А. Б. Медешова қыркүйек 2010ж

2. Грунт суларының химиясы. Грунт суларының типтері мен олардың орналасуы.

3.ТМД аумағындағы ең ірі артезиандық алаптар. Минералды және термальды сулар.

4.Батпақтар. Батпақтардың типтері. Батыс Сібірдің батпақтануы-әлемдік табиғи құбылыс. Батпақтарды мелиорациялау.

Жерасты сулары ландшафтының негізгі құрамдас бір бөлігі. Оның таралуы да ландшафтының басқа компоненттері сияқты ендік бойындағы зоналылық заңдылығына бағынады. Зоналық жер асты суларымен қатар зоналық емес таулы аудандарда жер асты сулары бар.

Бұлармен қатар екі су өткізбейтін жер қабаттарының арасында орналасқан қысымды сулар болады, оларды артезиан сулары деп атайды. Оның аты Франциядағы Артуа провинциясының атымен ХII ғасырдан бері қолданылады. Жер асты ыстық сулары да кездеседі, олардың практикалық маңызы зор. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жер асты суларының орналасу тереңдігі артады.Батпақтар ТМД территориясының 9,5% алып жатыр. Олар көбінесе жауын-шашын буланудан әлде қайда көп болатын орман және тундра зонасында кең тараған. Солтүстік және орталық Корелияда 40-50%, ал Батыс Сібір тайгасында Восюганскіде 70%-ке дейін жетеді. Орманды далада батпақтар азайып, одан оңтүстікке қарай жоқтың қасында. Украинаның далалық бөлігінде 1,5%-тен, Орынбор облысында 0,03%. Бұлай азаю құрғақ континентальды буланушылық түсетін жауын-шашыннан әлдеқайда климаттың жемісі.

Қоректену және өсімдік жамылғысына қарай 3 түрге бөлінеді:

1.ойпатты батпақтар (эвтрофты);

2.жоғарғы олиготрофты;

3.аралық батпақтар (мезотрофты).

Орман зонасының батпақтары шымтезекке өте бай. ТМД территориясында шымтезектің дүние жүзілік қорының 60% орналасқан. Күлі аз, колориясы көп, сапалы шымтезекті жоғары жатқан батпақтар береді.

Бекіту сұрақтары:

1. Жер асты сулары құрамы солтүстіктен оңтүстікке қарай қалай өзгереді?

2. ТМД территориясында батпақтар қанша жерді алып жатыр?

3. Азональдық грунт сулары қай жерлерде орналасқан?

4. Артезиан сулары дегеніміз не?

5. Қандай үлкен артезиан алаптарын білесіздер?

Арктикалық шөл немесе мұз зонасы. Оған Франц Иосиф архипелагы, Жаңа Жердің солтүстік аралы, Солтүстік Жер аралы жатады. Ерекше белгісі жылдың барлық мезгілінде мұз бен қардың жатуы. Қаңтардың орташа температурасы -28, шілде +1. Өсімдіктері мүктер мен қыналар. Тундра зонасы ТМД-ның қиыр солтүстігінде Солтүстік Мұзды мқхит жағалауын бойлап жатыр. Ямал, Гдан, Таз түбектерімен Енесей арқылы 69 гр.с.е-тен анабар өзенінен 72 гр. с.е-те қиып, Камчатканың Парапол мойнағы аңғарын алып жатыр. Оңтүстігінде шілде +11 гр-тан жоғарламайды, қыста Азия тундрасында аяз -52 гр-қа жетеді. Орманды тундрада орман шекарасынан 150 км солтүстікке қарай жерде шымтезек арасында ағаш түбіртектерінің кездесуі, бүл орман шекарасының қазіргіден гөрі солтүстікте болғандығын көрсетеді. Тайга ол Балтық теңізі жағалауынан шығыста Тынық мұхит жағалауына дейін созылады. Бұл зона қылқан жапырақты тайга, аралас және жалпақ жапырақты болып екі зонаға бөлінеді. Европалық бөліктің жалпақ жапырақты ормандарында емен, жаңғақ, үйеңкі, шетен өседі.Қиыр шығыстың аралас ормандарында май қарағай, жалпақ жапырақтылардан монғол емені, амур жөкесі, манчжур жаңғағы, өсімдік жамылғысынан «тіршілік тамыры» женьщень өседі. Тайгада бөлан, бұлғын, қоңыр аю мекендейді. Орманды дала Карпаттың етегінен Алтай, Салаир бұйраты, Кузнецк Алатауының етегіне дейін. Том өзенінен шығысқа қарай орманды дала ойдым-ойдым болып кездеседі. Орманды дала зонасының оңтүстік шекарасы шартты түрде жүргізіледі. Ол шамамен Орыс жазығында қою қара топырақтың, ал Батыс Сібір жазығында кәдімгі қара топырақтың оңтүстік шекарасына сәйкес келеді. Бұл зона фаунасында эндемиктер жоқ. Өзен жағаларында құндыз мекендеген, қазір Ока, Воронеж өзендері бойындағы қорықтарда мекендейді.

1.Енисей өзенінен Охот теңізінің жағалауына дейін орман құрайтын негізгі ағаш...

2.Том өзенінен шығысқа қарай орманды дала қалай таралған?

3.Орыс жазығында орманды даланың оңтүстік шекарасы...

4.Батыс Сібір жазығында орманды даланың оңтүстік шекарасы;

5.Орыс жазығы орманды даласы жер беті ерекшелігі қандай?

2. ТМД елдері тау жүйелерінің биіктік белдеулігі. Табиғат зоналарына антропогендік өзгерістер дәрежесі.

Дала зонасы Орыс және Батыс Сібір жазықтарында Карпаттан Алтайға дейін тұтас өңірді алып жатыр. Обь өзенінен әрі қарай дала зонасы тау жоталары арқылы жеке учаскелерге бөлінеді. Алтай тауы етегімен оңтүстікке Семейден жоғарырақ, Ертіс өзенін қиып өтіп Зайсан көліне келіп тіреледі. Дала Орыс жазығында еменді орман мен Батыс Сібір жазығында қайың – теректі орманмен шектелген. Дала зонасы ТМД-ның 4 млн км2 жерін алып жатыр. Ол орманды зонадан 3 есе кіші. Шілденің орташа температурасы +22 +23,5 гр. Қуаңшылық пен аңызақ дала зонасында өте айқын көрінеді. Зонаның солтүстігінде нағыз қара топырақ, кәдімгі қара топырақ және оңтүстік қара топырағы дамыған. Сор және сортаңдар дала зонасында дағдылы құбылыс. Шөлейт зонасы ТМД-да тұтас өңірді алып жатқан жоқ. Бір учаскесі Қырым түбегінде Сиваш маңында, Волга – Дон каналының оңтүстігінде Волга мен Дон аралығында. Үшіншісі Кума – Терек ойпатында орналасқан. Зонаның оңтүстік шекарасы Каспийден шығысқа қарай 48 гр. параллельмен өтеді. Жазы ыстық шілденің орташа температурасы +25 +26гр., қысы суық қаңтардың орташа температурасы -12 -16гр. Шөлейттің тек өзіне тән жануарлар дүниесі болмайды. Шөл Орта Азия жазықтарын және Каспий маңы ойпатының оңтүстік шетін алып жатыр. Зонаның солтүстік шекарасы 48 гр. параллельге сәйкес келеді. Шілденің орташа температурасы +30 гр., қаңтар -23 -25гр. Шөл зонасы жусанды шөлден тұратын солтүстік, сораң шөпті шөлден тұратын оңтүстік аралық зоналарға бөлінеді.

Бекіту сұрақтары:

1.Дала зонасы ТМД-ның қанша пайызын алып жатыр?

2.Шөлейт зонасында жылдық жауын-шашын мөлшері 350-300 мм болса, буланушылық қанша?

3.Дала зонасының солтүстік шекарасы Орыс жазығында еменді орманмен шектессе, ал Батыс Сібірде ...

4.Дала зонасында шілденің орташа температурасы:

5.Қаңтардың орташа температурасы дала зонасындағы Астанада -17,2ºС болса, Украинаның батысында;

6.Дала зонасының басты белгілерінің бірі.

7.ТМД-дағы ең көп жауын-шашын түсетін ендік

2 Аудандастырудың әдістемелік негіздері.

3.ТМД кеңістігін аймақтық дифференциациялаудың ең басты бірліктері. Аудандастырудың әр-түрлі схемалары.

4 Физикалық-географиялық аудандастырудың Достастық елдерінде шаруашылық жүргізудегі маңызы.

Физикалық-географиялық аудандастыру физикалық географияның негізгі мәселесі. Аудандастыру дегеніміз – қарастырып отырған жер бетінің бөлігі өзінің территориялық тұтастығымен, тарихи дамуының ортақтығы негізінде ішкі ұқсастығы, географиялық орны, географиялық процестердің біртектілігі, оның жеке құрамдас бөліктерінің ортақ кеңістікте болуы деген анықтаманы Исаченко берген. Физикалық-географиялық аудандастыру міндеті біздің қарастырып отырған территорияда тарихи даму процесінің нәтижесінде біртекті территорияларды анықтау,- дейді М.И.Давыдова. Прокаев «Физикалық-географиялық аудандастыру – белгілі бір территориядағы геокомплекстерді анықтап, оны бір жүйеге келтіру»,- дейді. Физикалық-географиялық аудандастырудың теориялық маңызы ол осы заманғы география ғылымының даму деңгейін көрсетеді. Физикалық-географиялық аудандастырудың практикалық маңызы ол табиғатты тиімді пайдалануға қызмет етеді. Физикалық-географиялық аудандастырудың ең жоғарғы таксономиялық бірлігі - физикалық-географиялық аймақ. Физикалық-географиялық аймақ дегеніміз біріншіден геоқұрылымы ортақ, екіншіден географиялық орны мен атмосфера айналымының ерекшелігіне байланысты макроклиматтық режимімен, үшіншіден ендік және биіктік ландшафты зоналарының айқын көрінетін ұқсастығымен сипатталатын материктің үлкен бөлігі. Жазықтарда екінші таксономиялық бірлік – табиғат зоналары, тауларда физикалық-географиялық облыс. Үшінші таксономиялық бірлік - физикалық-географиялық провинциялар.

Бекіту сұрақтары:

1. Физикалық-географияның аудандастырудың теориялық маңызы:

2. Физикалық-географиялық аудандастыру салаларының сарамандық маңызы:

3. Физикалық-географиялық аудандастырудың жоғарғы жоғарғы таксономиялық бірлігі:

4. Таулы аймақтарды физикалық-географиялық аудандастырудың екінші таксономиялық бірлігі:

5. Аудандастырудың планетарлық деңгейі:

2. Табиғат пен қоғамның өзара қарым- қатынасының географиялық мәселелерін зерттеу.

Қазіргі заманда география ғылымының дамуында физикалық – географияның дәстүрлі міндеттері өзінің мәнін толық сақтап отыр. Олар елдің барлық жерлерінде табиғатты терең зерттеу, географиялық зерттеулер арқылы болжам жасауға мүмкіндік беретін, территориялардың өзіндік ерекшеліктерін көрсететін – физикалық-географиялық аудандастыру жасау.

ТМД территориясы біркелкі зерттелмеген, қазір әр түрлі мақсаттар үшін жекелеген территориялар тереңірек зерттелуде, ол зерттеу негізінен 2 жолмен: ландшафтылық картографиялау және физикалық-географиялық аудандастыру. Осы бағытта Қазақстанның да ұсақ масштабты картасы жасалды. ТМД-ның 1:4000000 жоғарғы оқу орындарында пайдаланылатын және 2500000-дық геологиялық – барлау мақсатына арналған ландшафтылық картасы бар. Физикалық географияның алдында физикалық-географиялық аудандастырудың әдісін үнемі жетілдіріп, физикалық-географиялық аудандастырудың торын нақтылай түсу міндеті үнемі тұрады. Жалпы ғылыми аудандастырумен қатар, қолданбалы аудандастыру, соның ішінде ауыл шаруашылық мақсат үшін көп жүргізіледі. Бұларға агро-экологиялық, табиғи-аграрлық жатады. Сонымен қатар экономикалық география аудандастыру – ол табиғат ресурстарын пайдалану типіне қарай және физикалық-географиялық аудандастыру – мұнда негізгі бірлікке табиғатты аудандастыру бірліктері алынады да, онда табиғатты шаруашылыққа пайдалану және оған антропогендік әсер қарастырылады. «Қоршаған табиғи орта» - сол физикалық географияның зерттеу объектісі географиялық қабық, онда адамзат қоғамы қалыптасып өмір сүріп жатыр. Оның байлығын адамзат шаруашылық мақсатқа пайдаланады. Адамның іс-әрекеті белгілі-бір территорияға шоғырланған, бұл территориялардың сипаты сол территорияның табиғи байлығына, сол жердің экологиялық жағдайына байланысты.

Кешенді географиялық әдіс пен экологиялық әдістің бірлігінің негізгі бағыттары:

1. 
   адам әрекетінен қоршаған ортаның өзгеруін бақылау;
   
2. 
   адамның шаруашылық әрекетінен қоршаған ортаның өзгерісіне ғылыми – географиялық болжам жасау;
   
3. 
   табиғи апаттарды алдын-ала ескерту, азайту және жою;
   
4. 
   табиғи техникалық адам жасаған жүйелерді оңтайландыру.
   

Табиғатқа антропогендік өзгерістер – географиялық экологиялық зерттеулердің ең басты мәселесі. Адамның шаруашылық әрекетінен тікелей зардап шегетін өсімдік, жануарлар дүниесі, су режимі мен гидрологиялық тор. Адам әрекетінен дала, орманды дала, өсімдік- жануарлар дүниесі қатты өзгерген. Шөлдерде қолдан суландырған оазистер қалыптасқан. Соңғы кездерде су балансының өзгергені айқын көрінеді, ормандылықтың азаюы, топырақтың құнарсызданып тозуы, су, жел эрозиясы күшеюде.

Табиғатқа антропогендік өзгерістерді зерттеудің бір бағыты инженерлік құлыстарды салып пайдалану. Бұл өзгерістердің бірнеше түрлі әсері болады: 1. Оң әсерге алдын-ала жоспарланған объект сипатына байланысты, мысалы су қоймасын жасау, шабындық үшін орманды кесу, орман алқаптарын жасау т.б. 2. Құтылмайтын теріс әсер, мысалы ашық әдіспен кен өндіргенде жердің бұзылмауы мүмкін емес, бірақ барынша аз жерді бұзуға, сондай-ақ жердің бұзылған уақытынан қалпына келтірілетінге дейінгі уақытты қысқарту керек. 3. Жіберуге болмайтын теріс әсерге мысалы тау-кен өндіруде елді-мекендер маңында опырылудың болмауы, өндірістің улы қалдықтары, су көздерін бүлдіру.

Техниканың табиғатпен байланысын таяу уақыттарға дейін тек олардың табиғат компоненттерінің арасындағы байланысты барынша аз нұқсан келтіру болатын, қазір табиғи-техникалық жүйе тұжырымы ұсынылуда. Оның негізі – техникалық құрылымдар мен табиғат кешендердің арасындағы байланыс немесе оны геотехникалық біртұтас жүйе ретінде қарау. Табиғат ресурстарын интенсивті игеру мен өнеркәсіптің қарқындап өсуі – адамзатты қинап отырған техногендік ластануға әкліп соқтырды. Сондықтан көп бағытта жан-жақты жүргізілетін зерттеулерге арналған бағдарламалар қабылдануда. ЮНЕСКО-ның «Адамзат және биосфера» халықаралық бағдарламасыда «Табиғи ортаның ластануының биосфераға әсерін зерттеу» бөлімі бар. ТТК-дағы өзгерістерді болжау олардың антропогендік өзгерістерге қаншалықты қарсы тұра алатындығын зерттейді. Бұл мәселе өткен ғасырдың 70-80 жылдарында басталды.

Геожүйенің тұрақтылығы – сыртқы орта жағдайы өзгергенде оның өзгеріссіз қалу қабілеті. Геожүйенің тұрақтылығын білу бұл - әр түрлі антропогендік әсер болғанда рұқсат етілетін өзгерістердің мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.

Мониторинг – бұл алдын-ала әзірленген бағдарлама бойынша қоршаған ортаны бір не бірнеше элементтеріне бірнеше қайтара уақыт және кеңістік бойынша бақылау жүргізіледі. Осы мақсатта метеостанция, гидрологиялық станция, бақылау нүктелері құрылды. Мысалы Камчаткадағы, Петропавловскіде жер сілкінуді бақылау сианциясы, Якутияда – мәңгі тоңды бақылау станциясы, Листвянскіде лимнологиялық (Байкалда) станция.

Қазір аэрокосмостық әдіс арқылы аз уақыт ішінде үлкен территория туралы мәлімет алуға болады. Мониторингтің үш деңгейі бар:

1. 
   ғаламдық (биосфералық, бүкіл географиялық қабықты қамтитын);
   
2. 
   аймақтық белгілі-бір зонаға қарасты үлкен территорияны қамтиды;
   
3. 
   жергілікті – белгілі бір табиғат объектісіне техногендік әсерді зерттеу. Осы бағыттағы ең маңыздысы биосфералық қорықтар.
   

1.Мониторинг дегеніміз...

2.Мониторингтің қандай деңгейлерін білесіңдер?

3.Жергілікті мониторинг бағытындағы зерттеу жүргізуде ең мңызды не?