А. Қалшабек Әдебиет теориясы

Қорыта айтқанда, олардың мәдениеті рационализмге сүйенген һәм эклектикалық (құранды) боп келеді. Негізгі философиялық ұстанымдары – эпикуришілдік, яғни ішіп-жеп, ойнап-күліп, нәпсі қалауымен рахаттанып сибарит (жылы-жұмсақ, жайлы өмірді ұнататын тұлға) боп өмір сүру. Олар өмір сүруді – той тойлау деп түсінген. Олардың негізгі қалаулары: алтын-күміс әшекейлер, қымбат бағалы заттар, сұлу әйелдер, қызылды-жасылды торқа киімдер, салтанатты астаулары бар моншалар, арақ-шарап ішу, аңға шығу, философиямен айналысу, театр һәм гладиаторлар ойынын тамашалау, т.б. Грек һәм Рим империялары негізінен еңбекпен емес, өзге елдерді жаулап, басып алумен дамып отырған. Сондықтан олар өздерінің рахат өмірлерінің бірден-бір көзі ретінде әскери күшті құдайдан кемге баламаған. Осы империялардың шат-шадыман өмірінің қалай біткені тарихтан белгілі.

Яғни, дүниеде менен басқа ешкім жоқ, тек мен бармын дейтін, көзіне ешкім көрінбейтін, барды жоқ дейтін, жоқты бар дейтін тәкәппәр философия. Пруст нағыз болмыс сыртқы дүние емес, адам ішіндегі психологиялық сезім әлемі (қалпы) деп есептеген. Яғни, бұлар адам рухы мен денесін және сыртқы жаратылыс дүниенің әрқайсысын өз орнына қоя алмай шатасқан ғой.

Олар адам миындағы құжынаған ойлармен қатар галлюцинация (елес), түс, инстинкт, неше түрлі сандырақтарды да (жүйке ауруына ұшыраған адамдардың сандырақтарын да қосып) том-том кітап қылып жаза бастады. Ең оңай нәрсе. Ойлану да, толғануда керек емес. Мағына да керек емес. Өйткені әлемнің өзі мағынасыз боп шықты ғой. Мағынасыз һәм шексіз әлемде шектеліп, қысылудың да қажеттігі жоқ. Анау болады, мынау болмайды деп. Ұят-аят деген де керексіз нәрсе, осы уақытқа дейін адамды тұсап, кібіртіктетіп келген деп лепірісті. Өнер де осы еркін дүниені, еркіндікпен бере білуі керек. Оның да көп негізсіз қысымшылықтардан босануы керек. Мысалы, көркем шығармаларда идея, тақырып болу керек деген нәрсені қою керек. Сюжет құрып әуре болу ескіліктің сарқыншағы десті. Сөздерді олардың бостандығын шектейтін грамматика, пунктуация деген ережелер қамауынан босату керек. Үтірсіз, нүктесіз шығармалар жазу керек. Керек болса адамдардың осы уақытқа дейін қолданылып келген сөздері де ескірді, енді жаңа, ешкім түсінбейтін ақылға қонымсыз тіл (заумный язык) ойлап табу керек десті тағы. Яғни, білгеніңді істе. Нағыз бостандық деген міне осы. Ақиқатында нағыз бостандыққа жету үшін адам өзіндегі артық жүктің бәрін тәрк ету керек. Мысалы, отбасын, малын, дінін, сезімін, ақылын... Сонда не қалады? Қалатын нәрсе көп. Қайта ең пайдалы, ең керекті нәрселер ғана қалады екен: дене, тамақ (тәбетімен бірге), секс, билік, ақша, камфорт... Міне, модернизм деген сиқырлы өнердің бар ішкі сарайы осы! Бей-берекет ойларды қағазға түсірушінің басы – француз жазушысы М. Пруст деген болды. Оқиғасыз, идеясыз роман жазушы. Ойыңа келгенді жіпке тізіп түрте бересің. «Ой ағымы» (орысша «потока сознания») деген керемет әдіс осы. Ағылшын жазушысы Д.Джойстың «ой ағымы» әдісі Прустан да күрделі болды. Ол өңін қойып, кейін шым-шытырық түсін жазумен айналысты. Оның өзін түсініксіз, шифрлы тілмен жазды. Бұлардан бек көп үлгі алған, абсурд жазушысы А.Камю: дүниеден еш тірек, түйірдей мағына таппаған адам жаны қысылып, шыдамаған соң төңкеріс жасаумен шерін тарқатады деген ойын таратты (Экзистенциализм деген «әдемі» философия осы). Несі ой? Оның айтуынша, ІІ Александр патшаны, ұлы князь Сергейді, ішкі істер министрі Плевені, т.б. өлтірген орыс терроршылары: И. Гриневицки, Сазонов, Каляев, Желябов, Перовскаялар да ішкі шерін тарқатушылар екен. «Сизиф туралы миф»-ті жазған Камюдің Ф. Достоевскийді оқи бергенше Л. Толстойдың «Арылу» («Исповедь») атты шығармасын оқымағаны өкінішті-ақ. Бәлкім оқыса да түсінбеген болар. Бұларға философиялық демеуші – Ницше. Ницше әлемнің хаосқа түсуіне көп үлес қосқан философ. Ол «құдай өлді» деген. Өлген құдайдың орнына адамның өзі құдай болуы керек деген. Оның философиясынан шыққан адам – құдайдың бірі (сверх человек) – Гитлер. Гитлердің қандай құдай болғанын әлем біледі.

