ПӘНДІ ОҚЫТУ ЖӨНІНДЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

№1 лабораториялық сабақ

• 
  материктегі орны;
  
• 
  шеткі нүктелері;
  
• 
  шекаралары;
  
• 
  ұласып жатқан теңіздер;
  
• 
  жылулық белдеулеріндегі орны;
  

б) шеткі нүктелерінің координаттарын анықтап кескін картаға түсіру;

в) ТМД – ның батыс шекаралары өтетін жерлердің физикалық – географиялық сипаттамасын беру;

г) ТМД – ның шекарасын жүргізіп, шектесіп жатқан елдерді кескін картаға түсіру.

б) Гданьск қойнауынан Дежнев мүйісіне деінгі қашықтықты градус және шақырыммен анықтау;

X – жағалау сызығы ұзындығы;

S – ТМД ауданы;

Z – иректілік дәрежесі.

Атластарды пайдаланып, қашықтықтарды анықтау үшін Г.В.Машкова оқулығындағы №1 кестені пайдалану. Төртінші тапсырманы орындауға курвиметрді пайдалану.

Әдебиеттер:

1.Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960, 7-10 б.б.

2.Атластар.

№2 – лабораториялық сабақ

• 
  қай мұхиттың бассейніне жатады;
  
• 
  теңіз қазан шұңқырының генезисі;
  
• 
  мұхитпен салыстырғандағы орны;
  
• 
  жағалау сызығы;
  
• 
  тұздылығы;
  
• 
  суының температурасы;
  
• 
  теңіз ағыстары;
  
• 
  өсімдік және жануарлар дүниесі;
  
• 
  ірі порттары;
  

а) шығанақтардың құрлыққа, түбектердің теңізге қаншалықты сұғына енуі;

б) жағалау бетінің сипаты: ойпатты, таулы, қыратты;

в) жағалаудың тілімдену дәрежесі;

г) ТМД жағалауындағы морфологиялық элементтерді: шығанақ, бұғаз, түбектер мен аралдарды номенклатурасы бойынша жаттау.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

Теңіздердің морфологиялық элементтерінің номенклатурасын С.С.Кулмалиеваның «Географическая номенклатура – язык географии» кітабынан алу керек.

2.Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 19-59 б.б.

3.Мильков Ф.Н. и др.« Физическая география СССР» М., 1962, 42-50 б.б..

4.Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960, 26-29 б.б.

5.Атлас СССР М., 1962, 94 бет

6.Атлас океанов.

№3 – лабораториялық сабақ

Тақырыбы: ТМД аумағын шайып жатқан теңіздер.

Мақсаты: ТМД аумағын шайып жатқан теңіздердің гидротермиялық режимі мен биологиясы, кәсіптік фаунасын оқыту.

Жұмыстың барысы:

1-тапсырма:Теңіз суының тұздылығы неге байланысты екенін көрсету:

теңіздің тұздылығы

2-тапсырма:Солтүстік Мұзды мұхит теңіздерінің мысалы бойынша түрлі мұхиттар бассейндеріне жататын ТМД теңіздерінің табиғатының типтік белгілерін атаңдар.

Солтүстік Мұзды мұхиттың теңіздері	Тынық мұхиттың теңіздері	Атлант мұхитының теңіздері	Ағынсыз бассейннің теңіздері
шеткі тайыз тұзы аз қыста ұзақ қататын

3-тапсырма:Теңіздердің тағыда қандай ресурстарға бай екенін схемадан көрсетіңдер:

теңіздердің ресурстары

транспорт жолдары су толысу энергиясы

4-тапсырма:Баренц теңізі, Арктика бассейнінің теңіздерінің, Қиыр Шығыс теңіздерінің, Қара және Каспий теңіздерінің негізгі және кәсіптік фауналарын жазу.

5-тапсырма:Мұхиттардың органикалық өнімділігінің судың тұздылығы мен температурасына, мұздану режиміне байланысты екенін Баренц, Қара, Каспий теңіздерінің мысалында көрсету.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

Теңіздер органикалық дүниесімен қарастырғанда гидротермикалық мәліметтерді Г.В.Машкованың оқулығының 28-бетіндегі №5 кестеден алу керек.

1. 
   Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М., 1962, 102-153 б.б.
   
2. 
   Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 19-59 б.б.
   
3. 
   Мильков Ф.Н. и др.« Физическая география СССР» М., 1962, 42-50 б.б..
   
4. 
   Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960, 26-29 б.б.
   
5. 
   Атлас СССР М., 1962, 94 бет
   
6. 
   Атлас океанов.
   

территориясының ггеотектоникалық дамуын көрсетіп, оны физикалық картамен салыстыру арқылы, геологиялық құрылым мен макрорельеф арасындағы байланысын анықтау.

- ежелгі платформаларды;

- Байкал қатпарлығын;

- Каледон қатпарлығын;

- Герцен қатпарлығын;

- Мезозой қатпарлығын;

- Альпі – Кайназой қатпарлығын.

2-тапсырма:Тектоникалық салынған карта – схеманы геологиялық картамен салыстырып, оған әрбір тектоникалық облыс қандай жастағы жыныстардан тұратынын индекстермен көрсету.

3-тапсырма:Кескін картаға жер бедерінің негізгі үлкен формаларын түсті бояулармен түсіру:

а) ойпаттар, жазықтар, таулы үстірттер, тау жүйелері;

б) дүние жүзілік мұхит деңгейінен төмен және абсолюттік биіктігі ең үлкен жерлердің сандық мәнін көрсету.

4-тапсырма:Салынған геотектоникалық картаны физикалық картамен салыстыра отырып, әрбір геотектоникалық облыс, қандай орографиялық бірлікке сәйкес келетінін көрсету.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

1 – тапсырмадағы геотектоникалық құрылымдарды түсіргенде картаның шартты белгісіне сәйкес түрлі-түсті бояуларды пайдалану.

1. 
   Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М., 1962, 38-69 б.б., 71-90 б.б.
   
2. 
   Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 12-19 б.б.
   
3. 
   Мильков Ф.Н. и др.« Физическая география СССР» М., 1962, 23-24 б.б., 26-30 б.б.
   
4. 
   Атлас СССР М., 1962, 64-65 б.б., 72-73б.б.
   
5. 
   «Геологическая карта СССР», «Тектоническая карта СССР», «Гипсометрическая карта СССР».
   

а) ТМД территориясындағы жаңа тектоникалық қозғалыстың сипаты;

б) оның осы заманғы жер бедеріндегі көрінісі;

в) таулар мен жазықтардағы төрттік мұз басу;

г) экзогендік процестер;

д) оның осы заманғы жер бедерін қалыптастырудағы ролі.

а) максимальды Днепр – Самара және Валдай – Зырянск мұздануының оңтүстік шекарасынан өтетін географиялық объектілерді анықтау;

б) төрттік дәуір климаты мен мұз басу шекарасы арасында қандай байланыс бар;

в) мұздықтар қандай жер бедерін қалдырды.

4 – тапсырманы орындау үшін «Геоморфология» пәнінен алған білімдерді еске түсіру.

1.Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР»М,19621,62-69б.б., 71-76 б.б., 90-96 б.б.

2.Мильков Ф.Н. и др. «Физическая география СССР» М., 1962, 32-33 б.б., 36-41 б.б.

3.Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960, 20-26 б.б.

4.Атлас СССР М., 1962, 70, 71 бет, 76-77 б.б.

5.«Геоморфологическая карта СССР»

6.«Физико – географический атлас мира».

№6 – лабораториялық сабақ

а) көп жылдық тоңның тұтас таралған территорияларын - тұтас қызыл сызықпен;

б) көп жылдық тоңның қозғалыста болатын (перелетков), бірақ жылдың жылы мезгілінде де ерімейтін бөлігін – қызыл үзік сызықпен;

в) көп жылдық тоңның ең қалыңдығын көрсету.

а) көп жылдық тоңның ТМД территориясында: Қиыр Шығыс, Шығыс Сібір, Батыс Сібір және Европалық бөлікте таралуының жалпы заңдылығы мен оның оңтүстік шекарасы;

б) ТМД – ның жоғарыда көрсетілген территорияларда көп жылдық тоңның әр түрлі ендіктерде орналасуы мен олардағы мұз қозғалысының жиі болу себебін түсіндіру;

в) мәңгі тоңдары бар таулы облыстар мен аралдар;

г) ТМД – ның әр түрлі бөлігіндегі көп жылдық тоңның ең қалың жері;

д) көп жылдық тоңның таралған жерлердегі рельефтің шағын формалары (морфомүсіндер).

Г.В.Машкова «Практикум по физической географии» кітабындағы 18-суретті талдау.

1.Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960, 69-72 б.б.

№7 – лабораториялық сабақ

Тақырыбы: ТМД климаты және оны қалыптастыратын факторлар.

Мақсаты: Климаттық карталарды талдау негізінде, кез-келген территория климатына сипаттама бере білуге дағдыландыру.

Жұмыстың барысы:

1-тапсырма:ТМД территориясындағы күн радиациясының таралу схемасына төмендегі сұрақтар бойынша талдау жасау:

а) ТМД территориясында тіке күн радиациясы солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай өзгеру себебі;

б) ТМД территориясында жылдық шашыранды радиацияның таралуының аймақтылығының жалпы заңдылығы мен себебі;

в) ТМД территориясында жиынтық радиацияның солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай өзгеру себебі;

г) ТМД территориясында шағылыстыру қуатының солтүстіктен оңтүстікке және солтүстік - батыстан оңтүстік - шығысқа өзгеру себебі;

д) ТМД – ның әр түрлі бөлігіндегі радиациялық баланс мөлшері.

а) жоғары қысым орталықтары: максимум азор, азия, арктикалық;

б) төменгі қысым орталықтары: минимум исландия, алеут, афган.

3-тапсырма:ТМД территориясындағы негізгі ауа массаларының айналымы схемасын сызу.

4-тапсырма:Бірінші, екінші орындалған жұмысты талдап, жазбаша түрде:

а) ТМД территориясына қандай ауа массаларының типі келеді;

б) ол ауа массалары қай жерде қалыптасады, жүру жолы, ТМД территориясына жететін уақыты, сипатының өзгеруі, ауа массасының әр типінің климатты қалыптастырудағы ролі (ТҚА, ҚҚА, ТТА, КТА, ТАА, КАА).

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

Қысым орталықтарын түсіргенде ТМД – ның климаттық картасын пайдалану. Масштабы 1:75000000

1. 
   Алисов Б.П. «Климат СССР» 1960. 58 бет.
   
2. 
   Мильков Ф.Н. и др. «Физическая география СССР» М., 1962, 56-62 б.б., 66 бет.
   
3. 
   Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М., 1962, 154-158 б.б.
   
4. 
   Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 61-65 б.б., 79-81 б.б.
   

1-тапсырма:Кескін картаға ТМД территориясындағы жауын – шашынның таралу схемасын түсіріп, оған талдау жасау арқылы төмендегі сұрақтарға жауап беру:

а) ТМД территориясында жауын – шашынның таралу географиясының жалпы заңдылықтарын анықтау;

б) жауын – шашынның батыстан шығысқа және солтүстіктен оңтүстікке өзгеруінің себебі;

в) территориялық ылғалдануындағы Атлант және Тынық мұхиттарының ролі;

г) таулардағы және жазықтықтағы максимальды және минимальды жауын – шашын аймақтары, оның себебін түсіндіру.

2-тапсырма:ТМД территориясындағы жауын – шашынның таралуын көрсету. Жауын – шашынның жылдық таралуының типі мен танысып, әр типке сай келетін территорияларды көрсет:

а) континентальды;

б) теңіздік тип: жауын – шашынның ең көп кезі күзде және көктемде, ең азы – жазда;

в) Жерорта теңіздік тип: жауын – шашынның көп кезі – қыста, азы– жазда;

Жерорта теңіздік типтің шығыс тармағы, жауын – шашынның көбі күзге және көктемге келеді;

г) аралық: жауын – шашын көбіне жазда және қыста, аз кезі – көктем мен күзде;

д) аралас (немесе таулық): жауын – шашынның көбі жазға және көктемге, ал азы күз бен қысқа келеді.

3-тапсырма:ТМД территориясындағы жауын – шашын, булану, буланушылық картасын талдап, бұл көрсеткіштердің өзара және ауа температурасы, жауын – шашын мен салыстырмалы ылғалдылықтың арасындағы байланысты ашу.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

Тапсырмаларды орындау үшін:

а) орта мектепке арналған 8 класс атласының 14-15 беттерін;

б) дүние жүзінің климаттық картасын масштабы: 1:75000000 пайдалану.

1.Алпатьев А.М. и др.«Физическая география СССР»М,1962,167-171б.б.,170-171б.б. 154-171 б.б.

2.Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 63-64 б.б.

3.Мильков Ф.Н. и др. «Физическая география СССР» М., 1962, 66-70 б.б..

4.Атлас СССР М., 1962, 82 бет.

5.Географический атлас для учителя. 98-99 б.б.

6.Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1966, 43-46 б.б.

№9 – лабораториялық сабақ

а) климатты қалыптастыратын факторлар: географиялық орны, радиациялық жағдайы, атмосфералық ауа айналымы;

б) климаттың жеке элементтеріне сипаттама:

- температуралық режим, температураның ең жылы мезгіліндегі және ең салқын кезеңіндегі өзгерісі, жылдық температуралық амплитуда;

- жауын – шашынның жылдық орташа мөлшері мен оның жыл мезгілдеріне қарай бөлінуі;

- булану, буланушылық және ылғалдану коэфицентінің климаттың басқа элементтері және жер бедерімен байланысы;

- климаттың жеке элементтеріне шаруашылық тұрғысынан баға беру.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

Әдебиеттер:

1. Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М., 154-170 б.б.

2. Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960, 59-76 б.б.

3. Мильков Ф.Н. и др. «Физическая география СССР» М., 1962, 56-77 б.б.

4. Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1966, 48-49 б.б.

5. Атлас СССР М., 1962, 78 бет.

6. «Географический атлас для учителя».

№10 – лабораториялық сабақ

-ТМД территориясындағы өзендер қоректенуінің қандай типі басым;

-қай аудандарда қар суымен басым қоректенетін өзендер таралған;

-қай аудандарда жаңбыр суымен қоректену басым;

-қай аудандарда аралас қоректену басым; соның ішінде а) мұздықпен қоректенуі басым, б) жер асты суы басым.

Жұмысты орындауға әдістемелік нұсқау:

М.И.Львович карта схемасын Г.В.Машкова оқулығындағы суретпен және әдейі үлкейтілген плакаттан алу керек.

1. 
   Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1966.
   
2. 
   Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М.,
   
3. 
   Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960,
   
4. 
   Мильков Ф.Н. и др. «Физическая география СССР» М., 1962,
   

6. Мектепке арналған атлас.

№11 – лабораториялық сабақ

Тақырыбы: ТМД топырағы.

Мақсаты: Топырақ түзілу жағдайларын еске түсіріп, оның таралуының зоналылығын және топырақтың табиғат және адам өміріндегі маңызына тоқталу.

Жұмыстың барысы:

1-тапсырма:ТМД – ның топырақ картасын төмендегі схема бойынша талдау:

а) ТМД территориясының солтүстіктен оңтүстікке қарай қашықтығы;

б) топырақ түзілу жағдайының біртіндеп өзгеруі;

в) жазықтықтағы табиғат зоналары мен таулардағы биіктік белдеулеріндегі топырақтың генетикалық типтері;

г) топырақ сипатында провинциялықтың көрінуі;

д) топырақ қоры және оны пайдалану.

2, 3 – тапсырмаларды орындау үшін Г.В.Машкованың оқулығындағы 73 беттегі 16-кестені, 93 беттегі 21-кестені және СССР – дың топырақ картасын пайдалану керек.

1. 
   Машкова Г.В. «Практикум по физической географии СССР» М., 1960.
   
2. 
   Алпатьев А.М. и другие «Физическая география СССР» М., 1962.
   
3. 
   Давыдова М. И другие «Физическая география СССР» М., 1960.
   
4. 
   Атлас СССР М., 1962.
   
5. 
   Почвенная карта СССР.
   
6. 
   Велинский Д.Г. «Почвоведение» М., 1950.
   
7. 
   Мильков Ф.Н. «Природные зоны СССР» М., 1964.
   

а) ТМД территориясында өсімдіктің солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай таралуының жалпы заңдылығын көрсету;

б) тундра мен орманды тундраның оңтүстік шекарасының ТМД – ның әр түрлі бөліктерінен өтуін белгілеу;

в) орманды дала өсімдігінің ТМД – ның Европалық бөлігі мен Сібір және Қазақстандағы шекарасының орнын түсіндіру;

г) шөлейт өсімдіктерінің ТМД – ның Европалық бөлігі мен Азиялық бөлігінде оңтүстік шекарасының ендік бойындағы орны;

д) шөл өсімдіктерінің таралған облыстарын көрсету;

ж) тундра, орман, дала, шөл өсімдіктерінің интерзональды және азональды таралуына нақты мысал келтіру.

2-тапсырма:Өсімдіктердің таралу картасын талдау. Ағаштар таралуының ареалы өтетін жерлерді оның Европалық және Азиялық бөліктерінде айқын көрінуіне назар аудару.

3-тапсырма:60° және 65° параллельмен өсетін ағаш түрлерін көрсетілгендей кесте толтыру.

Градуспен берілген ендік	Европалық бөлік		Батыс Сібір		Орта Сібір мен оңтүстік Сібір таулары		Сібірдің солтүстік шығыс		Қиыр шығыс
	батыс	шығыс	батыс	шығыс	батыс	шығыс	батыс	шығыс	батыс	шығыс
65
60