ҚАЗАҚ ТІЛІН ӨЗГЕТІЛДІ ДӘРІСХАНАДА

мынадай түрде модельдеп, әрбір танылған ұстанымның осы 
технологияны қолдана оқыту үдерісінде қандай мақсат көзделуі 
тиістілігі анықталды (1-кесте). 
1-кесте
Қазақ тілін жобалай оқыту технологиясы арқылы меңгертудің 
дидактикалық ұстанымдары
 
Қазақ тілін жобалай оқыту 
технологиясы арқылы 
сапалы меңгертудің 
дидактикалық ұстанымдары 
Дидактикалық ұстанымдардың жобалай 
оқыту технологиясы арқылы тілді меңгерту 
үдерісіндегі маңызы 
1 
2 
Ғылымилылық ұстаным 
Қазақ тілінен берілетін оқу материа-
лына сай жоба тақырыптарының қазіргі 
заманғы ғылым дамуының деңгейіне 
сәйкес іріктелінуі; ғылыми таным заң-
дылықтарын тіл үйренушінің өз беті-
мен ізденуі нәтижесінде толыққанды 
игеруі. 
Лингвистикалық 
ұстаным 
Тіл үйренушінің тілдік «менінің» қа-
лыптасуы, мәдениет пен тілді тығыз 
байланыста танып-білуі, қазақ және 
орыс тілдеріндегі тіларалық байланыс-
тарды танып-білуі, тұсаукесер дайын-
дау нәтижесінде студенттің коммуника-
тивтік құзыреті қалыптасуы 
Жүйелілік ұстаным 
Қазақ тілінің жүйелілік құрылымын 
танып-білуі, тілдің ішкі құраушы бір-
ліктерінің өзара функционалдық қаты-
наста болатынын дәлелдеуі, тіл жүйесі 
арқылы дүниедегі басқа жүйелерді 
тану әдістерін игеруі, оқу материалда-
рының 
сабақтастықпен 
меңгерілуі, 
соңында әрекеттер жүйесінің жоба 
дайындауға бағындырылуы 
Білім көлемін біртіндеп 
ұлғайту ұстанымы 
Қазақ тілінің фонетикалық, лексика-
грамматикалық заңдылықтарын мини-
мум түрінде меңгере отырып, өз беті-
мен іздену арқылы тіл теориясының 
нақты практикадағы қолданысын анық 

тани білуі, нақты деректерді іздестіру-
ден басталған студент әрекетінің түпкі 
нәтижеде біртұтас жобаға ұласуы 
Пәнаралық байланысты 
тұрақты сақтау 
ұстанымы 
Жоба әзірлеуде жақын пәндердің (тіл, 
философия, логика, әдебиет, тарих, мә-
дениеттану, психология т.б.) теория-
лары мен заңдарын, ұғымдарын келі-
сімділікпен, 
жүйелі, 
сабақтастыра 
танып-білуі 
Бірізділік тәртіпті сақтау 
ұстанымы 
Қазақ тілі бойынша студенттің ізденуге 
берілген тақырыптарды, тақырыптық 
топтамалардың мазмұндық-логикалық 
байланыстарын өз бетімен тани білуі, 
соның негізінде таным процесінде бір-
тұтастық көзқарастарға келе алуы, 
нәтижесінде репродуктивтік білімнен 
шығармашылыққа дейінгі аралықтағы 
жұмыстардың бір мақсатқа жұмыл-
дырылуы 
Нақтылық ұстанымы 
Тіл үйренушіге зерттеу-ізденім тақы-
рыптарын ұсынуда тақырыптың көлемі 
мен қиындығы және өмірдегі орнын 
оқытушының алдын ала біліп, дидак-
тикалық талаптардан ауытқымауы, 
жоба дайындау үдерісіндегі әр кезеңнің 
өз талабына лайық нақты қадамдар жа-
сап отыруы 
Саналылық ұстанымы 
СӨЖ/СОӨЖ тапсырмаларын, жоба жұ-
мыстарын орындау үшін тіл үйрену-
шінің өз бетімен зерттеу-ізденім жұ-
мыстарын жүргізуі мен белгілі бір тео-
риялық және практикалық нәтижелерге 
қол жеткізуінде ішкі оң мотивация-
сының болуы және тақырыптың өмірде 
маңыздылығына әрдайым ден қойып 
отыруы 
Көрнекілік ұстанымы 
Тіл үйренуші жобалай оқыту техно-
логиясын қолдана отырып, ізденім та-
қырыбындағы мәселелердің шешім-
дерін модельдеу түрінде, идеализация-
лау арқылы, ойтолғаулар түрінде көр-

некілей білуі 
Теория мен практиканың 
өмірмен тығыз 
байланысы ұстанымы 
Тіл үйренушінің жоба жұмысын орын-
дауда жеке басы қабілеті, қызығушы-
лығы, игеріп жатқан кәсібіне деген 
ықылас ерекшеліктерін ескеру 
Аффективтік ұстаным 
Тіл үйренушінің жобалау жұмысын 
жүргізудегі стратегиялық қуаттылығы 
мен ішкі сезімдері байлығы мен бас-
қара алуы; зерттеу жұмысын жүргізуі 
мен нәтижелерін тұжырымдау бары-
сындағы студенттің өзіне өзі сенімділік 
танытуы 
Когнитивтік ұстаным 
Жоба жұмысын жүргізу барысын тіл 
үйренушінің танымдық (когнитивтік) 
үдерістегі қабылдау, ойлау, сөйлеу, 
есінде сақтау ерекшеліктерін дамытуға
бағдарлау; тіл үйренушінің қазақша 
мәнді де мәнерлі сөйлеуі оның өз бе-
тінше ізденім жұмыстарын жүргізу ба-
рысындағы ойлау үдерісінің нәтижесі 
екендігін назарда әрдайым тұту, тіл үй-
ренушіні ізденім барысындағы, шығар-
машылық жеңіске жету жолындағы өз 
бетімен зерттеу әдістерін, сенімін, 
адалдығы мен оқытушыға, жолдаста-
рына деген ілтипатын, ізденім бары-
сында кездесетін басқа адамдармен 
қарым-қатынастарын қошеметтеу 
Студенттің болмысы 
туралы білімдердің жан-
жақтылығы мен 
толыққандылығы 
ұстанымы 
Тіл үйренушінің қазақ тілін жобалай 
оқыту технологиясы арқылы меңгеруі 
барысында танылатын өзінің болашақ 
мамандығына, жеке басына деген көз-
қарасының өзгеретініне, өз бетімен бі-
лім іздеу әдісінің өмірлік әдіс екеніне
көзін жеткізу 
Білім беруде студенттің 
даму (жас және 
психологиялық, 
физиологиялық) 
мүмкіншіліктерін ескеру 
ұстанымы 
Студенттің әрбір жобалау жұмысын 
орындауының нәтижесінде жас жағы-
нан да, психологиялық жағынан да да-
муына назар салу, физиологиялық же-
тілуі ерекшеліктерінің ізденім жұмы-
сын орындауға тигізетін әсерін ескеру 

Әдістеме жүйесінің 
кешенділігі ұстанымы 
Тіл үйренушінің қазақ тілінің теория-
сынан бастап білім минимумын мең-
геруі, практикада, әсіресе, өз бетімен 
ғылыми ізденістер жүргізуде орындай-
тын жоба жұмыстарын кешенділікпен 
бір жүйеге орталықтандыру 
Бұл мәселелердің жаңа заман тұрғысынан сарапталуы ди-
дактикалық мәселелердің уақытпен бірге үнемі жетіліп, дамып 
отыратынын танытады. 
Дидактиканың басты мәселесі – Тіл үйренушіні нендей 
нәрселерге үйрету керек? Нені білгізу керек? деген мәселелерге
жауап іздеуі. Яғни жоғарыда аталған ұстанымдарды оқу үде-
рісінде орайлы іске асыруға мүмкіндік беретін оқу құралдары-
ның, материалдарының мазмұнын анықтау болып табылады.
Қазақ тілінен тіл үйренушіге берілетін білім мазмұны де-
геніміз – студенттің қазақ тілін жетік меңгерген, сөйлеу және 
жазу сауаттылығы грамматикалық норма негізінде қалыптас-
қан, лексикалық қоры жиі кездесетін тұрмыстық және кәсіби 
қалыпты сөйлеу жағдаяттарына сәйкес дамытылған дара тұлға 
дәрежесіне жетуге тірек болатын ғылыми негіз. Ол арнайы нор-
мативтік құжаттарда белгіленеді.
Жоғары оқу орындарындағы қазақ тілінің білім мазмұны 
мемлекеттік білім стандарты негізінде айқындалады. Стандарт
– білім беру жүйесінің нақты мүмкіндіктерінің негізінде жасал-
ған қоғамдық идеалды танытатын маңызды құжат. Мемлекеттік 
білім беру стандартының құрамы базалық оқу жоспары, пәндік 
стандарт, пәнді оқыту барысына қойылатын мемлекеттік талап-
тар деген компоненттерден тұрады. Тіл үйренушілердің қазақ 
тілінен алатын білім мазмұны «Студенттерге тілді оқыту стан-
дартында» көрсетілгенімен, арнайы оқу-әдістемелік кешені және 
оқытудың жаңа технологиялық жүйелері жасалмаған. Сондық-
тан да білім мазмұны туралы мәселеде қазақ тілін екінші тіл ре-
тінде оқытумен айналысатын әдіскер-ғалымдар арасында бір-
келкі пікір қалыптаспай келеді.
Қ.Қадашева қазақ тілін екінші тіл ретінде оқыту бары-
сында қолданылатын оқыту құралдарын былайша жүйелейді: 
1. Оқытушы үшін оқу құралдары: 