Жалпы, модернизмнің саласы көп, әралуанды. Бірақ түбірі бір. Декаденттік дей ме, авангарт дей ме бәрінің жүрер соқпағы бір. Авангарттық өнердің бір түрі – футуризм. Бұл ағым да шектен шығудың бір нобайы (Ол туралы айтылды). Декаденттік деген үміті үзілген, көңілі торыққан бүкіл әлемге қапа, дұшпан бейшара жан іші. Оның бір мысалы жоғарыдағы – абсурдтық. Басы – модернизм, аяғы – тобырлық мәдениет (парнография, дедектив, рок-музыка, т.б.). Пролеткультте модернизмнің бір түрі. Модернизм – былғаныш, пролеткульт – керемет деген заман өткен. Ақиқатында екеуі бір нәрсе. Мысалы, Ницшенің валюнтаризмі мен Маркстің пролетариат диктатурасы ұқсас нәрселер. Екеуі де адам жаратылысына қайшы ағымдар. Модернистердің көбісінің социализм сойылын соғып кеткені содан, Мысалы, футурист Маяковский, эспрессионист Бехер кейін социализм жаршысына айналғандар. Гитлер, Сталин, Муссолини – бұлар саяси модернистер. Ницше шапанынан – Гитлер, Маркс шапанынан – Сталин саяси аренаға шықса, Пруст, Маринетти, Хлебников, Маяковскилер әдебиет аренасына шыққан. (Суретшілерден Пикассо, Тулуз Лотрек, Кандински, Малеевич, т.б. сындылар толып жатыр). Яғни, Декарттан басталған ертегі-философия Дарвин мен Фрейдтің «қырық өтірігімен» (Тазша бала бұл жерде жіп есе алмай қалады) қосылып, одан әрі Прустардың, сюрреалистердің, футуристердің, пролеткультшылдардың, т.б. көркем фантазиясымен өрнектеліп, Гитлер мен Сталиннің сойқанымен бітеді. Міне, бары осы. Ақиқатында бітпейді, әлі күнге жалғасын таба береді. 60-жылдары Америка мен еуропада пайда болған «Хиппи» атты жастар қозғалысының көсемдері Герберт Маркузе мен Джерри Рабин сындылар болған. Д. Рабин өзінің бір кітабында: «Мы смешаем молодость, музыку, секс, наркотик и дух бунтарства с предательством, а такое сочетание трудно побить» деген. Бұл қозғалыс осындай айла-тәсілдермен батыста «Жыныстық төңкеріс» (сексуальная революция) жасаған. Яғни, адамдарды жануарлар құсап ашық, еркін, коллективтік, жабайы түрде жыныстық қатынас жасауға шақырған һәм өздері соны жүзеге асырған. Яғни, ар-ұят, ождан, сенім дегеннің, яғни адамшылықтың бар шекарасынан аттаған.

Модернист Маяковскиден бір тармақ үзінді: