериофагтарды суспензия түрінде де дайындауға болады. Бактериофагтың әсер ету күшін титрмен анықтагг 1 мл. суспензиядағы, немесе 1 таблеткадағы бактериофаг бөлшектерінің санымен есептейді.
Аурудың алдын алу, не емдеу ұшін бактериофагтарды ауыз қуысы арқылы, не сыртқы жара; өңдеуге ұзақ уақыт қолданады. Бактериофагпен аурудың алдын алу, не емдеу нәтижесі орташа қалыпт
13.2.4. Пробиотиктер
Пробиотиктер адам ішегінің қуысын мекендейтін қалыпты микробтарының арасынан алыні патогенсіз, бірақ тірі микробтардың дайындалған ИБП-лар. Олар адам денесіндегі қалыпты микробт түрі, саны бұзылған кезде (дисбактериоз) соларды қайта қалпына келтіру, не соның зардабынан пай. болған ауруды емдеу үшін қолданылады.
Пробиотиктерді әртүрлі жұқпалы, жүқпалы емес аурулардың әсерінен, экология және кәсіп байланысты болған дисбактериоздардың алдын алуға және емдеуге қолданады. Сонымен қатар, ол екіншілік иммундытапшылықта, немесе дұрыс тағамданбағанда қолдануға қажет болады. Дисбактери көрнісі халық арасында көп тарағандықтан, оның этиологиялық пайда болу себебтері әр түрл болатындықтан пробиотиктер жаппай қолданылатын препараттар тобына жатады.
Кеңтарағанпробиотиктергежататындар: «Колибактерин», «Бифидумбактерин», «Лактобактерин», «Бификол», «Субтилин». Пробиотиктердің құрамына ішек таяқшасы, бифидобактериялар, лактобак- териялар, субтилис бактериясының спорасы, не олардың қосындылары кіреді.
Пробиотиктер лиофилді тәсілмен кептірілген, тұрақтатушылар қосылған құрғақ ұнтақ, не таблетка түрінде болады. Өлшемі бір таблеткадағы, не бір грамдағы микробтар санымен көрсетіледі.
Казіргі уақытта қышқыл сүт өнімдері «Био-кефир», «Бифидок» кефирі кең қолданылады.
Пробиотиктердің құрамында тірі микробтар болғандылықтан олар арнайы жағдайда сақталынуы керек (белгілі температура, күн сәулесі түспейтін..).
Пробиотиктерді ұзақ уақыт (1 айдан 6 айға дейін), күніне 2-3 рет, әдетте басқа емдеу тәсілдерімен қатар колданады.
13.2.5. Сиецификалық антидеиелердің негізінде жасалган иммундыбиологиялық препараттар
Антиденелер ағзаның иммундық жағдайын анықтайтын және көптен-көп иммунологиялық реакцияларға қатынасатын иммундыреагенттердің санына жатады. Олардың қүрылысы және атқаратын міндеті әртүрлі.
Антигендердің тегіне және қасиеттеріне сәйкес оларға қарсы пайда болған антиденелер антибактериалық, антивирустык, антитоксикалық, қатерлі ісікке қарсы, лимфоциттерге қарсы, трансплантацияға қарсы, цитотоксиндік, рецепторлық т.б. түрлері болуы мүмкін.
Осыған байланысты антиденелер негізінде жұқпалы, не жүқпалы емес аурулардың алдын алу, диагнозын қою және емдеу, сонымен қатар ғылыми-зерттеу жүмыстары үшін көптеген иммунды- биологиялық препараттар жасалған.
Антидене негізінде жасалған ИБП-ларға жататындары төменгідей:
Иммунды қан сарысулары.
Иммундыглобулиндер (бүтін молекулалы және доменды).
Моноклоналды антиденелер.
Иммундытоксиндер, иммундыадгезиндер.
Абзимдер (антидене - ферменттер).
13.2.5.1. Иммунды қан сарысулар. Иммундыглобулиндер
Иммунды сарысулармен аурудың алдын алу, не емдеу ертеден белгілі. Беринг алғашқы рет күл ауруына қарсы антитоксикалық қансарысуын қолданған еді. Осы заманда антитоксикалық сарсулармен қатар антибактериалық, антивирустық сарысулар аурудың алдын алу және емдеу үшін қолданылып жүр.
Иммунды сарысуды алу үшін жануарды (жылқы, есек, кейде ор қоян) арнайы антигенмен (анатоксин, бакгерия не вирус дақылы, не олардың антигені) гипреимунизациялау тәсілі қолданылады. Антидене түзілудің ең жогары деңгейінде малдың қанын толығынан ағызып, одан сарысуды дайындайды. Жануар- лардан алынған иммунды сарысуды гетерогендік деп атайды, өйткені онда адамға богде ақуыз бар.
Ауырып сауыққан адамдарадан, не арнайы иммунизацияланған донор адамдардан, не жатырдан, не түсіктен кейінгі қанның қүрамынан алынған, не вакцинациялаудан кейін пайда болған антиденелер бар иммундық сарысулар гомологиялық деп аталады. Әрине гомологиялық сарысуларды пайдалану жағымдыжәне қолайлы. Алынған сарысу тазартылады, өйткені оның қүрамында керексіз ақуыздар болады. Тазартылған, концентрацияланған сарысуда тек қана имундыглобулиндер қалады. Тазарту үшін спиргпен, неацетонмен суық жағдайда түнбаға түсіру, ферментпен өвдеу, аффиндық хроматография және ультрасүзу әдістері қолданылады.
Иммунды сарысудың белсенділігін антитоксикалық өлшеммен, вирусты бейтараптау титрімен, гемагглютинациялық, преципитациялық, агглютинациялық белсенділігімен есептейді. Титр дегеніміз антидененің антигенмен корністі спецификалық байланысқа түсетін ең төменгі өлшемі. Мысалы, сіреспе антитоксикалық сарысу антитоксикалық бірлігімен (АБ, АЕ), не халықаралық бірлігімен (МЕ) өлшенеді.
Иммунды сарысулар мен иммундыглобулиндерді арудың алдын алу және ауруды емдеу үшін шлданады. Токсинемиялық ауруларды (сіреспе, ботулизм, күл, газды гагрена) сарысулық препаратгармен емдеген өте нәтижелі. Сонымен қатар, кейбір бактериялық және вирустық ауруларды (қызылша, қызамық, оба, түйнеме т.б.) емдеуге болады. Емдеу үшін мүмкіншілікке қарай сарысуды ертерек және жоғарғы өлшемін бүлшық ет ішіне еңгізу қажет.
Аурудың алдын алу үшін қолданылатын иммунды сарысудың өлшемі төменірек. Әдете ол ауру адаммен қарым-қатнаста болған адамдарға енжарлы имунитет қүру үшін колданылады. Иммунитет бірнеше сағат арасында пайда болып, гетерологиялық сарсудан 2-3 жүма, ал гомологиялықтан кейін 4-5 жүма сақталады.
Иммунды сарысу алған адамда жанама асқыну көрнісі болуы мүмкін (анафилактикалық естен тану, сарысу ауруы). Сондықтан, сарысу қолданудың алдында адамның сезімталдығын тексеріп, содан кейін препаратты Безредка тәсілімен еңгізу керек.
Кейбір жағдайларда иммунды сарысумен катарлас белсенді имунитет тудыру үшін вакцинаегіледі. Мысалы, адам жараланғанда сіреспеге қарсы тұру үшін, не болмаса к^тырудын алдын алу ушін сол тәсіл
пайдаланылады.
13.2.5.2.Моноклоналды антиденелер
Антидененің қүрылысы мен пайда болу тегі әр жақты екені белгілі. В-лимфоцитгердің бір түрі тек кана ӨЗІне ТӘН антидене Сыныбын және түпсыныбьш бөлт шы.аради.Сондықтан, анхигендерді организмге ^"Гъш™ В-лимфоциттердің түрлі клондарымен синтезделген иммундыглобулиндердш
^Г^^рімен, не бір клонымен синтезделген антиденелерді алу үшін В-лимфоциттің жасуцисьпГне оның^онын лабораториялық жағдайда таза дақыл ретінде өсіріп, оларды антидене өндіруге мәжбүр ету' керек Бірақ бүл тәсіл тәжірибеде іске аспайды, ейткені В-лимфоцитгер ш үі»о оспеидк Сол ^Ыіес^е Гьш немі ғалымдары Келлер мен Мильштейн моноклоналды антиденелерді гибридом арқьшы ІТжольш ойлапТапГан. Олар В-лимфоцитгі миеломаның (қатерлі ісік түрі) жасушаларында осф.п
іиГьқГуш а^ан.Айть^антәсілменалынғанжасуш^^
шапшаң осіп-оніп В-лимфоцитгер жеке кезінде ондіретін антидене түрш боліп ніығаратын болды.
Тбр^

түқымьшың іш қүрсағында осіріледі. Өсірілген монокллоналдық антиденелерді белпл, әдіспен тазартып, стандартизациялип солардың негізінде диагностикалық препаратгарды дайындауға колданады.

13.2.5.3. Иммундытоксиндер. Иммундыадгезиндер
Антитиденелерді іс жүзінде антигендік қасиеті бар микробтардың, жануарлар не адам жасуашала" мен тіндерінің кез келген қүрамына қарсы алуға болады. Мысалы, жасушалардың рецепторларына, о ішінде иммундыжауапты жасушаларға да, адгезиндерге, жасушаның компонентеріне, ферменттер- комплементке, қан ақуыздарына, гормондарға, имундымодуляторларғатағы басқаларға қарсы антиденел алынған. Жасушаның жеке қүрлымына қарсы алынған арнайы антиденелер (көбінесе моноклона зерттеу жүмыстарында колданылады. Мысалы, жасушаларды таңбалауға, жасушалардың калыпты, неме патологиялық жағдайларда өзара қатынасын зерттеуге (имундыадгезиндер), дәрі-дәрмек препараттар" керек жеріне бағыттап жіберуге (имундытоксиндер) пайдаланады.
Жоғарғыда аталған антиденелер аурудың алдын алу не емдеу үшін әзірше колдана қойылған жо
Антилимфоцитарлық сарысу кейбір кезде лимфопоэзды тежеу үшін қажет болады. Дегенм имундытоксиндер мен адгезиндерді қолданылуының зор болашағы бар.
13.2.5.4. Абзимдер
Абзимдер ферментке үқсас антиденелер. Олар антигендік қасиеті бар биологиялық реакциялард- қайбір аралық затына қарсы антиденелік спецфикалығы бар жасанды түрде алынған иммундыглобулинд
Абзимдердің әсері ферменттердің әсеріне үқсайды, яғни фермент-катализаторлардікіне үқсай; олар биолохимиялық реакциялардың қарқынын шексіз озгертеді. Мысалы, қанның үю механизімін коптеген ақуыз түрі қатынасады, егерде сол антигендік ақуыздардың біреуіне қарсы антидене алын* онда оны қолданып қан үю процесін шапшаңдатуға, немесе тежеуге болады.
13.2.6. Иммундымодуляторлар
Иммундықжүйенің ісіне әртүрлі факторлар мен затгар әсер етуі мүмкін: олармен организм күнделі кездесіп отырады (әләуметгік, экологиялық, кәсіпкерлік), немесе иммундық статус бүзылуымен байланы ауру мен патологияларды (біріншілік немесе екіншілік иммундытапшылық) арнайы емдеу, не алдын үшін қолданғанда байқалады.
Иммундъщ жүйенің ісіне әсер ететін заттарды иммуномодуляторлар деп атайды. Олар экзогенді' және эндогендік болып болінеді.
Экзогендік иммуномодуляторлардың қатарына иммундық жүйені белесендіруші, немесе тежеуи әсер ететін химиялық табиғаты және шығу тегі әр түрлі бөгде заттар жатады. Экзогендік иммуномодулятор- ларға әртүрлі адъювантгар, химиялық заттар, немесе синтетикалық жолмен алынған химиялық, физикалық әсер етушілер (радиация, климаттық факторлар) жатады.
Эндогендік иммуномодуляторларға ағзаың өзі, оның иммундыкомпетентті жасушалары және тағы басқаларымен өндіріліп шығарылып, иммундыжауапты жасушаларды белесендіріп, олардың осуін жән" атқаратын ісін үдететін көлемді топты олигопептидтер жатады.
Эндогендік иммуномодуляторларға-реттеуші пептидтер, (интерлейкиндер, интерферондар, миело^ пептидтер, тимустың пептидтері - тактивин, тимозин, тимо-поэтин, хемокиндер) жатады. Иммуномоду- ляторладың иммундық жүйеге екі түрлі әсер тигізуі мүмкін - белсендіру, не супрессиялау. Ол әсер спецификалық, немесе бейспецификалық болып иммундық жүйенің жеке бөліктерін белсендіруге, нв тежеуге бағытталады.
Иммунды белсендіру қасиет адъюванттарда (сорбенттар, полимерлер, полисахаридтер, ЛПС, БІДЖ -дан алынған қосынды - Фрейнд адъюванты) және басқа бактериялық (продигиозан, сальмазан, мурамилдипептид) заттарда; көптеген химиялық қосындыларда (левамизобетал, циклоспорин, циме- теидин), сонымен қатар иммундыцитокиндерде (интерлейкиндер, интерферондар, тимустың пептидтері, миелопептидтар т.б.) болады.
Иммунды супрессия әсері - цитостатистіктерде, пуриннің антагонистерінде (6-меркаптопурин), амин қышқылдарында, ферменттерде және де кортикостероидтарда, антилимфоцитарлық сарысуда, иммунды жауапты жасушалардың рецепторларына қарсы моноклоналды антиденелерде, сәулендірілуде (рентген сәулесі, гамма-сәулелену т.б.) болады.
Иммундымодуляторлар эр түрлі шығу тегі бар біріншілік және екіншілік иммунды тапшылықтарда, цатерлі ісік ауруларында, орган мен тін ауыстырғанда, иммундыпатологиял ық және аллергиялық ауруларды емдегенде және жүқпалы аурулардың алдын алғанда, емдегенде кең колданылады.Сол үшін иммунды- модуляторлық әсері бар неше түрлі препараттар жасалған. Оларға интерферон препаратгары (альфа, бета, гамма), лейкоферин, рекомибинанттық реаферон, виферон жатады. Интерлейкиндердің негізінде гендіқ инженерия әдісімен алынған интерлейкин-1, бета лейкин, ИЛ-2, -3, -6 т.б. жатады. Сол әдіспен айырша безден алынған пептидтердің негізінде такативин, тимозин,титулин, тимопоэтин жасалған. Кейінгі уақытта табиғи шикі заттың (жілік майы), сонымен қатар миелопептидтің негізінде рекомбинантты прапаратгар МП-1, МП-2, МП-3, МП-4 алынған.
Экзогендік иммуномодуляторларды айта кетсек, оларға микробтардан алынған пирогенал, продогиозан, сальмазин, ликопид, рибомунил, микобактерияның ЛПС-ы, тағы басқалары жатады.
Сонымен, иммунологиялық процестерге залалы тиетін жүқпалы, не жүқпалы емес патологиялық жағдайды ретке келтіру үшін медицинаның карауында ауқымды иммуномодуляторлар бар.
13.2.7. Адаптогендер
Адаптогендер - иммундымодуляторларға үқсас препараттар. Бірақ, ол тек қана иммунды- моудуляторлық әсер етпей, организмнің барлық органдары мен жүйелеріне пайдасын тигізеді. Адаптогендердің қатарына өсімдік пен жануарлардан алынған, жасанды синтезделген, не табиғи синтезделген биологияялық белсенді кешендерден түратын күрделі химиялық заттар жатады. Адаптогендер көбінесе өсімдіктерден (фитоадаптогендер), немесе теңіз бен мүхиттардың жәндіктерінен (гидробионттар) алынған биологиялық белсенді заттардан жасалады. Женьшеннің, элеутетракоктың, шай шөбінің, итмүрынның демберушілік әсері бар екені ертеден әйгілі.
Адаптогендердің иммундық жүйеге дем берушілік қасиеттерінен басқа, бірқатар биологиялық процестер мен реакцияларды тудырып, солар арқылы организмнің колайсыз жағдайларға қарсы түру мүмкіншілігін көтермелейтін қасиеті бар.
Адаптогендер әдетте профилактикалық мақсатта, арурудың дамуының алдын алу, десаулықты нығайту, немесе организмнің қолайсыз жағдайлардың әсеріне төзімділігін көтермелеу үшін қолданылады. Олар үзақ уақытқа дейін қолданылып, тағамдарға араластырып биологиялық белсенді қосындылар ретінде пайдаланылады. Адаптогендердің көп түрлі препараттары жасалған. Оларды қолдану әржаққа бағытталған: жұрек-қантамыры ауруларына, бауыр сырқаттарына, жүйке жүйесінің ауруларына тағы басқаларына қарсы. Адаптогендердің артықшылығы олардың зыянсыздығы, дайындау мен қолдану қарапайымдылығы және экологиялық тазалығы болып келеді.
13.3. Вирустық инфекциялардың спецификалық профилактикасы 13.3.1. Вирустың инфекциялардың спецификалық алдын алуда енжар (пассивті) және белсенді
(активті) иммундаудың рөлі
Жүқпалы аурулардың алдын алудың жалпы қағидаларына сай вирустың инфекциялардың профилактикасы да енжар (пассивті) және белсенді (активті) иммундау тәсілдерінен түрады.
Вирустық инфекциялардың профилакгикасы індетгерге қарсы қолданылатын өте маңызды шараларға жатады. Оның Мәнісі - адам организімінде вирустар қоздыратын жүқпалы ауруларға қарсы жасанды иммунитет қалыптастыру, жасанды жолмен қалыптасқан жүре пайда болатын белсенді және енжар қабыл- дамаушылықты (иммунитетті) табиғи резистентіліктен ажырата білу керек. Организмге әдейі енгізілген препаратгардың (антигендер мен антиденелер) қасиетіне байланысты белсенді және енжар иммундау әдістерін ажыратады.
Белсенді иммунитет организмге вакцина ретінде вирустық АГ- ді енгізгенде қалыптасады. Мұнд иммунитет вакцина енгізген кейін бірнеше аптадан соң пайда болады да, бір жылдан бірнеше жылдар дейін сақталады.
Енжар иммунитет организмге иммунды антиденелер (иммунды глобулиндер) енгізгенде пай болады (13.3-кесте). Пассивті иммундау әдісін организмде жұқпалы аурудың дамуын жедел тоқтату қаж болганда қолданады. Оған адамдарға ауру жұғу қаупі төнген және активті иммундау уақыты өтіп кетке жағдайлар жатады. Бұл кезде пайда болатын иммунитет ұзаққа созылмайды (бірнеше аптадан аспайды).
Кесте 13.3
Вирустық инфекцияларды емдеу және алдын алу үшін пассивті иммундау

Аурулар	Препарат	Керсеткіштері
1 Жел шешек	2 Жел шешекке және белдемше теміреткіге карсы донорлык иммундыглобулин	3 Инфекщя ауырөтуі мүмкін жанаскан балаларда, иммунигеті әлсіз наукастанған ересектерде, жаңа туылған нәрестелерде профилактика үшін, емдеу - тиімді емес
Кұтыру	Адамнан дайындалған антирабикалык иммунды- глобулин.	Қүтырған жануар тістегенде
Вируетык гепатитВ	В гепалітке карсы -адам иммундыглобулині	Инфекция көзімен жанаскан-дар арасындапрофилактикаүшін, емдеу ушін -тиімділігі жоқ.
Вирустык гепатит А	Адамдардын калыпты иммун- дыглобулині	Инфекщя көзімен жанаскан-дар арасында профилактика үшін,2-апта өткеннен кейін қолдану тиімді емес.
Қызылша Кенелі эицефалит	Адамның калыпты иммунды- глобулині Кенелі энцефалитке карсы адам иммундыглобулині.	Наукаспен жанасканнан кейін-гі 6 тәулікке дейін профилактикалык мақсатта және емдеу үшін қолдану. Инфекциямен наукастанушылык күшеюі мүмкін болатын маусым алдында, кене шакканда 28 күн бойы.
Грипп Қызамық	Адамнын калыпты иммундыглобулині Қызамыкка карсы және қалыпты адам иммундыглобулині	Түмауды емдеу жөне алдын алу Инфекиияның алғашкы кезенінде жанаскан жүкті әйелдер - алдын алу үшін. Пассивті иммундау үрыкты инфекциядан корғай алмайды.
ЦМВИ - инфекция.	Цитомегаловируска карсы иммундыглобулин. ЦМВ - ка карсы антиденелері бар адамнын қалыпты иммундыглобулині.	Серопозіггивті алғашкьі кезенінде жанасқан жүкті әйелдер- аддын алу үшін. Пассивті иммундау ұрыкты инфекциядан корғай алмайды. Біріншілік ЦМВИ - ны емдеу және жүкгі әйелдерде созылмалы ЦМВИ, емшек жолындағы нәрестелер және сәби жастағы балалардың, трансплантация жасалынған кездегі реципиенттердегі ЦМВИ -ның аддыналу үшін.
Папиомиелит	Адамнын калыпты иммундыглобулині	Профилактика

Қарапайым ұшык	Қарапайым ұшық вирусына қарсы антиденелер бар донордын калыпты иммундыглобулині	Қарапайым үшыктың біріншілік жедел және созылмалы асқынған, рециднвті түрлерін емдеу.
Ротавирусты инфекция	Энтеральды колдануға арналған антиротавирустын донорлық иммундыглобулин (құрғақ)	3 жасқа дейінгі балаларда болатын ротавирусты инфекциялардан емдеу.

Вирустың иифекциялардан қорғану үшін пассивті иммундау - ол қорғанысы жоқ адамдардың организімінде вирустарды бейтараптау және вирустық инфекцияның дамуын тоқтату үшін антивирустық дегиденелерді (поликлональды, моноклональді) енгізу. Вирустық инфекциялар кезінде антиденелер •вирустың жасушаға енуін тоқтатады, табиғи киллердің антидене тәуелді жасушалық цитотоксиндылығын күшейтеді, өздігінше немесе комплементтің қатысуымен вирусты бейтараптайды. Сондықтан организмге адгізілген вирусспецификалық антиденелер инфицирленбеген жасушаларды ғана қорғау үшін тиімді, яғни Фіар тек қана жасушалардан тыс немесе жасуша беткейінде орналасқан вирустарға әсер ете алады. Сондықтан, вирустардың жасушаішілік репродукциялануына және олардың бір жасушадан басқаларына таралуына антидене кедергі жасай алмайтындығына байланысты, инфекция ошағы толық жойылмайды. АД-дің пиноцитоз жолымен қалыпты жасушалар мен қатар вирус жүққан жасушаларға ену қабілеттілігі бар. Бірақ, жасуша вакуоліне түскен вирус-бейтараптаушы АД вирустық АГ-мен кездесе алмайды, және де онымен байланыса алмайды, өйткені олар плазматикалық мембранамен оқшауланған. Осыған байланысты бүл антиденелер лизосомалдық ферменттердің әсерінен пиноцитоздық вакуольдерде бүзылысқа үшырайды. АД-ді адамдар мен жануарлар қан сарысуы (плазмасы), нақты вирусқа жоғары ; титрі бар қалыпты донорлық иммуноглобулин, иммундалған донорлардан алынған спецификалық имундыглобулин қүрамында немесе моноклональды түрінде енгізуге болады.

АД- мен иммундаудың басты жетістігі сол- бірден иммунитеттік жағдай жасауға мүмкіндік береді, ол 1-6 аптаға созылады.Адамдардан алынған кейбір АД-дің (І§0) организмнен жартылай бөлініп шығу кезеңі 30 күндей, сондықтан 3 ай бойы пассивті қорғанысты қамтамасыз ете алады. АД уыттылығы жоқ табиғи өнім, агрегирленбейді және иесінің тіндерімен реакцияға түспейді. Вакциналар мен АД- ді қатар енгізу бірден пайда болатын және үзаққа созылатын иммунитет қалыптастыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мысалы, осындай тәсіл кенелі энцефалиттің профилактикасы үшін пайдаланылады. Пассивті антиденлерді әдетте көктамыр ішіне немесе бүлшықетке енгізу әдісі қолданылады. Пассивті иммундауды қайталап жүргізу иммунитетті күшейтпейді және жиі асқынулар болуы ықтимал.
Қалыпты иммундыглобулиндер- адамның қан сарысуынан бөлініп алынған, тазартылған және этил спиртімен өңдеу тәсілімен концентрацияланған иммунды белсенділігі бар ақуыздық фракциялар болып табылады. Иммундыглобулиндер сериясын дайындау үшін 1000- нан кем емес дені сау иммунизацияланбаған донорлардың плазмасын пайдаланады. Ақуыздардың концентрациясы 9,5- нан 10,5%-ға дейін болады. Препараттың қүрамында консерванттар және антибиотиктер, адам иммундытапшылық вирустарына (АИВ-1, АИВ-2), гепатит С вирусына, гепатит В- нің беткейлік АГ-не қарсы АД-лер болмауы керек. Адамның қалыпты иммундыглобулиндерінің әсер етуші факторы- белсенділік қабілеттілігі бар полиспецификалық иммундыглобулиндер болып табылады. АД-ің максимальды концентрациясы қанда 24-48 сағаттан кейін байқалады,олардың организмнен жартылай болініп шығу мерзімі - 3-4 апта. Препарат организмнің резистенттілігін жоғарылатып, бейспецификалық белсенділік әсерін тигізеді (13.3-кесте).
Адамның қалыпты иммундыглобулиндерін біріншілік және екіншілік иммунды тапшылық пайда болатын инфекцияларды; салмағы аз, мезгілінен ерте туылған нәрестелерде өте ауыр өтетін бактериялық және вирустық инфекцияларды; цитостатиктер мен иммундыдепрессанттар қолданған кезде емдеу және
профилактикалық мақсатта пайдалаиады. Қалыпты иммундыглобулиндерді енгізу белсенді иммундау тиімділігін төменднтуі мүмкін. Сондықган иммундыглобулиндер енгізгеннен кейін ең болмағанда 30 бойы вирусқа қарсы қолданылатын парентеральдық тірі вакциналарды пайдаланбаған жөн. Ад иммундыглобулиндеріне сезімталдығы жоғары, әсіресе І§ А тапшылығы бар, науқастарға иммунды глобулин енгізуге болмайды. Дайын АД-лерді (иммундыглобулиндерді) енгізгеннен кейін жана реакциялар байқалуы мүмкін: бас ауруы, лоқсу, бас айналуы, қүсу, ішінің ауруы, артериялық гипо- неме гипертензия, тахикардия, цианоз, демікпе, кеудесінде қысылу немесе ауырсыну аллергиялық реакциялар.
Спецификалық иммундыглобулин препараттары. Қанда спецификалық АД-ің қажетті корғаушылық деңгейін қамтамасыз ететін гипериммунды (арнайы) гамма-глобулиндерді бүлшық етке енгізу арқылы бірқатар вирустық инфекциялардың профилактикасы жеткілікті тиімділікпен атқарьшады. Спецификалық иммундыглобулиндерді вакцинацияланған немесе жақын арада инфекциядан айыққан донорлардың қан сарысуынан бөліп алады. Мүндай препараттарды стандарттау тиісті қоздырғыштың АГ- не қарсы АД- і" титрын анықтауға негізделген. Олардың әсер ету мерзімі қысқа болатындықтан мүмкіндігінше соларме» бірге тиісті вакциналар енгізу тиімді болады (13.4-кесте).
Кесте 13.4.'
Спецификалық иммуидыглобулиндік препараттар

Вирустық инфекциялар	Препарат, енгізу жолдары	Өндіруші -фирма
ЦМВ инфекция	Цитотек (Суіоіесі), тамыр ішіне(т/і)	"Биотест фарма ГмбХ", Германия
Гепатит В	Антигеп (АпСіһер), т/і	"Биомед",Пермь, Ресей
Гепатит В	Гепатект (Нераіесі) т/і	«ВіоІезС Рһагта» Германия
Қүтыру	ИМОГАМ РАЖ,б/і	"Пастер Мерье" Франция
Кенелі энцефалит	Кенелі энцефалитке қарсы адам иммундыглобулині, б/і	НПО "Микроген", Ресей
Кенелі энцефалит	ФСМЕ- БУЛИН (ҒЗМЕ-ВЦЬШ), б/і	"Австрийскии институт гемодериватов ГмбХ", Австрия

Цитотекті - орган алмастырылған (трансплантация)иациентгерде ЦМВ жүққаннан кейінгі болуы» ықтимал асқынудың алдын алу үщін қолданады. Препарат қүрамында ЦМВ- қа қарсы спецификалық АД-; лер (негізінде І§ О) болады. Цитотект дайындау үшін қүрамында АИВ (ВИЧ)-І ,-2-ге, гепатит С вирусына, гепатит В вирусының беткейлік АГ-не антиденелер болмайтын, және де бауыр ферментінің (трансаминазаның) деңгейінің жоғарғы шекарасы қалыптан аспайтын дені сау донорлардың плазмасын пайдаланады. Препараттың қүрамындағы иммундыглобулиндер мөлшері 95%-дан кем емес, ал ЦМВ- қа қарсы антиденелер - 50 Е (Е.П.Эрлих институтты препаратының салыстырмалы бірлігі) болуы керек. Препарат, қолданғаннан кейін 6 апта - 3 ай бойы қызамыққа, қызылшаға, эпидемиялық паротитке, жел шешекке қарсы тірі вакциналарды енгізуді үсынуға болмайды. Цитотект қолданғанда келесі жанама қүбылыстар болуы ықтимал: денесі қалтырау, бас ауыруы, температура көтерілуі, лоқсу, құсу, буындардың және арқасының ауыруы, аллергиялық реакциялар.

Антигеп - Ресейде өндірілетін препарат, В гепатитке қарсы егілмеген адамдар арасында кездейсоқ жүқтырып алу қаупі төнгенде (стоматологиялық емшаралар, қан құю, қан алмастыру ж.т.б.), немесе егу курсы аяқталмағандарда, немесе НВз антиденелер титры қорғаныс деңгейінен төмен (10 МЕ/л-ден аз) немесе белгісіз болғанда, және де егу жүргізуге болмайтын жағдайларда вирустық В гепатиттің алдын алу үшін қолданылады. Инфицирленген материалмен жанасқан пациенттерге бірден спецификалық иммундыглобулин енгізсе 3 ай бойы пассивті иммундық қорғанышты қамтамасыз етеді, яғни аурудың апдын алады,немесе індет ауырлығын азайтады. Антигеп - В гепатитке қарсы егілген дені сау донорлардың плазмасынан этил спиртімен фракциялау әдісімен бөлініп алынған иммудық белсенді ақуыздардың концентрацияланған ертіндісі. Препараттың әсер етуші факторы - В гепатит вирусының беткейлік НВз антигеніне қарсы белсенділігі бар АД (иммундыглобулиндер). Антигепті қолданғанда сирек жағдайда ; гиперемия және алғашқы тәулікте температура көтерілуі сияқты реакциялар байқалуы, және де әр түрлі аллергиялық реакциялар дамуы мумкін.
Гепатект-В гепатиттің алдын алу үшін келесі жағдайларда қолданылады: инфицирленген қауіпті материалдармен( қан, плазма, сарысу) жанасқанда; НВз Ад табылған пациенттерден бауыр трансплантантын ауыстырганда; В гепатит вирусының беткейлік антигендерін тасымалдаушы аналардан туылған нәрестелерде; өте жоғары немесе түрақты жүғу қаупі бар, және де қорғаушы антиденелерді жеткілікгі деңгейде өндіру қабілеттілігі жоқ жағдайларда (операция алдында, қайталап трансфузиялау, гемодиализ).
Препарат қүрамында адам плазмасының 100 мг ақуызына 50 МЕ мөлшерінде В гепатит вирусына қарсы АД-р болады. Препарат вирустық тірі вакциналардың (қызылшаға, қызамыққа, эпидемиялық паротитке, жел шешекке қарсы) тимділігін төмендетеді. Препаратты енгізгеннен кейін жанама әсерлер байқалуы мүмкін: бас ауыруы, қалтырау, температура көтерілуі, лоқсу, қүсу, буындары мен арқасының ауыруы, аллергиялық реакциялар; сирек жағдайда - артериялық қысымның төмендеуі, анафилактикалық естен тану (шок), асептикалық менингит сиптомдары, бүйрек жеткіліксіздігінің терендеуі.
ИМОГАМ РАЖ - қүтыру вирусы жүғу қауіпі бар күмәнді адамдарда қүтыру ауруының алдын алу ұшін қолданылатын иммундыглобулин (адамнан алынған). Әсіресе, бүл препаратгы 2-дәрежелі (тістеген кезде тері жабындысының бүтіндігі бүзылмаған, шамалы қан шығып тырналған немесе сызатталған) және 3-дәрежелі (бір немесе бірнеше жерден тістелген, тері жабындысының бүтіндігі бүзылған, шырышты қабаттарға сілекей түскен) зақымданулар болған жағдайда қолданады. 2-дәрежелі зақымдану кезінде антирабикалық (қүтыруға қарсы) вакцинаны бірге пайдаланады (егер адамды тістеген жануар он күн бойы сау күйінде болса емдеуді тоқтатады). ИМОГАМ РАЖ - ды тек қана қүтыруға қарсы вакцинамен бірге пайдалану қажет. Препаратгы антирабикалық вакцинамен бірге (вакцинаның бірінші дозасын енгізгеннен кейін сегіз күннен кешіктірмей), бірақ әрқайсысын дененің әр жеріне және инені жаңалап, тек қана бүлшық ет ішіне енгізеді. Бір рет енгізілетін препараттың дозасы -20 МЕ/кг. Оның дозасын ешқанда арттыруға болмайды, өйткені дозасын көбірек енгізгенде антиденелер өндірілуі біршама басылып қалуы мүмкін. Қүгыруға қарсы иммундыглобулин енгізгоннен кейін кейде температураның көтерілуі, терілік реакциялар, қалтырау, сирек жағдайда бас айналу, қүсу, гипотензия, тахикардия, аллергиялық реакциялар (анафилактикалық шок) байқалуы мүмкін.
ФСМЕ - БУЛИН - көктемгі жазғи минингоэнцефалиттің (КЖМ -ВЛМ) жедел алдын алу үшін қолданылатын препарат (иммундыглобул-ин). Бүл препаратты жедел профилактикалық мақсатта келесі жағдайларда пайдаланады:
ФСМЕ - БУЛИН- мен шамалы иммундалған немесе ешқашан иммундалмаған адамдар кенелі энцефалит бойынша табиғи ошақты орманды жерлерде болғанда;
кенелі энцефалитке қарсы вакцинаға сезімталдығы өте жоғары болғанда; жедел жүқпалы аурулармен науқастанып, температурасы өте жоғары болғанда. Препарат тез әсер етеді (қорғаушылық әсері 24 сағаттан кейін басталып 4 аптаға дейін созылады) және биологиялық жартылай шығу кезеңінің үзақтығы 21 тәуліктей. Оны, төзімділігін төмендетпей, қайталап пайдалануға болады. ФСМЕ^- БУЛИН енгізгеннен кейін кем дегенде 3 ай откенше тірі вакциналармен (қызылша, қызамық, мысқылға қарсы) белсенді иммундау жүргізуге болмайды. Бүл препарат іс жүзінде жанама реакциялар қоздырмайды, кейде ине сүққан жерде қышыну және де температурасының шамалы көтерілуі-байқалады. Гаммаглобулинемияға шалдыққан адамдарда анафилактикалық реакция пайда болуы ықтимал (І§ А- ға қарсы антиденелердің титры жоғары болғанда).
Кенелі энцефалитке царсы иммундыглобулин (адамдардан алынған) ересектер мен балаларда кенелі энцефалитті емдеу және жедел алдын алуға арналған. Препараттың әсер етуші факторы - кенелі әнцефалит вирусын бейтараптайтын, белсенділік қабілеті бар иммундыглобулиндердің О класына жататын антиденелер. Организмге енгізгеннен кейін 24-48 сағатта максимальды концентрацияға жетеді (қанда), олардың организмнен жартылай шығу кезеңі - 4-5 апта. Анамнезінде адам қанынан дайындалған? препараттарға ауыр түрде аллергиялық реакциялар болғаны анықталса бүл препаратты қолдануға болмайды, яғни қарсы көрсеткіш болып табылады.Иммундыглобулин енгізгенде, әдетге, ешқандай жанама реакциялар болмайды. Дегенмен, сирек жағдайларда гиперемия, инъекция жасаған жердің ауыруы, алғашқы тәулікте температурасыныц шамалы көтерілуі, аллергиялық реакциялар дамуы мүмкін. Иммунды- глобулиннің әрбір инъекциясынан кейін кем дегенде 3 ай өткен соң ғана тірі вакциналармен (қызьшша, қызамық, эпидемиялық паротит) белсенді иммундауға болады. Кенелі энцефалитке қарсы иммундыглобулин мен вакцина қолдану арасының үзақтығы 4 аптадан кем болмауы керек.
Секрециялыц иммундыглобулиндер мукозальды инфекциялардан қорғауда маңызды роль атқарады. Спецификалық секрециялық А патогеннің шырышты қабаттарға алғашқы колонизациялануын тежей алады. Қүрамында А класына жататын спецификалық антиденелердің кең спектрі бар сүттен, адамдар мен жануарлардың уызынан алынған иммундыглобулиндерді бактериялық және вирустық инфекциялардың алдын алу және емдеу үшін пайдалануға болады. Уыздың қүрамына: иммундыглобулиндердің барлық кластары (І§А ,І§М, І§0,1§ Д) кіреді, бірақ олардың 90% І§А - ның еншісіне тиеді; цитониндер (интерферон, өсу факторы), лактоферрин (микробтардың көбеюіне кедергі жасайды, фагоцитозды және цитокиндердің белсенділігін күшейтеді), лизоцим, амин қышқылдары (пролин, таурин), жоғары молекулалы ақуыздар,. майлар, көмірсулар, витаминдер (А, бета- каротин, Е, В12, Д), минералдар кіреді.
Біздің елде адамның уызының сарысуынан дайындалған иммунды глобулинді қолданады, оны чигаин деп атайды. Чигаинді босанғаннан кейін 2-3 тәулікте дені сау әйелдерден алынған уыздан дайындалады, майдан тазартылып, стерильдейді. Чигаиннің әсер етуші факторы - секрециялық иммундыглобулин А. Препарат сыртқы зақымданған жерлерді өңдеу үшін сүйық күйінде шығарылады, қүрамында консервантгар және антибиотиктер жоқ. Чигаинді шырышты қабаттар бактериялар және вирустармен зақымданған кезде (ЖРВИ, ринит, конъюктивит, ауыз ойылуы - молочница, іріңді қабынулар) емдеу және профилактикалық мақсатта қолданылады. Препарат жанама реакциялар қоздырмайды. Қарсы көрсеткіш әйел сүтіне аллергия болуы. Сиыр уызынан алынған иммундыглобулиндердің коммерциялық препараты көптеген елдерде шығарылады және құрамында бактериялық және вирустық инфекцияларға қарсы антиденелердің кең спектрі болады. Уыз қүрамындағы антиденелердің концентациясын жануарлады (сиырды) иммундау әдісімен кобейтуге болады. Сиыр уызы айқын иммцндыпротекторлық, регенерациялық әсер етеді (әсіресе асқазан-ішек жолдарының, тыныс алу жүйесінің шырышты қабаттарын зақымдайтын инфекциялар кезінде); коммерциялық препарат "Колострум"(АҚШ) сиыр уызыньің 100% лиофилизатынан түрады және антимикробтық, антивирустық және де қабынуға қарсы әсер етеді. Энтеральды тәсілмен қолдану үшін капсула түрінде шығарылады.
Белсенді (активті) иммундау. Вакциналар бірнеше гогіқа бөлінеді: тірі, өлі, аралас (комбинацияланган) және рекомбинантты (векторлыц). Тірі вакциналарға патогенді қоздырғыштардың аттенуацияланған штамдарынан және қоздырғышқа антигендігі жақын туыстас вирустар штамдарынан дайындалған вакциналар жатады. Инактивацияланған вакциналарды 2 топқа бөлуге болады: корпускулярлық және молекулярлық (пептидтік). Корпускулярлық вакциналар бүтін вирустық бөлшектерден (бүтін вириондылар) немесе бөлініп алынған антигендік кешендерден (субвириондылар) түрады. Пептидті вакциналарда химиялық немесе биологиялық тәсілдермен синтезделген антигендік кешендер молекулалары болады. Қазіргі кезде үдемелі түрде молекулалы генді- инженерлік вакциналар жасалуда. Олар үшін спецификалық микроорганизмдер антигендерін синтездеу қабілеттілігі бар бактериялардың, вирустардың немесе саңырауқүлақтардың рекомбинантты штамдарын дайындау арқылы алады. Жаңа буынды вакциналарды жасаудың негізгі бағыттары: синтетикалық және жартылай синте- тикалық, көп компонентті полиантигенді ассоциациаланған және инъекциясыз қолданылатын мукозальды вакциналар жасап шығару. Синтетикалық және жартылай синтетикалық вакциналар қүрамында балласты заттар мен қосылыстар жоқ және тасымалдаушы адъюванттарға сіңірілген антигендерден немесе
олекулалы түрдегі антиген детермиңанттарынан тұрады. Гендік инженерлік рекомбинантты вакциналар вирустық полинуклеотидті ДНҚ вакциналары) жасап шығарудың болашағы зор. Қазірдің өзінде құрамында ртүрлі патогендердің антигендерін тасьімалдайтын бактериялардың, ашытқы саңырауқүлақтардың, ирустардың 100 - деген рекомбинантты штамдары алынып отыр. Мысалы, шешек вакцина вирусының егізінде В гепатитке, кенелі энцефалитке, қүтыру ауруына, АИВ (ВИЧ) инфекцияға және тағы басқа да кторлық вакциналар алынды. В гепатитке қарсы рекомбинантты вакциналары алынды, АИВ инфекцияға рсы рекомбинантты вакцина клиникалық сынақтан өтіп жатыр. Вакцинаның қорғаушылық әсері - жасушалардың антигенпрезенттеуші белсенділігін арттыратын, жадында сақтаушы жасушалар санын көбейтуші иммундыкомпонентті жасуша-ларды белсендіретін мүмкіндігін, бірнеше эпитоптарға қарсы -хелперлерді Т-цитотоксикалық жасушаларды ынталандыратын, және жадында сақтаушы В- ісушалардың лимфоидты тіндерде үзақ сақталуын қамтамасыз ететін қабілетгілігіне байланысты. Мүндай вакцина, (әсіресе суббірлік және пептидтік типтегі) вакциналық және жасушалық және мукозальдық иммунитетті айқын стимульдейді. Бүл қорғаныс штам спецификалық болып табылады, және сарысулық иденелердің түзілуіне байланысты. Интраназальды жолмен енгізілген тірі вакциналар үзақ мерзімді, :пе-теңдік жауапты ынталандырады: оған СД8, СД4 Т-жасушалық, гуморальдық және жергілікті жауап ады. Кейбір тірі вакциналар (полиомиелитке қарсы оральды, грипке қарсы интраназальды) әр жүйелі әне жергілікті иммунитет дамуын қоздырады. Секрециялық І§А шырышты қабықтың эпителиялық жасушасына вирус енуіне жол бермей, жергілікті тиімді имму нитетті қамтамасыз етеді. Инактивацияланған йакциналарға қарағанда тірі вакциналардьщтиімділігі едәуір жоғары. Инактивацияланған вакциналардың иммуногенділігі енгізілетін антигендердің молекулалық молшерімен, химиялық қүрамы және физикалық Жағдайымен байланысты. Молекуласы ірі және күрделі болса иммуногендігі жоғары болады. Иммундық жауапты күшейту үшін адъюванттарды пайдаланады. Адъювант ретінде қоспаларды, микробтық қүрылымдарды (ақуыздарды, нуклеин қышқылдарды, монополисахаридтерді), синтетикалық зат тектестерді (жартылай нуклеотидтер, гликопептидтер, полиоксидонийлар), цитокиндерді және пептидтерді қолдануға болады. Дүние жүзінің барлык елдерінде жаппай егу кезінде тек қана алюминий түздарын, айлы адъюванттар мен полиоксидонийді пайдалануға рүқсат етілген. Алюминий гидроксиді антигенді сіңіріп алыгі, оны вакцина егілген жерде үзақ уақыт үстайды, нәтижесінде вакцинаның спецификалық мпоненттерінің презенттеуші жасушалармен өзара жақсы әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Минералды [ъюванттар негізінде Тһ 2 - жауапты күшейтеді. Гриптің (Гриппол) және А гепатитінің (Геп-А-ин-ВАС- ОЛ) алдын алу үшін қолданылатын вакциналарда адъювант ретінде полиоксидоний пайдаланылады, ол Т-тәуелсіз жауаптың түзілуіне мүмкіндік береді. Вакциналардың сапасы олардыңтиімділігі, қауіпсіздігі, нсыздығы, экономикалық тактикалық - техникалық параметрлері бойынша іс жүзінде кең қолдану мкіндігіне қарай анықталады.
Рекомбинанттық вирустар негізіһде вакциналар жасап шығаруда жаңа вакцинарды іздестіру және қолданыстағыларды жетілдіру қазіргі кезеңнің ең перспективті бағыты ретінде қарастырылады. Бүл процестің мәнісі - гексерілген қауіпсіз және тиімді вакциналық вирусты пайдалану және олардың геномына қажетгі патогендердің иммуногенді акуыздарын кодтайтын гендерді тіркеу жолымен модификациялау. Рекомбинанттық вирустар негізінде дайындалатын вакциналардың артыцшылыгы: қауіпсіз және тиімді вакциналық вирусты таңдап алу мүмкіндігі;
патогеннің (антигенің) ең қажетті әргүрлі ақуыздарын геномға тіркеу (қосу) мүмкіндігі; рекомбинантты вирустың иесінің жасушасына жеңіл енуі; антигенді көп мөлшерде алу мүмкіндігі; .
вектор-вирустың ақуыздарының адъюваттық әсер ету қабілетінің болуы;
вектор-вирустың жасушаішілік көбеюі иммундық жүйенің компонентгеріне антигенді гікелей тиімді жеткізуді қамтамасыз ету қабілеттілігі;
гуморальдық және жасушалық иммунитетгі қамтамасыз етуі;
олардың кейбіреуін лиофилизациялау және арнайы тоңазатқыш қондырғы-ларысыз сақтау ыүмкіндігі.
Шектеулері (кемшіліктері):
вирустардың бәрі бірдей генетикалық реконструкциялауға көнбейді, және де олардан алынған рекомбинанттардың иммундық жауап қоздыру қабілеттілігі бойынша үлкен айырмашылығы болады. : вирустық вектордың өзі антиген болып табылады, және де кейбір вирустар қабыну процестері" қоздырады, яғни реактогенділік қасиеті бар. Бүл процестер олардың типіне, орналасуына және көрінісі" байланысты иммундық жауапты күшейту үшін пайдалы болуы мүмкін, бірақ зиянды әсер етуі де ықгимал,
ДИҚ -ды вакциналар. Бүл бағытта вакцина іздестірудің мақсаты ауқымды - ол тек қана жұқпал аурулардың алдын алу үшін вакциналар жасаумен қатар, созылмалы жүқпалы ауруларды, қатерлі ісіктер' аутоиммунды ауруларды, аллергияларды емдеу үшін де препараттар шығаруды қамтиды. Минималь гендік қосылыс жасаумен плазмидалық шеңберлі ДНҚ-н пайдалану бактериялық және вирустық векторлар негтнде\ \ вакцнналарға тән кемшшнстерден арылу жолдарын қарасгтыру больт табылады. Жаңа идея1
қажетті генін (немесе бірнеше гендерін) және жасушада осы гендерді экспрессиялау үшін элементгерді енгізу. Ол иммунизациялау процесін асқындыратын қажетсіз ақуыздардан қүтылуға береді. Плазмидалардың конструкциясын осылай унификациялау әртүрлі патогендерге қарсы мөлшерде бірегей технологиялық вакциналар алуға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде зерттеушілердің көот осы мәселемен айналысуда.
Жалаң плазмидалардың жасушаға енуі, сонан соң ядросында геннің немесе гендердің транскрипциялануы мүмкін емес деген көзқарасқа байланысты жалаң ДНҚ негізінде вакцина жасау идеясы алғашқыда күмән туғызған болатын.
1990 жылы Вольф әріптестерімен бірге плазмидалық жалаң ДНҚ-ң жасушаға ену қабілеттілігі болатыны туралы сенімді дәлелдер келтірді. Осыған орай, вирустық векторларды пайдаланбай-ақ жануарлар организміне гендерді енгізуге болатыны туралы сенімді дәлелдер келтірді. Осыған орай, вирустық векторларды пайдаланбай-ақжануарлар организміне гендерді енгізуге болатыны туралы зерттеулер ағымы бүгінге дейін үдемелі жүргізіліп келеді.
Иммундау мақсатында патоген антигендерінің дайын ақуыздық препаратын жасуша цитоплазмасына тікелей енгізуді іске асыру өте қиын, ал ДНҚ - жсуша ядросына еніп,патоген ақуызының жасушаішілік экспрессиясын іске қосады да,нәтижесінде МНЖ (МНС) I кешенімен пептидтердің презентациялануын және жасушалық иммундық жауаптың (СД8+) индуцирленуін қамтамасыз етеді.
Жаңа формадағы вакцинаның перспективтілігін дәлелдеу үшін жасушаға жалаң ДНҚ-ын тиісті орынға, жеткілікті дозада және көлемде жеткізу тәсілдерін жетілдіру үшін қосымша зерттеулер жүргізу керек болды.
ДНҚ-н қажетті көлемде енгізудің қиындықтарын жеңу үшін қарапайым физикалық стратегия үсынылды: алтыннан жасалған микробөлшектерге жапсырылған ДНҚ-н гендік зеңбіректердің көмегімен электропорациялау және иньекциялау.
Электр импульстарымен өндеу жолымен электропорациялау кезінде жасушалық мембраналарда уақытша қуыстар пайда болады. Бүл қуыстар плазмидалық ДНҚ-ның жасушаға тиімді өтіп кетуіне мүмкіндік береді. Сондықтан патоген ақуыздарының экспрессиялануын күшейтеді, нәтижесінде вакцинаның потенциалын жақсартады.Плазмидалық ДНҚ-ң өзі инертті матрица емес, ол белгілі реттіліктер қоршауындағы гипометилирленген СрО болуына байланысты туа біткен иммуни-титетті ынталандырады. Сондықтан плазмида цитокиндерінің (мысалы ІЬ-6, ІЬ-12, ісік некрозының б-факторы, г- және б-интерферон) көбеюін және ТҺ-1 жасушалардың басым болуымен СБ4+Т-жасушалық жауаптың поляризация-лануын қоздырады.

ДНҚ-вакциналар әртүрлі вирустардың, бактериялардың паразитгердің, қатерлі ісіктердің ақуызда- рына қарсы антиденелер түзілуін қоздырады.ДНҚ- вакцинаның артықшылығына шырышты қабаттың жүйелі иммундық жауабын қосымша индуцирлеу мүмкіндігі жатады. Плазмидалық жолақ ДНҚ-н бүлшық етке гендік зеңбірекгің (пушканың) көмегімен енгізу секрециялық мукозды І§А-ның әлсіз ондірілуін туғызады. Катиондық липидтермен немесе монофосфо-риленген А липидпен комплексті түрде инъекциялау, микробөлшектеп капсулалау, микроагрегирлеу тәсілдерін қолданып бұлшықет іш«не, оральді және интраназальды жолмен енгізгенде плазмидалық ДНҚ-ның шырышты қабатгарда едәуір деңгейде секрециялық І§ А өндіру қабілеттілігінің артатынын көрсетті.
ЦНҚ-вакцинациялар бойынша клиникалыц мәлеметтер:
вакцинаны организм жақсы қабылдайды;
қауіпсіз-иесінің геномына интеграцияланбайды; аутоиммунды емес, иммунды толеранттылық туғызбайды;
пациенттердің бәрінде (соның ішінде АИВ-инфекция жұқтырғанда) гуморальдық, жасушалық (соның ішінде Т-хелперлік) иммундық жауап қалыптасады.
Мукозальдық вакциналар. Соңғы кезде асқазан-ішек, тыныс алу, несеп-жыныс жолдары немесе кнъюктива арқылы иньекциясыз енгізуге болатын вакциналар шығаруға үлкен көңіл бөлініп отыр.Оларды мукозальдық вакциналар деп атайды. Мукозальды жүйенің ауданы 400м2 -ден көп, және де кейбір параметрлері бойынша лимфоидты жүйенің ерекше айырмашылықтары бар: мукозальды жүйенің лимфоидты тіндерінің массасы тимус, сүйек кемігі, көкбауыр және лимфа түйіндерінің масасынан (бәрін бірге алғандағы) едәуір жоғары; организмнің қартаю процесі барысында мукозальды және лимфоидты тіндердің функкциясы әлсіремейді. Патогендерден қорғайтын мукозальдық факторларға жасушалық тосқауылдар, шырышты қабаттарда орналасқан иммундық жүйенің арнайы жасушалары (СБ-4 лимфоциттер, антиген спецификалық СО-8 лимфоциттер), секрециялық А иммунды глобулиндер жатады. Мукозальды вакциналар организмге енгізу жолы бойынша пероральды (оральды, әнтеральды), интра- назальды, интравагиналды, және перректальды деп бөледі. Мұндай препараттар антигенді керекті мөлшерде тиісті ағзаға жеткізуді қамтамасыз етуі, оны деструктивті процестерден сақтауы, енгізген жерде антиген үзақ уақыт болуына жағдай жасауы керек. Қазіргі кезде мукозальды вакциналарды егу тәсілі екі бағытта дамып келеді: интраназальды және пероральды иммундау.
Вакцинаны парентеральды жолмен енгізуге қарағанда интраназальды мукозальды тәсілмен иммундаудың артықшылығы бар. Мұрын қуысына енгізу жеңіл және ол жер васкуляризацияланған, көгітеген бүрлері (ворсинки) адсорбциялық үрдіс үшін үлкен беткейлік аудан болып табылады. Интраназальды иммундаудан кейін жергілікті әрі жүйелі иммунитет қалыптасуы байқалады. Интраназальды тәсілмен вакцина егу тұрғындардың үлкен тобын иммундауға қолайлы, қымбат емес және пациенттер үшін өте ыңғайлы. Оральды-энтеральды әдіспен вакцина егудін кейбір кемшіліктері бар.
Жасушалық вакиналар. Дендритті жасушалар (ДЖ) антигенпрезенттеуші жасуша ретінде адаптациялық иммунды жауапты индуцирлейді; үйлестіреді және реттейді. Сндықтан оларды жасушалық вакцина алу үшін пайдалану табиғи үрдіс болып табылады.Пациенттерден дендритгі жасушаларды бөліп алып, оларды спецификалық антигенмен жүктемелеу вирустардың иммундық жауаптың әсерінен құтылып кетуін бейтараптаумен қатар, мақсатты түрде тиісті антигендерге қарсы антиденелер түзілуін қамтамасыз етеді. Дендритгі жасушаларды вакцина ретінде пайдаланудың біраз қолайлы факторлары бар: олардың типшелерінің көп болуы; әртүрлі иммунды жолдары, екіншілік иммунды ағзаларда орналасуы, жетілу үрдісін реттеу мүмкіндігі; антигенмен жүктемеленген дендритті жасуша-ларды МНЖ (МНС) кластарының әрқайсысына немесе бәріне бірдей бағыттау мүмкіндігі.
Жегілген дендритті жасушаларды көбейтіп алуды моноциттерде жүргізуге болады. Ол үшін гранулоцитті - макрофагальды колониясын стимулдеуші фактор және ИЛ(ІЬ)-4 жағдайда және қосымша факгорларды енгізу арқылы бірнеше күн бойы дақылдандыру керек. Дендритті жасущаларды қаннан алуға болады, олар миелоидты және лимфоидты субпопуляциялардың өндірілу көзі болып табылады. Қанда олардың саны аз болғанымен,вакцинациялау мақсатында қолдануға жеткілікті. Дендритті жасушаларды антигенмен жүктемелеу жасушалар беткейіндегі МНЖ I және МНЖ II -мен тікелей байланысуы үшін көбіне оларды пептидтермен бірге инкубациялау жолымен атқарылады. Альтернативті тәсіл ретінде дендритті жасушаларға рекомбинантты вирустық ақуыздарды, рекомбинантты вирустарды, ДНҚ- вакциналарды енгізу қолданылады. Жасушалық вакциналарды организмге енгізу әртүрлі жолмен атқарылады. Әрине, жасушалық вакциналар жаппай қолдану үшін емес, жеке адамдарды емдеуге арналған, және де жасушаларды дақылдандыру үшін арнайы жабдықталған зертхана болуы тиіс.

Кесте 13.
Жаңа буындық вакциналардың жалпы сипаттамасы

Вакцина 1	Артықшылықтары 2	Кемшіліктері 3
Пептидтер	Жабайы пептидтерден	Спецификалық эпитоптар
	тайырмашылығы бар эпитоптарға	туралы білімді кажет етеді.
	иммундық жауапты шектеуге	МНЖ тиісті типтеріне
	болдды.	байланысш
	Эпитоптарды шектеуге болады	иммуногенділігі шекгеген.
	Жеңілсинтезделеді, стабильді	Адьюванттармен бірге енгізуді
	Қүрамьш көбейтіп, комбинирлеуге	қажет етеді.
	болады.
Рекомбинантты	Гендік инженерия әдістері жақсы	Трансляцияланудан кейінгі
ақуыздар	қамтьцған	Ақуыздардын
	Сгабильді	модификациясы табиғи варианттарына сәйкес келмейді
Плазмидалық (жапаң)	Максаттағы бағытына	Гендік анитигендерді дәл
днқ	конструкциялау мүмкіндігі.	білуді қажет етеді.
	Алуы жвңіл, ситабильді.	Тиімділігі төмен (әлсіз).
	Организмгетікелей немесе	Иммундық жауапгың ТҺ2
	арнайы жабдықпен енгізуге	типіне ығысу кдуіпі бар.
	болады.
Вирустык векторлар	Әр түрлі антигендерді және	Векгорльщ вирус
	иммунды стимулдеуші	Антигендерінің
	молекулалармен және	доминанттык көрініс беруі.
	циптокиндермен косатын	Векгорлық вируска ізашарлык
	экспрессиялау мүмкіндігі.	иммунитент кажеттілігі.
	Әр түрлі вирустық вениторларда	«Тірі» векторлық вирустардьщ
	пайдалану мүмкіндігі.	дышгылық керініс беру
	Кейбір вениторгаар үшін	қаупі.
	жасушалық иммундық
	жауаптьщ сипаты белгілі.
Модифицирленген ДЖ	ДЖ-ің әртүрлі тапгерін және	Жасушаларды зақымдандыру
	әртүрлі жоддармен	қажеттілігі.
	миграциялануын пайдалану.	Багасының кымбат болуы.
	Үлкен көлемде ДЖ-ті көбейту	Антигеннің әрбір типі үшін
	мүмкіндігі.	опитимальды жағдай жасау
	Антигендердің белгілі және	кажеттілігі.
	сипаттамасыз белу	Толеризациялау мүмкіндігі.
	мүмкіндігі.	Акырғы өнімді стандаргтау
	Жетілген ДЖ-ті антигендердің	критериіні ң болмауы.
	әртүрлі типтерімен
	жүктемелеу (загрузка)
	мүмкіндігі.

Вирустарға қарағанда қатерлі ісіктердің иммунды жауаптан құтылып кету мүмкіндігі әлде қайда күрделі болатындығына байланысты, онкологияда пациентгі адресті спецификалық иммундық тәсілмен емдеу үшін жасушалық вакциналарды қолдануды кеңінен дамыту ерекше орын алады

Жасушалық вакциналарды қолданудың қызығушылық тудыратын басқа бағыты - аутоиммунды ауруларды емдеу үшін және трансплантация кезінде Т- реттеуші жасушаларды пайдалану болып табылады.
Соңғы жылдары медициналық тәжірибиеде жетілдірілген жаңа буынды вакциналар қолданыла бастады. Бүл вакциналардың өзіне тән артықшылықтары және кемшіліктері бар (13.5-кесте).
■і
Вакцинамен алдын-алудың қауіпсіздігі
Вакцинация кезінде қолайсыз жағдайлар пайда болуы ықтимал. Олар келесі жағдайлармен байланысты:
Вакцинаны ондірістік жағдайда дайындау кезіндегі олқылықтармен.
Вакцинаның өзімен және немесе оның микроорганизммен өзара әсерлесу ерекшеліктермен.
Вакцина егу ережесінің бұзылуымен және немесе қолдану нұсқауын орындамаумен.
Егу жүргізу кезінде қосымша (ілеспе) патологиялық процестермен қатар келуі.
Медициналық иммундыбиологтялық препараттарды- қолдану негізінде болуы мүмкін жағымсыз әсерлерді (эффекті) шартты түрде үш топқа бөледі: А-препаранттың өзінің әсерімен байланысты; В- препаратқа әрбір жеке түлғаның реакциясымен байланысты; С-«статистикалық» деп аталатындармен байланысты.
А-типті жағымсыз әсерлер - препараттардың өзінің нағз қолайсыз (жанама) әсер етуі. Олар дозаға байланысты, біраз уақыттан кейін пайда болады, сондықтан клиникалық сынақтау кезінде анықгалмайды.В- типті жағымсыз әсер ету (пациенттің жеке басына тән реакция) әдетте кенеттен басталып, жылдам және ауыртүрде өтеді. Оған нағыз және жалған аллергиялық реакциялар жатады. С-типті жағымсыз реакциялар- ол «статистикалық эффектілер» жағымсыз жанама әсерлердің жиілігін статистикалық әдістермен багалауды пайдаланған кезде анықталады.
Вакцина егуден кейінгі кезенде байқалатын жанама әсерлер.
Жергілікті реакциялар:
Енгізген жерде абсцесс пайда болу (бактериалық,стерильді).
Лимфаденит(соның ішінде іріңді қабыну).
Жергілікті ауыр реакция (буыннан тыс жердің ісінуі, 3 күннен артық уақыт терінің қызаруы, ауыру байқалу,ауруханаға жатқызу қажеттілік туындауы).
ОЖЖ (ЦНС) жагынан пайда болатын жанама реакциялар:
Жедел солғын салдану (паралич): жедел солғын сал болу (алы, бәрі соның ішінде вакцинды- ассоциацияланған полиомиелит, Гейнс-Барр синдромы(бет нервінің оқшауланған салдану болуынан басқалары).
Энцефалопатия (6 сағат ішінде айқын есінен танумен қабаттасатын тыры-сулар және \ немесе 1 тәулік және одан да артық уақытта байқалатын мінез-қүлқының өзгеруі).
Энцефалит (вакцинациядан кейін 1 -4 апта уақыттан кейін пайда болған өзгерістер -энцефалопатия кезіндегідей, және жүлын сүйықтығында -пиноцитоз және немесе вирус табылуы).
Менингит.
Тырысулар (ошақтық белгілері жоқ-фибрильді және фибрильсіз).
Басқа жанама реакциялар:
Аллергиялық реакциялар (анафилактикалық естен тану, анафилаксикалық реакциялар- ларингоспазм, ангионевротикалық ісіну, есекжем,теріде бөртпе пайда болу).
Артралгиялар (персистирлеуші, транзиторлы).
Жайылмалы (генерализованная) БЦЖ - инфекция.
Дене қызбасы (жеңіл- 38,5°С-ке дейін, ауыр -40°С дейін және гипертроксия-40°С жоғары).
Коллапс(кенеттен бозару, бүлшық ет атониясы, есінен тану-1 күн ).
¥зақ уақыт жылау (3 сағаттан астам).
Остеит/остеомиелит: БЦЖ-дан соң, 6-16 сағаттан кейін.
Токсикалық шок синдромы (бірнеше сағатган кейін басталып 24-48 сағаттан кейін өліммен аяқталуы).
Сепсис.
Вакцинадан кейін 4 сағат ішінде байқалатын басқа жанама реакциялар (соның ішінде ешқандай себепсіз өліммен аяқталатын жағдайлар).
Диагностикалық препараттар. Иммундық жүйенің жұмысының өзгеруімен байланысты туынд жұқпалы және жұқпалы емес аурулар кезінде, нммундық дәрежені бағалау үшін медицинада кө диагностикалық препараттар мен жүйелер табылып, тәжірибеде қолданылды. Олардың әсер етуі механизі іп уііго және іп уіуо сынақтары арқылы ашылған жасушалық және гуморалдық реакцияларға негізделге
Рекциялар кешені әртүрлі және оған кіретіндері төменгідей:
спецификалық табиғи антиген, немесе рекобинантты ақузыдар, спецификалық пептидтер жә моноклоналды антиденелрге негізделген антиген-антидене реакциялары;
амплификация мен молекулалық гибридизацияға негізіделген генетикалық титрлеу;
иммундыкомпетентті жасушалардың сан-сапасын анықтайтын жасушалық реакциялар; табиғи төзімділіктің факторларын анықтау (компелемент, интерферон, лизоцим, т.б.);
иммунитетті реттеуге қатынасатын иммундыцитокиндер мен басқа биологиялық белсенді затгар анықтау;
тері сынамасы және реакциялар, мысалы, аллергиялық.
Реакцияларды жүргізу техникасы және оған қажетті саймандардың саны өте көп: қарапай пробиркадан бастап автоматгалған, компьютерленген жүйелермен аяқталады.
Кейінгі уақытта биосенсорлық тест-жүйелер жемісті дамып келе жатыр. Олардың жүмыс і принципі - детекторлар арқылы физикалық (опалесценция, агглютинация т.б.) және химиялық ( өнімдер мен қосындылардың пайда болуы) арнайы иммунды реакциялар жүрген кезде пайда болат көрністерді тіркеу.
Аллергиялық, иммунологиялық және қатерлі ісік процестерінің, органды ауыстыру жүмыстарыны диагнозын қою үшін жүздеген препараттар мен жүйелер табылып жасалған.
Иммунологиялық прициптерге негізделіп жасалған диагностикалық препараттардың сезімталдьг спецификалығы және мәліметтілігі басқа сынақатарға қарағанды өте жоғары. Моноклоналдық антиден лерді, тазартылған және арнайы антигендерді қолдану аталған реакциялардың сапасын одан жоғарылатты.

1 Нобель сыйлығының лауреаттары

жүктеу/скачать 324,49 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4