Басшылық жасауға жауапты адамдар. Негізгі міндеттері

 
298 
қызметкер  әрбір  баланың  денсаулығын  сақтауға,  дене  тәрбиесінің  басқа  да 
міндеттерін шешуге жәрдемдесуге міндетті. 
Меңгеруші.  Меңгеруші  дене  тәрбиесі  бойынша  барлық  ұйымдастыру 
жұмысына  жауапты.  Ол  жұмыстың  жалпы  жоспарын  жасап,  қажетті 
жағдайлармен  қамтамасыз  етеді  және  балабақша  қызметкерлерінің  қызметін 
басқаруды жүзеге асырады. Меңгеруші ойын алаңын, дене шынықтыру залын, 
топ  бӛлмелерін  құрал-жабдықтармен  қамтамасыз  етуге  міндетті.  Олар:  дене 
шынықтыру  құрал-саймандары,  ойыншықтар,  атрибуттар,  бӛлмелердің 
ішіндегі,  алаңдағы  тазалық  жағдайы,  әдістемелік  кабинет  үшін  әдебиеттерді, 
материалдарды  таңдау.  Тәрбиешілердің  жұмысын  тексеріп,  кӛмек  кӛрсету 
мақсатында  меңгеруші  дене  тәрбиесі  сабақтарына,  ертеңгілік  гимнастикаға, 
серуендеп  жүргенде  және  дене  тәрбиесінің  басқа  да  ұйымдастыру  түрлеріне 
бақылау  жасайды.  Бақылау  жазбаларын  қорытындылап  отырып,  ол 
жетістіктерін, 
кемшіліктерін 
кӛрсетіп, 
жұмысты 
жақсарту 
жӛнінде 
практикалық  кеңестер  береді.  Меңгеруші  сонымен  бірге  әдістемелік 
құжаттарды тексереді, тәрбиешілерге жоспар құруға, берілген есептерді талдап 
белгілеуге,  т.б.  кӛмектеседі.  Педагогикалық  ұжымның  білімдерін  кӛтеру  үшін 
кеңес,  ашық  сабақтар  ұйымдастырып,  дене  тәрбиесінің  кейбір  мәселелерін 
педагогикалық  кеңестің  талқылауына  қояды.  Ол  тәрбиешілер  жұмысын 
талдауға  және  педагогикалық  оқуларда  баяндамалар  жасауына  жәрдемдесіп, 
мектепке  дейінгі  мекемедегі  барлық  топтардың  дене  тәрбиесі  тәжірибесін 
жинақтап  қорытады.  Сонымен  бірге,  тәрбиешілерді  аудан,  қалаларда 
әдістемелік  кабинеттер  арасында  болатын  (дәріс,  үйірме,  семинар,  т.б.) 
шараларға  қатысуға  жібереді.  Меңгеруші  ӛз  мекемесіндегі  барлық 
қызметкерлердің  денсаулығына,  дамуына,  дайындықтарына  үнемі  кӛңіл  бӛліп 
отырады. 
Ол 
балабақшаның 
қызметкерлерімен 
әңгіме, 
кеңестер 
ұйымдастырады (дене жаттығуларын және оларды жүргізу  әдістемесін  таңдап 
алады),  денсаулық  топтарындағы,  спорт  секцияларындағы  сабақтар  туралы 
ұсыныстар  беріп,  ӛзі  үлгі  кӛрсетеді.  Дене  тәрбиесі  бойынша  теориялық  және 
практикалық  дайындықтың  тиісті  шамада  болуы  мектепке  дейінгі 
мекемелердегі  қызметкерлерге  ӛз  міндеттерін  неғұрлым  жетік  атқаруларына, 
балаларға үлгі кӛрсетулеріне кӛмегін тигізеді. 
Әдіскер  -  ірі  балабақшада  (8-10  топқа  дейінгі)  балалардың  дене  тәрбиесі 
бойынша 
тәрбиешілердің 
жұмысына 
тікелей 
басшылық 
жасайды. 
Тәрбиешілердің  білімдерін  жетілдіру,  олардың  жұмыстарын  бақылау  сияқты 
кӛрсетілген шаралардан басқа ол әдістемелік кабинетті керекті әдебиеттермен, 
құжаттармен:  дене  жаттығуларының  бір  жылға  бӛлінген  жоспар-графигін, 
апталық  жоспар,  сабақтардың,  ертеңгілік  гимнастиканың,  қимыл-қозғалыс 
ойындарының  жоспар-конспектілерін,  сергіту  минуттары,  серуен,  кешкі  бос 
уақыттар,  мерекелер,  денсаулық  жағдайын  есепке  алу  журналын,  денесінің 
дамуы, дайындығын; дене жаттығуларының техникасы мен жүргізу әдістемесін 
бейнелейтін  суреттері,  фотолары  бар  альбомдар:  дене  шынықтыру 
алаңдарының  макеттері,  ата-аналар  үшін  материалдар  (әдебиеттер  тізімі, 
балалар  киімінің  сызбасы,  т.б.)  жабдықтауға  кӛңіл  бӛледі.  Әдіскер 
тәрбиешілердің  жұмысын  зерттеп,  есеп  пен  жоспарлау  бойынша  құжаттарды 

 
299 
талдайды,  сонымен  қатар  дене  шынықтыру  сабақтарына,  ертеңгілік 
гимнастикаға,  дене  тәрбиесінің  басқа  түрлерін  жүргізуге  бақылау  жасайды. 
Бақылау  барысында  ол  тәрбиешінің  түсініктемесінің  бәрін  жазып  алады,  дене 
жаттығуларының 
сапалық 
кӛрсеткішін, 
мӛлшерін 
белгілейді 
және 
хронометраждау  жүргізеді.  Балалардың  қозғалыстарды  орындау  сапасын, 
олардың мінез-құлқын анықтайды. Бұлар сабақты талқылау мен баға қою үшін 
сонымен қатар  тәрбиешілерге  нақты  нұсқаулар  құрастыруға  мүмкіндік  береді. 
Әдіскер  жұмыстың  жақсы  тәжірибелерін  жинақтап,  оны  таратуға  кӛп  кӛңіл 
бӛледі.  Ашық  сабақтар  жүргізіп,  оны  бақылауды  ұйымдастырады, 
тәрбиешілерге  ӛз  тәжірибесін  корытып,  педагогикалық  оқуларда  баяндама 
жасауға немесе шығып сӛйлесулеріне кӛмектеседі. Әдіскер әдебиеттердің жаңа 
түрлерін  іріктеп,  аудан,  қалалардағы  әдістемелік  кабинеттерде,  ғылыми 
мекемелерде  болатын  жиналыстарға  қатысып,  балабақшадағы  дене  тәрбиесі 
жұмысын  жақсартуға  атсалысады.  Ӛзінің  де  дене  жаттығуларымен 
шұғылданып,  балабақшаның  қызметкерлеріне  ӛнеге  кӛрсетуінің  және  оларға 
қажет мезгілінде кӛмектесуінің маңызы да ӛте зор. 
Тәрбиеші. Балалармен дене тәрбиесі жұмысын тікелей тәрбиеші жүргізеді. Ол 
қажетті теориялық және практикалық дайындықта болуы керек. Балабақшадағы 
міндеттерді  жүзеге  асыру  үшін,  тәрбиеші  «Мектепке  дейінгі  тәрбиелеу  мен 
оқыту  бағдарламасын»  оқып,  оның  мазмұны  мен  талаптарын  білуге,  дене 
тәрбиесінің  барлық  түрлерін  жүргізе  алатын  болуы  (сабақтар,  ертеңгілік 
гимнастика,  қимыл-қозғалыс  ойындары,  т.б.),  сонымен  қатар  жоспарлау  мен 
есеп  бойынша  құжаттарды  дұрыс  құра  білуі  керек.  Дене  жаттығуларын 
жүргізгенде  тәрбиешілерге  мыналарды  істей  білген  жӛн:  қозғалысты  дұрыс, 
нақты түсіндіріп, кӛрсетіп беру, бұйрық беру; белгілі оқу жүйесін іріктеп алу; 
қателерін  ескертіп,  түзеп  тұру;  балалардың  дем  алысын  қалыптастыру; 
балаларға  кӛмек  кӛрсету,  сақтандарып  тұру;  жұмсақ  үнмен  талап  етіп,  кӛңіл 
бӛле  отырып,  педагогикалық  әдептілікті  сақтау;  балалардың  дене 
жаттығуларының  орындалу  сапасына,  олардың  жағдайы,  мінез-құлқына 
бақылау  жасау.  Тәрбиеші  баланың  жағдайын  бет  ӛзгерістеріне  (қызаруы, 
ағаруы, кӛгеруі), терлеуіне, тыныс алысына (аузынан тыныс алу, демігу), жүрек 
жұмысына  (жүректің  қатты  соғуы),  ынтасының  ӛзгеруіне  (ынталы,  ынтасыз), 
қызығуына  (қызықсыз,  отырғысы  келмеу,  керексіз  қимылдар  жасау), 
белсенділігіне (белсенділігінің тӛмендеуі, ықылассыз болу, дене жаттығуларын 
орындамау),  тәртіптілігіне  (ойын  ережесін  бұзу),  сонымен  қатар  дене 
жаттығуларын  орындау  сапасына  (қозғалыс  үйлесімділігінің  бұзылуы, 
ырғақтылығының  жоғалуы,  жылдамдығы  мен  нақтылығының  тӛмендеуі, 
тұлғаның  дұрыс  болмауы  т.  б.)  қарап  анықтауға  үйренуі  тиіс.  Тәрбиеші 
балалардың  ӛсуі,  денсаулығы  жайындағы  анықтамаларды  талдап,  қозғалыс 
дағдысы мен дене қасиеттерінің даму деңгейінің себебін жүргізе білуі, сонымен 
қатар  баланың  отбасы  жағдайын  анықтап,  дене  тәрбиесінің  практикалық 
жұмысында  осыларды  қорытындылап,  қолдануы  қажет.  Тәрбиеші  бӛлмеде, 
балабақша 
жер 
телімінде 
гигиеналық 
жағдайлардың 
сақталуын, 
денешынықтыру  жабдықтарының,  құрал-саймандарының  сақталуы  мен 
тазалығын  қадағалап  отыруға,  қардан  қорған,  үйме,  қалашық  құрылыстар 

 
300 
салуға (кеме, аю және т. б.) мұз жолдарын (сырғанау мен жүгіретін жолдарды 
және  т. б.)  дайындап  ұйымдастыруға  міндетті.  Тәрбиеші  әдістемелік  жұмысқа 
қатысып  отыруы:  ашық  сабақтар  ӛткізуге,  ӛз  тәжірибесі  мен  ӛзге 
тәрбиешілердің  жұмысын  талдап  қорытуы,  педагогикалық  жиналыстарда 
шығып  сӛйлеуі,  педагогикалық  оқуларға  баяндама  дайындауы,  әдістемелік 
кабинетке  материалдар  жинауы,  фотоальбомдар  құрастыруы,  қабырға  газетіне 
мақалалар жазуы ӛте қажет. Ата-аналармен де жүйелі түрде жұмыстар ӛткізіп 
тұруының  маңызы  зор.  Тәрбиеші  кеңестер,  әңгімелер,  жиналыстар,  ашық 
күндер, 
сабақтар, 
ата-аналар 
үшін 
бұрыш-кӛрме 
ұйымдастырып, 
балабақшадағы  кезекшілерді  дайындайды  және  балалардың  үйлеріне  барады. 
Балаларға  дене  жаттығуларын,  үлгі  кӛрсету  үшін  тәрбиеші  ӛзінің  дайындық 
деңгейін  жүйелі  түрде  кӛтеріп  отыруы  керек.  Дене  жаттығулары  сабағын 
жүргізу  дәрігердің  бақылауымен  болады.  Барлық  жұмыстарды,  сонымен  бірге 
қозғалыс  дағдысы  дамуының,  дене  қасиеттерінің  есебін  дұрыс  жоспарлағанда 
ғана нәтиже береді. Тәрбиешіге спорт секцияларында, жалпы дене дайындығы 
топтарында айналысудың, жарыстарға қатысудың пайдасы зор. 
Бала  бағушы  дене  тәрбиесінің  міндеттерін  жүзеге  асыруға  кӛмектеседі.  Ол 
бӛлмелердің,  спорт  залының  тазалығы  мен  ауасының  тазаруын  қадағалап 
отырады. Сәбилерге серуенге, дене шынықтыру сабағына барарда киінулеріне 
кӛмектеседі. Сонымен бірге, балаларды мезгілінде тамақтандырып, ұйықтатып, 
оларды қоғамдық гигиеналық әдетке қалыптастырады, дене шынықтыру құрал-
саймандарын  күтіп  ұстайды  (доптарды  жуу,  т.б.).  Бала  бағушы  балаларға  ӛз 
жұмысымен  үлгі  кӛрсете  білсе,  олардың  дене  тәрбиесі  міндеттерін  дұрыс 
шешулерінде атқаратын рӛлі зор. 
Музыка жетекшісі тәрбиешімен тығыз байланыста жұмыс істейді. Олар дене 
және  музыка  тәрбиесі  жоспарларын  ӛзара  үйлестіре  отырып,  бірыңғай  дене 
жаттығуларын  жасайды,  сонымен  қатар  мерекелік  бағдарламаларды, 
таңертеңгілік 
жаттығу 
кешендерін 
талқылайды. 
Музыка 
жетекшісі 
таңертеңгілік  жаттығуда,  дене  шынықтыру  сабағында  оларды  музыкамен 
сүйемелдеп  отырады,  қимыл-қозғалыс  ойындарын  жасағанда  керекті  әндер, 
ырғақтарды  таңдауға  кеңес  береді.  Музыка  жетекшісіне  балалардың  дене 
тәрбиесі  бойынша  сабағына  теориялық,  практикалық  дайындығы  керек,  бұл 
оған  музыка  сабақтарында  секіріп  билеу,  ӛлең  айтып,  ойнауды  дұрыс 
қолдануына мүмкіндік береді. 
Дәрігерлік  бақылау  жасау.  Дене  тәрбиесін  дәрігерлік  бақылауға  алу,  біздің 
елімізде  дәрігерлік  кӛмек  кӛрсетудің  біріккен  жүйесінің  құрамды  бӛлігі. 
Дәрігерлік  бақылау  -  дене  шынықтыру,  спортпен  шұғылданатын  әртүрлі 
жастағы  адамдардың  денсаулық  жағдайын,  дамуын  тексеретін  дәрігерлік 
білімнің  арнаулы  саласы.  Мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  дене  тәрбиесін 
жүргізу  барысында  дәрігерлік  бақылаудың  негізгі  міндеті:  олардың 
денсаулығын, дене, жүйке психикасының дамуын нығайтуға кӛмектесу. 
Мектепке дейінгі мекемелердегі дәрігерлік бақылауға: 
1)  балалардың  денсаулық  жағдайын,  дамуын  олардың  организмдерінің 
функционалды мүмкіншіліктерін анықтау үшін дәрігерлік тексеруден ӛткізу; 

 
301 
2)  дене  тәрбиесінің  жүргізілуін  дәрігерлік-педагогикалық  бақылауға  алу,  дене 
жаттығуларының  мазмұны  мен  жүргізу  әдістемесін  және  балалардың 
организмінің  жасына  байланысты  функциялық  мүмкіншіліктерінің  үйлесуін 
тексеру; 
3)  дене  жаттығулары  сабақтарын  ертеңгілік  гимнастиканы,  қимыл-қозғалыс 
ойындарын,  спорттық  жаттығуларды,  шынықтыру  шараларын  ӛткізетін 
жерлерге,    дене  тәрбиесі  жабдықтарының,  құрал-саймандарының,  сондай-ақ 
дене  тәрбиесімен  айналысушылардың  гигиеналық  жағдайларына  санитарлық 
бақылау; 
4)  ата-аналар  мен  балабақша  қызметкерлерінің  арасында  санитарлық-ағарту 
жұмысын жүргізу кіреді. 
  
Дәрігерлік  бақылауды  ұйымдастыру  дәрігердің,  медбикенің,  педагогтың 
бірлескен  жұмысы  бойынша  қарастырылады.  Балалар  дене      тәрбиесі 
құралдарының алуандығы оның организмге әсер ететін сауықтыру тиімділігіне 
дәрігерлік бақылау жүргізуді талап етеді. Бұл іспен ғылыми орталық және дене 
шынықтыру  диспансерінің,  санитарлық-эпидемиологиялық  стансалардың, 
балалар  гигиенасы  бӛлімдерінің  әдістемелік  жағынан  басшылық  етуімен 
балалар  мекемелерінің  дәрігерлері  айналысады.  Мектепалды  және  мектепке 
дейінгі  мекемелерде  балалар  денсаулығының  жағдайын  бақылау  жоспарлы 
түрде балаларды қосымша қайталап қарау түрінде шынықтыру процедуралары 
басталар  алдында  жүргізіледі.  Бӛбекжай  жасында  сәби  денсаулығындағы  кез 
келген  жағымсыздық  дене  тәрбиесін  жүргізуге  карама-қайшылық  әкелмек. 
Денсаулығы  мен  денесінің  даму  жағдайына  қарай  балалар  үш  топқа  бӛлінуі 
мүмкін. 
Бірінші  топ  -  жасқа  байланысты  анатомиялық-физиологиялық 
ерекшеліктеріне,  денеге  түсетін  қайсыбір  күшке  олардың  денесінің  даярлық 
дәрежесіне  сәйкес  дене  тәрбиесінің  барлық  түрін  жүргізуге  болатын  бірінші 
және екінші денсаулық тобындағы балалардың бір тобы. 
Екінші  топ  -  дене  тәрбиесін  шектеп,  яғни  еттің  күш  жұмсауын  шектей 
отырып, ал шынығуды - су мен ауаның температурасын тӛмендетпей ӛткізуге 
болатын  балалар.  Бұл  топқа  дене  дамуында  кідірісі,  жүрек  ауруына  әкеп 
соқтыратын 
тыныс 
демікпесі 
бар 
балалар 
жатады. 
Шынықтыру 
процедураларын  ӛткізгенде  осы  топқа  жоғары  тыныс  жолдары  ауыратын 
балаларды да қосуға болады. 
Yшінші  топ  -  дене  тәрбиесінің  барлық  түрін  де  ӛте  сақтықпен  ӛткізуге 
болатын  балалар,  бұларды  су  процедураларымен  шынықтырамын  деп 
ойлаудың ӛзі әбестік болар еді. Бұған кӛптеген сырқаттарға шалдыққан балалар 
жатқыз  жатқызылады.  Баланың  денсаулық  жағдайы  мен  дене  дамуы 
жақсарғанда, дәрігер тексеруден ӛткізіп, оны тиісінше, үшінші топтан екіншіге 
немесе екіншіден бірінші топқа ауыстыра алады. 
Негізгі топқа дені сау балалар мен жеткіншектерді, сондай-ақ жүрек-қан 
тамырлары жүйесінде шамалы ғана функционалды ауытқушылығы бар, жалпы 
ӛзін  жақсы  сезінгенмен  де  дене  дамуында  елеусіздеу  артта  қалушылығы  бар 
балаларды жатқызады. 

 
302 
  
Даярлық  тобына  денесін  аз  жаттықтырған,  жүрек-қан  тамырлары  және 
тыныс  алу  қызметінде  шамалы  ғана  функционалды  ауытқушылығы  бар, 
гастритпен,  созылмалы  бронхитпен  ауыратын,  бұрын  күшті  жұқпалы 
аурулармен  (дифтерия,  скарлатинамен)  ауырған  балаларды  енгізеді.  Даярлық 
тобындағы балалардың кӛпшілігі жылдам шаршауымен, жүйке және жүрек-қан 
тамырлары  жүйесінің  жоғары  деңгейде  қозуымен  ерекшеленеді.  Осыларға 
байланысты  күш  жаттығулары  мен  шыдамдылықты  арттыруға  бағытталған 
жаттығуларды  мӛлшерлегенде  ерекше  бір  ұстамдылықты  сақтау,  секірулердің, 
қысқа  қашықтыққа  жүгірулердің,  арқанмен  ӛрмелеудің  санын  шектеу  қажет 
болады,  жаттығу  құрамынан  қашықтыққа  жүгіру  мен  шаңғымен  жүру 
жаттығуын  алып  тастаған  жӛн.  Гимнастикалық,  спорттық  жаттығулар 
техникасын  даярлық  тобының  балалары  бағдарлама  талаптары  шегінде  жалпы 
негізде оқып үйренеді. Дегенмен, жүктеме біршама азайтылады және жаттығуды 
іріктеп  алу  мен  жүктемені  мӛлшерлеуде  үлкен  кӛлемде  жекелеу  ісі  жүзеге 
асырылады. 
  
Арнайы топқа күшті сарп (ревматизм) дертіне шалдыққаннан кейін 6-12 
ай  ӛткесін,  дерттің  қайталап  қозу  кезеңі  аралығында  сарппен,  жүрек  ауруымен 
ауыратын, дене дамуында елеулі түрде кейін қалған, асқа  тәбеттің тартпауымен 
қосарлана  жүретін  ішек-асқазан  ауруларын  басынан  ӛткізген,  алыстан 
кӛрмейтін,  козғалыс-тірек  аппаратының  ақауы  бар  балаларды  жатқызады. 
Олардың дене тәрбиесі елеулі түрде шектеледі немесе онымен айналысуға тіпті 
рұқсат  етілмейді.  Осы  топтағы  балаларға  емдеу  дене  шынықтыруын  белгілеу 
және  дәрігердің  тікелей  бақылауымен  30-45  минуттен  аптасына  2-3  рет  сабақ 
ӛткізу  тиімді.  Дене  тәрбиесінің  пайдалы  екендігіне  дәрігер  күмәнді  болса 
сабаққа  рұқсат  етпейді.  Баланың  денсаулық  жағдайына  байланысты 
мамандармен кеңескеннен кейін дәрігер жаттығудың нақты түрлерін белгілейді, 
олардың  орындалу  ұзақтығын  анықтайды,  балалардың  іс-қимылы  мен 
денсаулығын  жүйелі  түрде  бақылауды  жүзеге  асырады.  Қатты  науқастанып 
тұрған  балаларға  дене  тәрбиесі  сабақтарына  қатынасуға  уақытша  рұқсат 
етілмейді. 
Балалардың  денсаулық  жағдайына,  денесінің  дамуына,  функциялық 
мүмкіндіктеріне  баға  беру.  Бұл  бӛлімнің  жұмысы  мектепке  дейінгі  және 
балалар мекемелері дәрігерінің әр жылдағы тыңғылықты дәрігерлік тексеруімен 
жүзеге  асады.  Керекті  жағдайда  балаларды  дәрігер-мамандар  қосымша 
тексереді.  Денсаулық  жағдайына  баға  беру  кешенді  түрде:  дәрігерлік  тексеріс 
деректері,  ауру-сырқаулық,  жүйке-психикалық  және  дене  дамуының 
ерекшеліктері  негізінде  жүргізіледі.  Денесінің  дамуына  баға  беру  салмағы, 
бойының  ұзындығы,  кеуде  қуысының  аумағы  негізінде,  бұл  кӛлемдерді  тиісті 
жастағы,  жыныстағы  балалар  үшін  стандартты  кӛрсеткіштерімен  салыстыру 
кезінде  жасалады.  Сырттай  қарағанда,  тері  мен  дененің  шырышты 
жамылғыларының  сыртқы  түріне  (бояуын,  реңденуін,  ылғалдылығын, 
иілімділігін т.б.) сипаттама беріледі. Толықтық жағдайын да анықтау керек. Бұл 
үшін қолтықтың орташа тұсынан теріні қатпарлау керек. Егер қатпар 1,0-1,5 см 
болса,  толықтығы  орташа,  ал  қатпар  1,5  см-ден  қалыңырақ  болса,  толықтығы 
орташадан  жоғары;  егер  1,0  см-ден  жіңішкерек  болса,  ортадан  тӛмен  деп 

 
303 
есептелінді (бұл жағдайда баланың қабырғасы, тӛсі, бұғанасы кӛрініп тұрады). 
Бұлшық  ет  тонусы  (физиологиялық  күш-қуат)  иық,  шынтақ,  сан,  жамбас,  тізе, 
басқа буындардың енжар қимыл (мысалы, кеудеде жазылған қолды айқастыру 
және  оларды  қайта  жазу,  аяқты  созу,  бүгу)  кезіндегі  қарсыласу  дәрежесімен 
анықталады. Әдетте, бүкіл сіңір аппаратының да әлсіз дамуымен қатар жүретін 
бұлшық  ет  гипотониясы  әлсіз  дамуымен  байланысты  кӛбіне,  рахит  ауруымен 
ауыратын балаларда байқалады.  Гипотония және іштің бұлшық еттерінің әлсіз 
дамуы кезінде іш үлкейіп,  формасының ӛзгеруі байқалады. Кӛбінесе, бұл жағ-
дайда  тік  бұлшық  еттер  тарамдалып  кетеді.  Бұлшық  еттердің  мұндай 
ӛзгерістері, мысалы баланың шалқасынан жатқан жағдайдан отырған жағдайға 
кӛшкенде  іш  еттерінің  қатты  ширығуынан  болады.  Сәби  жастағы  балаларда 
іштің тік бұлшық еттерінің тарамдалуы кӛбіне, кіндік жарығымен қатар жүреді. 
Гипотония жағдайында тӛменгі аяқтар сан, жамбас буындарында жеңіл бұрыш 
жасап  майысады,  қалыпты  жағдайда  олар  тік  болады.  3-7  жастағы  балаларда 
бұлшық  ет  тонусын  неғұрлым  обьективті  әдіспен  зерттеуге  болады.  Бұл  үшін 
тонусометр  қолданылады.  Ол  шартты  ӛлшемдер  арқылы  бұлшық  еттердің 
ширыққан, босаңсыған кездегі тонусын анықтауға мүмкіндік береді. 
Тұлға  деп  дененің  отырған,  тұрған,  жүрген  кездегі  дағдылы    жағдайын 
түсінеміз.  Мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  тұлғасының  сол  жастағы 
баланың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен сабақтас ӛз ерекшелігі 
болады.  JI.П.Африканованың  деректері  бойынша,  мектеп  жасына  дейінгі 
балалардың үлкендерден айырмашылығы, бас алға шамалы иілген, иық белдеуі 
кеуде  қуысы  деңгейінен  аспай  алға  аздап  жылжыған  болады  (қырынан 
қарағанда),  кеуде  қуысы  сызығы  одан  1-2  см  шығыңқылау  іш  сызығынан 
біртіндеп  ӛтеді,  омыртқа  жотасының  бүгілісі  әлсіз  кӛрінеді,  жамбастың 
еңкіштігі онша үлкен болмайды. Тұлға туа пайда болмайды: ол бүкіл мектепке 
дейінгі шақ барысында қалыптасады да, мектеп жасында нығаяды. Бұған түрлі 
себептер әсер етеді: денсаулығы, дене құрылысы, жүйке-психикалық жай-күйі, 
т.б.  Тұлғаның  қалыптасуында  балаларды  денені  түзу  ұстап  жүру  дағдысына, 
денені  белгілі  бір  жағдайда  дұрыс  ұстау  қажеттігіне  саналы  психикалық 
икемделуге  тәрбиелеудің  маңызы  зор.  Дұрыс  тұлға  тек  эстетикалық  маңызға 
ғана  ие  болып  қоймайды:  тұлға  бұзылған  кезде  ішкі  органдардың  жағдайы 
ӛзгереді,  жүрек-тамыр,  тыныс  алу  жүйелерінің  қалыпты  қызметі  нашарлайды. 
Тұлғаның  ӛзгеруінің  негізгі  себебі,  тәрбиеде  жіберген  жаңсақтықтар  болып 
табылады,  егер  бұған  тиісті  кӛңіл  бӛлінбесе,  онда  балада  ӛз  денесін  дұрыс 
ұстамау  дағдысы  ӛзінен-ӛзі  қалыптасып  кетеді.  Тұлғаны  тексерген  кезде  бала 
әдеттегі  табиғи жағдайда,  ширықпай,  қолдарының,  кеудесінің  бұлшық  еттерін 
аздап босаңсытып ұстап тұруы керек.  
Баланы  тексеру  үш  жағдайда  ӛткізіледі:  алдынан,  жанынан,  артынан. 
Алдынан  қарағанда  басының  қандай  жағдайда  тұрғаны  (дұрыс,  алға  немесе 
жанына еңкеюі), иықтарының контуры мен деңгейі (симметриялы, шалқайған, 
бүкшиген)  анықталады.  Кеуде  қуысын  тексергенде  оның  формасы, 
симметриясы (дұрыс, цилиндрлі толық, жалпақ, қабысыңқы, қысыңқы, «тауық 
кеуде», симметриялы емес) анықталады. 

 
304 
Артынан  тексергенде  иық  пен  жауырынның  орналасу  жағдайына  
(симметриялы  емес,  иық  пен  жауырын  бұрыштарының  әрқалай  тұруы), 
омыртқалардың  құрылысына  ерекше  кӛңіл  бӛлу  керек,  себебі,  арқаның 
формасы  омыртқалардың  табиғи  иілгіштігімен де  дұрыс болуы  мүмкін,  бірақ 
әртүрлі  қисаюлар-кифоз  (құныс),  лордоз  (омыртқа  қатарының  алға  қарай 
иілуі),  сколиоз  (омыртқаның  бір  жағына  қисаюы)  кездесуі  мүмкін. 
Омыртқалардың табиғи еңкіштілігі жалпақ арқа деп аталады. Нашар дамыған 
жауырындар жарғақ тәрізді деп сипатталады. Омыртқалардың мойыннан белге 
дейінгі  бүгілісі  бірыңғай  ұлғайса,  арқаны  дӛңгелек  деп  атайды,  ол  мектеп 
жасына  дейінгі  балаларда  сирек  кездеседі.  Алайда,  иықтар  алға  қарай 
бүкшиген еңкіштік ӛте жиі байқалады. 
Жанынан  тексергенде  кеуденің  ортаңғы  сызықтан,  іштен,  арқадан,    сан, 
жамбас, тізе буындарынан алға жылжуын анықтайды. Мектеп жасына дейінгі 
балаларда  жетілмеген  жауырындар,  иықтың  бүкшиюі,  иық  үстінің 
симметриялы  еместігі,  еңкіштік,  кеуде  қуысы  линиясынан  іштің  (3-5  см-ге) 
шығып  кетуі  тұлғалардың  неғұрлым  жиі  кездесетін  бұзылулары  болып 
табылады.  Тізе  мен  ӛкшенің  ішкі  жағы  тұрып  тұрғанда  бір-бірімен  түзу 
жанасса,  аяқ  қалыпты  деп  есептелінеді.  Егер  тобық,  табан  қосылып,  ал  тізе 
қосылмаса, онда аяқ «о» тәрізді аяқ деп, егер тізе қосылып, тобық пен аяқтың 
басы  қосылмаса  онда  «х»  тәрізді  аяқ  деп  сипатталады.  Балалық  жастағы 
жалпақ  табандылық  заңды  құбылыс  деген  алып-қашпа  пікір  дұрыс  емес.  Ол 
бала табанында май талшықтарының үлкендерге қарағанда, ӛкше жағында кӛп 
дамығанына негізделіп айтылған. Табан құрылысының ӛзгеруі оның нақтылай 
жағдайының  ӛзгеруі  ғана  емес,  сонымен  қатар  табанды  кем  жағдайға,  оған 
қосымша  жамбастың,  омыртқаның,  тұлғаның  ӛзгеруіне  әкеліп  соқтыратын 
жайлардың  бірі.  Мектепке  дейінгі  жаста  тұлғаның  ӛзгеруі  табанның 
деформациялануы,  әдеттегідей  функциялық  сипатта  болады  және  негізінен 
бұлшық  ет  тонусы  байланыс  аппаратының  әлсіздігімен  анықталады.  Мектеп 
жасына дейінгі балалар тұлғасының ӛзгеруі нормадан бірқатар ауытқулардың 
үйлесуінен  кӛрінеді.  Дене  жаттығулары  сабағының  жүйелі  түрде  жүргізілуі 
олардың тірек-қимыл аппараттарының бекуіне кӛмегін тигізеді. Динамикалық 
бақылаулар  5-7  жастағы  балалар  тұлғасының  ӛзгерісі  сабақ  барысында  екі 
есеге дейін тӛмендеп, 25-29%-ға дейін және 13-15%-ға дейін азаяды. 
Табан қалыптасуының мазмұны плантография әдісімен анықталады,  яғни 
мұнда екі табанның ізін қағазға салып алады. Сосын іздің енінің ең үлкен және 
ең  кіші  бӛлігін  ӛлшеп  алып,  оларға  қатынастардың  кӛлеміне  қарап,  табанның 
мӛлшерін береді: 1:4 нормада, 2:4 қатайған, 3:4 жалпақ. Балалардың денесінің 
даму  деңгейін  сипаттайтын  маңызды  факторлар  бұлшық  ет  күші  болып 
табылады.  Сәби  жастағы  балаларда  бұлшық  ет  күші  баланың  қозғалысына 
қарсы  әсер  ететін  күштің  кӛмегімен  және  ет  тканьдерінің  консистенцияларын 
қолмен ұстау арқылы (серіппелі, созылмалы, жұмсақ, әлсіз) анықталады. 2,5-3 
жастағылардың  бұлшық  еттерінің  күшін  бала  динамометрімен  анықтауға 
болады: бала тілін алақанына қаратып ұстап, қолын алға созып қатты қысады. 
3-4  жастағы  балаларда,  кеуденің  жиырылғыш  еттерінің  күші  де  осылай 
ӛлшенеді.  Кішкентай  жастағы  балалардың  ӛз  күшін  барынша  пайдалана 

 
305 
алмағандығынан,  бұл  жастағы  кӛрсеткіштер  үлкен  емес,  5-6  жастан  бастап-ақ 
кӛрсеткіштердің  жылдан-жылға  біркелкі  ұлғая  беретіндігі  байқалады.  Екі 
қолдың  күшін  динамометрмен  ӛлшегенде  2-3  рет  қайталау  керек  және  ең 
жоғарғы нәтижені жазу керек.  3-4 жастан бастап балаларға дәрігерлік тексеру 
жасағанда спидометр әдісімен ӛкпенің ӛмірлік сыйымдылығын анықтау керек. 
Дұрыс нәтижелер алу үшін алдын ала балаларға терең тыныс алу мен жеткілікті 
дем  шығаруды  үйрету  қажет.  Бала  үш  қайтара  әрекет  жасайды,  олардың  ең 
жақсысы  жазып  алынады.  Ӛлшеу  дәлдігі±200  см
3
.  Ӛкпенің  тіршілік 
сыйымдылығы  кеуде  қуысы, диаграмма,  құрсақ  қабы бұлшық еттерінің  күшін 
бейнелейді.  Динамикада  анықталған  оның  кӛрсеткіштері  жасқа  байланысты 
даму  және  дене  тәрбиесі  құралдарының  әсерін  белгілеуге  мүмкіндік  береді. 
Балалар денесі дамуын неғұрлым дәл бағалау және  дене жаттығуларын дұрыс 
таңдау  үшін  дәрігерде  әрбір  балның  қозғалысының  даму  сипаттамасы  болуы 
керек.  Баланың  ӛмірінің  алғашқы  жылындағы  қозғалыс  дамуын  тексеру  әр 
айда,  мүмкіндігінше  күнтізбелік  санда,  баланың  туған  күніне  сәйкес  датада 
жүргізу  қажет.  Қозғалысты  және  оларды даму  деңгейін бақылағанда, баланың 
жасына  лайықты  кӛрсеткіштерден  бастау  керек.  Балада  қозғалыс  дамуы 
қалыпты мӛлшерден асатын болса, онда келесі жастағы топтар кӛрсеткіштеріне 
кӛшіру керек. Егер қозғалыс дамуы балада лайықты нормаға жетпесе, берілген 
талаптарды  қысқартып,  тӛменгі  топ  балаларына  арналған  кӛрсеткіштерді 
белгілеу  керек.  Балаларды  зерттегенде  олардың  рефлекстері  мен  қозғалыс 
дамуын  бір  әдістемемен  анықтаудың  маңызы  зор.  Бұл  дәл  мәліметтер  алып, 
оларды  салыстыруға мүмкіншілік береді. Баланың ӛмірінің алғашқы  жылында 
қозғалыс  дамуын  тексеруді  дәрігер  түске  дейін,  бірақ  тамақтандырғаннан 
жарты  сағат  кейін  не  жарты  сағат  бұрын,  яғни  баланың  қимылының  белсенді 
уақытында  жүргізеді.  Тексеру  кезінде  олар  толық  шешіндірілуі  қажет.  Егер 
тексеріп  қарау  кезінде  мазасызданып,  жылап  берілген  қозғалыстарды 
орындаудан  бас  тартатын  болса,  тексеруді  тоқтатып,  оны  сол  күні  кешірек 
немесе  таяудағы  күні, баланың  кӛңіл  күйі бар  кезінде қайталау  керек.  Баланы 
тексерген  кезде  қайсыбір  дағдыны  оның  бойынан  анықтау  әр  уақытта  бола 
бермейтінін  есте  ұстау  керек  (бұл  әртүрлі  себептерге  байланысты-алаңдау, 
қозғалысты  орындағысы  келмеуі,  т.б.).  Сондықтан  топ  тәрбиешісі  балалармен 
күнделікті  жұмысында  балаларда  пайда  болған  жаңа  қозғалыстың  оларды 
орындауға  әрекеттенуін  ұқыпты  байқап  жазып  отыру  керек.  Олардың  белгілі 
бір  қозғалысын  дамыту  үшін  балаға  жеке  жағдай  жасап,  дәрігерге  осы 
қозғалысты  гимнастика мен массаж сабақтарының кешеніне қосуға кеңес беруі 
қажет. Сәби жастағы балаларға: 
1.  Қызуы жоғары кӛтерілетін қатты науқастық; 
2.  Тері ауруларының кең тараған түрі; 
3.  Бұлшық ет пен тері асты май клеткаларының ауруға шалдығуы; 
4.  Декомпенсация құбылыстары бар жүрек ақауы; 
5.  Yшінші дәрежелі рахит; 
6.  Қан ауруы жағдайда дене жаттығулары мен массаждарды қолдануға 
болмайды 

 
306 
Организмнің  жұмыс  істеу  қабілеті  және  оның  шынығу  дәрежесі  жүрек  пен 
тыныс алу жүйелерінің функциялық мүмкіндіктеріне, олардың алуан түрлі дене 
ауыртпалықтарына  қарсы  жауап  реакцияларына  байланысты.  Осы  мақсатпен 
кейбір дене жаттығулары сабағының бала организміне әсері ескеріледі,  тамыр 
соғысы, тыныс алу жағынан жауап реакцияларының ерекшеліктері, эмоциялық 
тонустың  ӛзгеруі  және  сабаққа  дейінгі,  сабақ  уақытындағы,  аяқталғаннан 
кейінгі  балалардың  жалпы  кӛңіл  күйлерінің  жағдайы  ескеріледі.  Баланың 
тамыр  соғысы  мен  тыныс  алуы  сабақтың  алдында,  сабақ  аяқталған  соң 
есептелінеді.  Есептеу  сабақтан  кейін  тамыр  соғысы,  тыныс  алу  қалыпты 
жағдайға  келгенде  жүргізіледі.  Сәби  жастағы  балаларда  сабақтан  кейін  сол 
сағатта тамыр соғысы қалыпты жағдайда 15-20% тамырдың жиі соғу минутына 
10-15-тен  болса,  олардың  қалыпты  сипаттан  ауытқымағаны  деп  жақсы 
бағаланады.  Тыныс  алу  жиілігінің  кӛрсеткішінің  бастапқы  жағдайға  келуі  2-3 
минуттан аспауы керек. 
Балаларда  3  жастан  бастап  бұлшық  еттерге  мӛлшерлеп  ауыртпалық  
түсіре  отырып,  функциялық  сынаулар  жүргізіледі.  Мартине-Кушельский 
сынауы  -  30  секундта  20  рет  отыру  (терең),  қабырғаларды  сынау  -  тест  1 
минутта  30  баспалдаққа  шығу,  сынақтың  ұзақтығы  -  2  минут.  Бұлшық  етке 
түсетін  ауыртпалықтың  әсері  мыналар  бойынша:  1)  жүрек  тамыр  жүйесі 
кӛрсеткіштерінің  ӛзгеруі  (тамыр  соғысының  жиілігі,  қан  қысымы)  және 
ауыртпалықтан  кейінгі  тыныс  алу  жиілігі  бойынша;  2)  осы  кӛрсеткіштердің 
бастапқы деңгейге қайта келу уақыты бойынша бағаланады. Тамыр соғысының 
денеге  түскен  ауыртпалықтан  кейін  50-70%  (қандай  сынақ  жүргізілгеніне 
байланысты)  жиілену  және  максималды  қан  қысымының  10-20  мм  сынап 
бағанасына  жоғары  кӛтерілуі,  минималды  қан  қысымының  5-10  мм  сынап 
бағанасына тӛмендеуі немесе ӛзгеріссіз сақталуы, тыныс алудың 1 минутта 5-8 
тынысқа  жиіленуі  қолайлы  сынау  деп  есептелінеді.  Барлық  кӛрсеткіштердің 
бастапқы  деңгейге  қайтып  оралуы  2-3  минутта  келулері  керек.  Функциялық 
сынаулардың  деректерін  ескере  отырып,  балалардың  денсаулық  жағдайына 
баға  беру  бала  организмінің  мүмкіндіктерін  дұрыс  анықтауға  және  дене 
жаттығуларын мӛлшерлеуге мүмкіншілік береді.  