- мемлекеттік білім беру стандарты; 
- оқу бағдарламасы; 
- оқытушыға арналған кітап; 
- әдістемелік әдебиет. 
2. Тіл үйренуші үшін оқу құралдары: 
- оқулық;
- оқу кітабы; 
- тіл дамытуға арналған оқу құралы; 
- сөздік;
- жаттығулар жинағы. 
3. Аудиовизуалды оқу құралдары: 
- видео;
- аудио; 
- компакт-дискіге жазылған электронды құрал [32]. 
Қазақ тілін сапалы оқып-меңгеруі үдерісін жобалай оқыту 
технологиясы арқылы ұйымдастыратын әдістемелік жүйеде осы 
бағыт ұсталынды. 
Дидактикада «әдіс» және «амал», «тәсіл» деген ұғымдар 
белгілі. Ғалымдар Ф.Оразбаева мен Қ.Қадашева осы ұғымдарды 
айырып танып қана қоймайды, жаттығулар мен тапсырмалар 
жүйесінде студенттердің орындайтын амал-тәсіл жолдарын да 
айқын береді. Ф.Оразбаева осы ұғымдардың аражігін айқындап, 
әрқайсысының орны мен рөлін ғылыми негіздеп берсе, 
Қ.Қадашева ғылыми монографиясында 22 амал-тәсілдің түрін 
көрсетіп, студенттің қазақ тілін сапалы меңгеруіне қажетті әдіс-
терді былайша топтастырады: 
-
үйретудегі мотивацияны тудыру әдістері; 
-
кешенді түрде оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыру әдісі; 
-
үйретудің тиімділігін арттыратын бақылау әдісі [32]. 
Негізінде, әдістердің қолданылуы жаңа әдістердің жаса-
луын емес, олардың өзара түрлі позицияларда орын ауыстыра 
келуімен байланысты түрлі нәтижеге жетуге болатынын 
Н.Құрманова да атап көрсетеді. Әдістердің комбинаторлық қол-
данысы деп атай отырып, Н.Құрманова «олардың барлығы, жи-
нақтала келе, теориялық таным әдістері деп аталады»,- дейді. 
Оның қатарына: 
-
анализ; 
-
синтез; 

-
индукция; 
-
дедукция; 
-
эксперимент; 
-
модельдеу; 
-
бақылау; 
-
салыстыру; 
-
жіктеу; 
-
практикалық; 
-
сауалнама жүргізу;
-
тестілеу әдістерін жатқызады [33]. 
Зерттеу барысында осылардың қатарына мынадай әдіс-
терді іріктеп қосып, соның негізінде қазақ тілін сапалы оқып-
меңгеруі үдерісін жобалау технологиясы арқылы ұйымдастыру-
ға оң ықпал еткен әдістер жүйесін саралауға ұмтылыс жасадық. 
Атап айтқанда: 
-
қазақ тілін сапалы меңгеру ұстанымы негізіндегі әдіс-
тер; 
-
жазба сауаттылықты қалыптастыру әдістері; 
-
студенттердің ғылыми ізденістерін ұйымдастырудағы
тарихи проблемалық әдіс; 
-
әдістерді кешенді қолдану ұстанымы негізіндегі әдістер 
комбинациясы; 
-
компьютерді ішінара қолдану әдісі; 
-
жеңіске жету жағдаятын қолдану әдісі; 
-
эвристикалық әдіс. 
Жобалай оқыту технологиясын қолдана отырып қазақ 
тілін сапалы меңгерту жолының арнаулы әдістері бойынша 
ұйымдастырылған жұмыс кезеңдері деп мыналарды атап көр-
сетуге болады: 
-
студенттің алға қойылған зерттеу жұмысынан туындай-
тын проблеманы дұрыс айқындауы; 
-
проблеманы шешуде аса маңызды болатын болжам 
қоюы; 
-
зерттеу әдістерін талқылауы; 
-
зерттеу жүргізу логикасын тануы; 
-
нәтижелерді көрнекілеуі; 
-
алынған мәліметтерді талдауы; 
-
қорытынды жасауы; 

-
түзетулер жасауы; 
-
тұжырымдар жасауы; 
-
«ойға шабуыл», «дөңгелек үстел» өткізуі; 
-
нәтижелер бойынша статистикалық есептер жасауы; 
-
түпкі нәтижені толығымен тексеріп, ортаға салуы. 
Бір жағынан қарағанда, осы көрсетілген алгоритмдер іс-
әрекет жүйесіне сай келеді де, осы жүйемен жүрудің өзі сту-
денттердің осы әдістерді меңгеру нәтижесін танытады.
Дидактиканың ендігі бір басты мәселесі – қалай оқы-
тамыз? деген сауалдың жауабын іздестіру. Бұл орайда айтып ке-
тетін бір мәселе - жобалай оқыту технологиясының табиғаты 
жаңа бола тұра дәстүрлі әдістер жүйесіндегі барлық әдістердің 
үйлесімді әрекет етуін мүмкін етеді және соларды негізге алады.
Жобалай оқыту технологиясы арқылы тілді меңгертуде: 
-
түсіндірмелі-иллюстрациялық әдістер; 
-
программаланған жүйеде қолданылатын әдістер; 
-
эвристикалық әдістер; 
-
проблемалық әдістер; 
-
модельдеу әдістері басымдылыққа ие болды. 

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: