-тарау. КӨРКЕМ ӘДІС. ӘДЕБИ БАҒЫТ, АҒЫМДАР

«Ұғым демекші,айтыстың үлкені әдіс деген сөзге тән ұғымға, мағынаға байланысты...

«Әдіс – творчестволық тәсіл», – дейді В. Щербина. «Творчестволық тәсіл дегеніңнің өзі не нәрсе, дейді Л. Тимофеев, оны нақты шығарма талдауға қалай қолданамыз?».

Біреулер әдісті суреткердің дүние танымына байланыстыра байыптаса, біреулер бұған қарама-қарсы, «әдістің таза дүние таным категориясымен қабыспайтынын» (Л. Новиченко) дәлелдеп жатады.

Г. Абрамович «әдіс – шындықты суреттеудің жалпы принципі» десе, Л. Щепилова «әдіс – өмірді образ арқылы көрудің айрықша типі» дейді.

Сондай-ақ, мәселен, Ф. Головенченко «Әдіс пен ағымның арасында анық шекара жоқ» десе, В. Сорокин әдісті ағымға қоса тексере тұра, екеуінің аражігі айқын екенін, яғни «әдіс – ағымнан әлдеқайда кең ұғым» екенін айтады. Шынында, қалай өзі? Айталық, романтизм немесе реализм...Осылар ағым ба, әдіс пе? Біреулер әдіс десе, біреулер ағым дейді; ал үшінші біреулер әрі әдіс, әрі ағым деп, екеуіне бірдей телиді.

...Жә, сонымен реализм, немесе романтизм...Ағым болды ма, әдіс болды ма? Жаңа ғана Посмыштың ағым дегенін білдік. Әдебиет теориясына арналған оқулықтардың көбінде ағым ретінде жүр: классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм... Осылай тізбектеледі, бірін-бірі ауыстырады, бірінің орнына бірі келеді (Қараңыз: Сорокин В.И. Әдебиет теориясы, М., 1960). Біз де солай сырғытып өте шықсақ болмас па? Шынында да көркемдік әдіс деген ұғым әдебиет тану ғылымында күні кеше ғана шықты; керегі не әдіс деп, ағыммен жүре берсек қайтеді?..

Мүмкін, тіпті ағымды да әдісті де қойып, біржола стильге көшерміз. Бұрын солай болатын, оқымыстылар әдебиет пен өнер тарихын стильдер тарихы деп түсіндіретін: Ригль, айталық, өнер тарихын «оптикалық» (көру) стильдің «хаптикалық» (сезіну) стильге ауысуы десе, Кон-Винер конструктивтік, деструктивтік, декоративтік «стильдердің» өзара алмасуы, ал Вельфлин «ренессанстың» бароккоға көшуі деп білетін».

З. Қабдолов реализм, романтизм әдістерінің бар екенін дәлелдеу үшін Аристотель мен Белинскиді келтіреді: «Бір жолы (Гоголь повестеріне байланысты) В.Г. Белинский поэзияда өмірді өнерге айналдыру тәсілі екі түрлі екенін, бірі көңілдегі қиялға негізделген тәсіл болса, екіншісі өмірдегі шындыққа тамыр тартқан тәсіл екенін, екеуі – бір-біріне кереғар тәсілдер, бірақ бір мақсатқа апаратын бағыттас жолдар екенін дәлелдей келіп, жалпы поэзияны екі салаға – асыл мұрат поэзиясына және мөлдір ақиқат поэзиясына бөлген еді. Ұлы сыншының дәл осы арада айтып отырғаны (атын атап, түсін түстемесе де) көркемдік әдіс мәселесі екені даусыз.

Белинскидің пікірі бұдан жүз елу жыл бұрын айтылса, Аристотель дәл осындай ойды, тіпті, екі мың екі жүз елу жыл бұрын айтты. Өзінің «Поэтикасында» (129-бет) Аристотель Софоклдың «мен адамдардың ертең қандай болатынын суреттесем, Еврипид бүгін қандай екенін суреттейді» деген пікірін тілге тиек ете келіп, поэтикалық шығармада көркем жинақталатын арман мен ақиқат жайлы енді өз толғамдарын танытады. Ұлы философтың дәл осы арада айтып отырғаны (атын атап, түсін түстемесе де) көркемдік әдіс мәселесі екені тағы даусыз».

Бұл – бір біздегі емес, бар елдегі жағдай. Осыған қарап, бүкіл әлемдегі күллі ілгерішіл әдебиет пен өнердің ғасырлар бойғы даму тарихын, бір себептен, дүниені көркем тану, дәлірек айтқанда, өмірдегі шындықты өнердегі шыншылдықпен тану жолында реализмнің туу, қалыптасу және даму тарихы деуге болар еді. Мұның өзі философияның тарихы – философиядағы материализмнің туу, даму тарихы деген қағидалы пікірлерге де сай келеді». З. Қабдолов. Әдебиет теориясының негіздері, Алматы, 1970. –369 бет).

Қазіргі таңда қазақ әдебиеті де, әдебиеттануы да өзінің төл әдісін, бағытын, құралын іздеу үстінде. Оның бірсыпырасын біз жоғарыда келтірілген «90-жылдардағы әдеби ой-пікірлер» атты тараушада келтіріп өттік. Қазіргі қазақ әдебиеті осы ізденулер арқылы шынығу үстінде. Ол қашан өзінің ақиқат болмысын тапқанша, солай бола бермек.

Енді, ақыры қозғалған соң, әдебиеттегі – идея, әдіс (метод), ағым, стиль деген түсініктер туралы тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін өзімізше бізде түйе кетейік. Осылардың ішінде ең бастысы – идея. Идея деген не? Идея – адам өміріндегі ең басты нәрсе. Ол ұстаным, көзқарас, негіз, жүйе т.б. деген ұғымдарға келеді. Адам көзқарасы қандай болса, сондай өмір сүреді. Оның көзқарасы – оның ұстанған идеясы. Ал, әдіс (метод) – әркімнің өзі ұстанған көзқарасы, идеясы бойынша жүретін жолы. Ағым – сол жолда жүретіндердің істеген істері (жазған, сызған дүниелері, шығармашылығы). Стиль – сол жолда жүрушілердің істерінің әртүрлілігі (әртүрлі көрініс беруі, өрнегі). Мысал келтірейік: Идея – рационализм. Әдіс – реализм. Ағымдар – классицизм, натурализм, пролеткульт, сыншыл реализм, соц.реализм т.б. Стилдер – Державин, Лермонтов, Пушкин, Толстой, Белый, Горький т.б. стилдері.

ХХ ғасырдағы еуропа, орыс әдебиетінің бөлінісі басқашалау. Мысалы ондағы: Идея – иррационализм. Әдіс – модернизм. Ағымдар – дадаизм, сюрреализм, имажинизм, футуризм т.б. Стилдер: Арагон, Бретон, Элюар, Шершеневич, Хлебников т.б. стилдері.

Жоғарыда біз А.Байтұрсыновтың бүкіл қазақ әдебиетін екі түрге яки екі дәуірге ғана: діндар, сындар әдебиеті деп бөлгенін келтірген едік. Осы бөлініс не? Идея ма, әдіс пе, ағым ба? Әрине, идея! Енді қазақ әдебиетіне қатысты мысалдар келтірейік: Идея – Ислам. Әдіс – дінге сүйену (дінді жаю, насихаттау һәм оны басқа барлық тақырыпта негізге алу). Ағымдар – сопылық, жыраулар мектебі, зар заман ақындары, кітаби ақындар т.б. Стилдер – Иасауи, Бұқар жырау, Шортанбай, Мақыш Қалтайұлы, Абай, Ғ.Қараш стилдері т.б. Бұл бөлініс, мысалдар діндар дәуір әдебиетіне қатысты екендігін айтамыз. Ал, сындар дәуір әдебиетінің бөлінісі мүлде бөлек.