§ 32. Қоныс аударушылардың шаруашылығы

• 
  Қазақстанды кең көлемде отарлаудың қалай жүргені Ресей империясының еуропалық бөлігінен келген орыс шаруаларының қазақстардың өміріне тигізген әсері және Қазақстандағы өзгерістер туралы әңгімелеу;
  
• 
  Мәтінмен жұмыс істеу машығын, тарихи оқиғалар мен құбылыстарды салыстыра отырып талдау жасау, белгілі бір тақырып бойынша жоспар құру біліктілігін жетілдіріп, кез келген оқиғаға өз көзқарасын қалыптастыру;
  
• 
  Достыққа, өзара көмекке, қонақжайлылыққа тәрбиелеу.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Оқу құралын тексеріп түгелдеу
   
3. 
   «Хабар» /ел жаңалықтарынан.../
   
4. 
   Оқушы зейінін сабаққа аудару
   

1. 
   Кестенің толтырылуы мен құжаттар бойынша сұрақтардың жауабын тексеру. Үй тапсырмасын сұрау кезінде оқущылардың өткен материалды қаншалықты игергендігін тексереміз, олардың қателерін түзеткеннен кейін өткен сабақты қорытып алып, жаңа сабақты бастаймыз.
   

1. 
   Шаруаларды Қазақстан аумағына орналастырудың себептері мен басталуы.
   
2. 
   Шаруаларды қоныстандыру қарқынын күшейту.
   
3. 
   Қазақ халқының патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы баскөтеруі.
   
4. 
   Қоныс аударушы шаруалардың баспана тұрғызу ерекшеліктері. Олардың жаңа жердегі қиыншылықтары.
   
5. 
   Жер өңдеу мен мал шаруашылығының дамуы.
   
6. 
   Омарта шаруашылығы, бақша өсіру мен балық аулау.
   
7. 
   Қоныс аударушылар мен қазақстар арасындағы шаруашылық және мәдени байланыстар
   

XVIII ғ. мен –ХХ ғ. бас кезінде Қазақстан халқының басым көпшілігін қазақтар құрады (80%), патша үкіметінің қоныс аударк саясаты салдарынан халықтың ұлттық құрамы өзгеріске ұшырады, қазақ жеріне әскерилер, «саяси сенімсіздер», орыс шаруалары, ұйғырлар, дүнгендер, т.б. қоныстандырыла бастады. Патша үкіметінің қоныстандыру саясаты төмендегідей мақсаттарды көздеді:

1. 
   Ресейдің орталық аудандарында Ресейдегі басыбайлық құқық жоыйлғаннан кейін күшейіп кеткен жерсіз шаруалардың баскөтерулерін әлсірету;
   
2. 
   Империяның ұлттық шеткері аймақтарында патша үкіметіне тірек болатын әлеуметтік топ құру;
   
3. 
   Қазақстарды отырықшылыққа көшіріп, оларды шаруалар арқылы шоқындыру және орыстандыру саясатын жүргізу.
   

1. 
   Алғашқы кезеңде патша әскерлері қазақ жеріне казак әскерлерін орналастырумен шектелді.
   
2. 
   ХІХ ғ. 60-жылдарынан бастап Орталық Ресейдегі орыс шаруаларын қоныс аудару басталды; ол үшін қазақ жері Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды.
   
3. 
   ХІХ ғ. 70-жылдарында орыс, украин, белорус шаруаларын-Ақтөбе, Қостанай, Орал, т.б. жерлерге жаппай қоныс аудару басталды. Әсіресе Жетісуға көп адам көшіп келді.
   

• 
  Әрқайсысы 30 десятинадан жер алды;
  
• 
  15 жыл бойы салықтың барлық түрлері мен міндеткерліктен босатылды;
  
• 
  100 сом мөлшерінде несие берілді.
  

Патша үкіметінің Қазақстан аумағына қоныс аударушыларды ораналастыруға байланысты шаралары мен жарлықтарын хронологиялық ретпен жазыңдар.

3-топқа тапсырма:

Мына терминдердің мағынасын түсіндіріңдер:

• 
  отаршылдық тәуелділік
  
• 
  Басыбайлы тәуелділік
  
• 
  Жергілікті (автохтонды) халық
  
• 
  Үлеске тиген жер, кесілген жер
  
• 
  Столыпиннің аграрлық саясаты
  
• 
  Ходоктар
  
• 
  Хутор
  
• 
  Жатақтар
  

2. 
   Мына адамдар жөнінде не білесіңдер?
   

П.А.Столыпин

Куропаткин

Сабақты бекіту:

Оқушылардың білімі мен оқулықтағы материалдарға сүйене тоырып, «Қоныстанушылардың шаруашылығы» тақырыбына кесте толтырамыз.

1. 
   Қазақстан тарихы хрестоматиясындағы материалды пайдаланып, хабарлама дайындаңдар: «Патша үкіметінің отаршылдық саясаты». Саясаттық мақсаты, орыс шаруаларын орналастыру аумағы және салдары
   
2. 
   Сендер қалай ойлайсыңдар, қазақстар мен қоныс аударушылар бір-бірінің өміріне, тұрмысына, мәдениетіне өзара ықпал етті ме? Өз жауаптарыңды деректермен дәлелдеңдер.
   
3. 
   Қазақ малшылары мен Ресей шаруаларының өмірі мен тұрмысын салыстырыңдар.
   

• 
  Қазақстан қалаларының даму тарихы, олардың қазақ халқының саяси, экономикалық, сауда-саттық өміріндегі алатын орны, сауда қатынастарының даму ерекшеліктері туралы түсінік қалыптастыру;
  
• 
  Практикалық жұмыс машығын, талдау және қорытынды жасай алу біліктілігін жетілдіру, оқушылардың эстетикалық талғамын, сөйлеу мәдениетін дамыту, тарихи карталармен жұмыс істей білуге үйрету;
  
• 
  Мақсат қоя білуге, қиыннан жол таба білуге тәрбиелеу.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Оқу құралын тексеріп түгелдеу
   
3. 
   «Хабар» /ел жаңалықтарынан.../
   
4. 
   Оқушы зейінін сабаққа аудару
   

1. 
   Шаруаларды Қазақстанға қоныс аударудың негізгі себептерін атаңдар.
   
2. 
   Қоныс аудару ісін жылдамдату себебі неде?
   
3. 
   Столыпиннің аграрлық саясатының мәнін түсіндіріңдер.
   
4. 
   Қазақстанға шаруалардың жаппай ағылуының салдары қандай?
   
5. 
   Қоныстанушылардың негізгі шаруашылық түрлерін атаңдар.
   
6. 
   Қазақстан Республикасы көп ұлтты мемлекет. Біздің еліміздегі халықтар арасындағы қарым-қатынастар туралы не айта аласыңдар?
   
7. 
   Отан, достық, өзара көмек, бірлік жөнінде мақал-мәтелдер келтіріңдер.
   

1. 
   Қазақстанның солтүстік-батысындағы қалалардың даму ерекшеліктері (Орал, Гурьев).
   
2. 
   XVIII ғ. негізі қаланған қалалар.
   
3. 
   ХІХ ғ. 1-жартысында әскери бекініс ретінде салынған қалалар.
   
4. 
   Қазақстанда шаруаларды қоныс аудару кезінде салынған қалалар.
   
5. 
   Жетісу мен Оңтүстік қазақстан қалалары
   
6. 
   ХІХ ғ. сауда сипатының өзгеруі.
   
7. 
   Орта Азиямен керуен саудасы.
   
8. 
   Алыпсатарлық және жәрмеңке саудасы.
   
9. 
   Жәрмеңкелердің әлеуметтік-мәдени қызметі. Тұрақты сауда
   
10. 
    Шетелмен сауда
    
11. 
    Қазақстанда көлік қатынасының дамуы.
    

Сабақтың 1-кезеңі- XVIII-ХІХ ғ. Қазақстан аумағындағы қалалардың географиялық орналасуы және олардың салыну тарихы.

№1 тапсырма. Оқулықпен жұмыс.

1. 
   Мәтінді оқып шығып, картадан Қазақстанның солтүстік- батысындағы қалалар мен XVIII ғасырда салынған қалаларды көрсетіңдер.
   
2. 
   Қаланың қысқаша тарихын мына жоспар бойынша жазыңдар:
   

• 
  Қаланың салыну тарихы
  
• 
  Орналасқан жері
  
• 
  Қалалықтардың кәсібі
  

1. 
   Мәтінді оқып шығып, ХІХ ғасырдың 1-жатрысында әскери бекініс ретінде салынған қалаларды картадан көсетіңдер.
   
2. 
   Қаланың қысқаша тарихын мына жоспар бойынша жазыңдар:
   

• 
  Қаланың салыну тарихы
  
• 
  Орналасқан жері
  
• 
  Қалалықтардың кәсібі
  

1. 
   Мәтінді оқып шығып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан қалалары мен шаруаларды қоныс аулару кезінде салынған қалаларды картадан көрсетіңдер.
   
2. 
   Қаланың қысқаша тарихын мына жоспар бойынша жазыңдар:
   

• 
  Қаланың салыну тарихы
  
• 
  Орналасқан жері
  
• 
  Қалалықтардың кәсібі
  

• 
  Сендер өз қалаларыңның салынуы туралы не білесіңдер?
  

Оқушылардан жалпы тарих курсы бойынша не білетіндерін сұрау керек (пәнаралық байланыс):

• 
  Еуропа елдеріндегі сауданың дамуы туралы
  
• 
  Жәрмеңкелер қайда және қалай өтті?
  
• 
  Жәрмеңкелердің ел өміріндегі маңызы қандай болды?
  

Малшылар мен отырықшылар арасындағы делдалдық қызмет.

Баразлар және жәрмеңкелермен байланыстың күшеюі нәтижесінде малшылардың тұрмасы өзгерді.

Әр түрлі рулар, тайпалар, халықтар арасындағы байланыс күшейіп, оларлардың араласатын орнына айналды.

Халықтар арасында мәдени байланыс қалыптасты.

Қазақстанда көлік байланысы дамыды-тас жолдар, су жолдары, темір жол байланысы күшейді. Көлік байланысының дамуы қазақ қоғамының тұрмысына, сауданың дамуына қалай әсер еткені жөнінде мысалдар келтіру керек.

1. 
   ХІХ ғ. сауда саласында қандай өзгерістер болды?
   
2. 
   Орта Азиямен керуен саудасы қалай дамыды?
   
3. 
   Сауданың дамуында көлік қатынасы қандай рөл атқарды?
   

1. 
   Жалпы тарих курсы материалдарына сүйене отырып, Еуропа мен қазақстандағы жәрмеңкелерді салыстырып, диаграмма құрыңдар (ұқсастықтары мен айырмашылықтары)
   

• 
  Қазақстандағы капиталистік қатынастардың даму ерекшеліктері жөнінде әңгімелей отырып, оның қазақ қоғамындағы тиімді және теріс жақтарын ашып көрсету; әңгіме барысында Қазақстандағы жұмысшы қозғалысына, Қазақ жұмысшыларының өз мүдделері үшін күресінің әлсіз болу себептеріне тоқталу керек;
  
• 
  Оқушылардың қосымша әдебиетпен жұмыс істеу машығын онан әрі дамыту, танымдық қызығушылықтарын арттыру;
  
• 
  Мамандықты меңгеруге, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Оқу құралын тексеріп түгелдеу
   
3. 
   «Хабар» /ел жаңалықтарынан.../
   
4. 
   Оқушы зейінін сабаққа аудару
   

1. 
   ХІХ ғ. Қазақстандағы сауданың сипаты мен дамуы туралы не айтасыңдар?
   
2. 
   Жәрмеңкелердің әлеуметтік-мәдени саладығы маңызы қандай?
   
3. 
   Үй тапсырмасын (диаграмма) тексеру
   

1. 
   Тау-кен өндірісінің жағдайы
   
2. 
   Тұз, мұнай және алтын өндіру.
   
3. 
   Ұлттық сауда-өнеркәсіп буржуазиясы мен жұмысшы табының қалыптаса бастауы
   
4. 
   Темір жолдардың салынуы
   
5. 
   Жұмысшылар қозғалысының басталуы. Қазақ жұмысшыларының ауыр жағдайы. Өлкеде жұмысшы қозғалысының күшеюі.
   

• 
  Тас-көмір өндіру және тау-кен өнеркәсібін ашу.
  
• 
  Тұз, мұнай және алтын өндіру.
  
• 
  Ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдеу орындары.
  
• 
  Темір жолдар салу.
  

Оқулық пен хрестоматиядағы мәтінде оқып шығыңдар, сондағы деректерге сүйеніп, мынаны анықтаңдар:

• 
  Жұмысшы табының құрамы.
  
• 
  Қазақ жұмысшыларының еңбегі мен тұрмыс жағдайы.
  

Оқулық пен хрестоматиядағы мәтінде оқып шығыңдар, сондағы деректерге сүйеніп, мынаны анықтаңдар:

• 
  Жұмысшылардың өз құқын қорғау үшін жүргізген күрес әдістері
  
• 
  Көтерілісшілердің құрамы
  
• 
  Жұымысшылар қандай талаптар қойды?
  
• 
  Қазақстандағы жұмысшы қозғалысының ерекшеліктері.
  

Парагараф соңындағы сұрақтар бойынша жұмыс істеу.

1. 
   ХІХ ғ. ортасында басталған капиталистік қатынастарың дамуы қазақ халқының шаруашылық өмірі мен әлеуметтік жағдайына ықпал етті. Осыны дәлелдейтін мысалдар келтіріңдер.