Кеңес ӛкіметі кезінде Денсаулық сақтау министрлігінің балалар мен жас 
ӛспірімдер  гигиенасы  институты  талдап  жасаған  ұсыныстарына  сәйкес 
денсаулығына 
қарай 
балалар 
тӛрт 
топқа 
бӛлінді:  
1.Бірінші 
топқа 
барлық 
денсаулығы 
мықты 
балалар 
кірді.  
2.Екінші топқа органдары мен жүйелерінде функциялық ауытқулары (жүректің 
функциялық  ӛзгерісі,  жұтқыншақтағы  ӛзгерістер-аденоидтар,  кӛмекей 
бездерінің  гипертрофиясы,  басқа  дене  дамуының  әлсіз  болуы,  тұлғасының 
айқын 
бұзылуы 
т.б.) 
бар 
балалар 
жатты. 
3.Үшінші  топқа  асқынбайтын  созылмалы  ауруы  бар  балалар  кірді.  
4.Тӛртінші топқа ауру декомпенсациясы сатысындагы балалар енді. 
Балаларды  қайсыбір  топқа  жатқызу  бұлшық  еттерді  мӛлшерлеп    сынау 
кезіндегі  денсаулық  жағдайының  динамикалық  мәліметтеріне,  жүрек-қан 
тамырлары  және  тыныс  алу  жүйелерінің  функциялық  жай-күйінде  берілген 
бағаға негізделеді. Мектепке дейінгі мекемелерге кӛбінесе, бірінші және екінші 

 
307 
топқа жататын балалар қатысады. Профилактикалық тексеру кезінде денсаулық 
жағдайында  қандай  да  бір  ауытқу  бар  балаларды  анықтап,  оларды  үнемі 
бақылауға  алып  отыру  қажет.  Мұндай  балалар  диспансерлік  есепте  маман-
дәрігерлердің бақылауында болуға тиіс. 
Мектепке  дейінгі  балалар  мекемелеріне  дене  жаттығуларымен 
айналысуларына  болатын,  іс  жүзінде  денсаулығы  жақсы  балалар  қатысады. 
Жиі  ауыратын  немесе  созылмалы  ауруы  бар  балалар  үнемі  дәрігердің 
бақылауын  қажет  етеді.  Науқасы  асқынбайтын  кезеңде  олар  дене  тәрбиесінің 
жалпы  бағдарламасы  бойынша  айналысуға  тиіс.  Сырқаттанып  тұрғаннан 
кейінгі  сабақтардың  алғашқы  күндері  организмге  түсетін  ауыртпалық  әр  бала 
үшін  жеке-жеке  тӛмендетілуге  тиіс  (қиын  жаттығуларды  орындаудан  босату, 
әрбір жаттығуларды қайталауды азайту т.б.). Денсаулық жағдайының жақсару 
дәрежесіне  қарай,  функциялық  сынау  нәтижелерін  ескере  отырып,  денеге 
тиетін  ауыртпалықты  жайлап  ӛсіру  керек.  Балалардың  денсаулық  жағдайы, 
даму деңгейі, машықтығы ӛзгеруі мүмкін. Сондықтан, қайта тексерулер кезінде 
болған  ӛзгерістерді  ескеру,  соған  сәйкес  тағайындалған  жаттығуларды 
ауыстыру  қажет.  Мысалы,  тыныс  алатын  органдары  ауруға  шалдығып 
жазылған  балаға  жүгіруге,  денеге  кӛп  ауыртпалық  түсіретін  басқа  да 
жаттығуларға  шек  қою  керек.  Бұлшық  етке  түсетін  ауыртпалықтың  лайықты 
екенін  анықтау  үшін  дене  шынықтыру  сабақтарында  байқаулар  жүргізіледі, 
оның  ӛзінде  қажудың  сыртқы  белгілерін  бақылау  пайдаланып,  хронометрия 
және  пульсометрия  (тамыр  соғысын  анықтау)  жүргізіледі.  Кезекті  немесе 
арнайы  тексеру  кезінде  дәрігер  баланың  жүрек-қан  тамырлары  және  басқа  да 
жүйелері қызметінің толық қалпына келгенін бағдарлама бойынша айналысуға 
рұқсат  етеді.  Баланың  денсаулығы  нашарлаған  жағдайда,  әсіресе,  оның 
бойында  функциялық  сынақтарға  қолайсыз  жауап  реакциялары  болған  кезде, 
дәрігер денеге күш түсетін әрекеттерге уақытша шек қояды. Тәрбиеші баланың 
денсаулық  жағдайын  бағалауда  дәрігерге  сенімді  кӛмекші  болуға  тиіс.  Түрлі 
тәртіп  кезеңдерінде  (ұйқы,  ойын,  сабақ,  тамақ,  т.б.)  балалармен  күнделікті 
байланыс жасай отырып, ол әрбір баланың денсаулық ерекшелігін ескереді, ӛзі 
де  түрлі  ауытқуларды  белсене  анықтап  отырады.  Мұндай  бақылаулар  әрбір 
балаға  жеке-жеке  қатынас  жасап,  тіпті,  баланың  денсаулық  жағдайындағы 
ӛзгерістерді  бастапқы  сатыларында  анықтауға,  оларды  дәрігерлерге  кӛрсетуге 
мүмкіндік  береді.  Балабақшаның  дәрігері  топтардың  тәрбиешілеріне 
балалардың  денсаулығы  жағдайына  берілген  бағаны  жеткізеді,  жалпы  және 
қозғалыс  тәртібіне,  денеге  түсетін  күштің  мӛлшеріне  қатысты  жеке-жеке 
нұсқаулар  береді.  Топтардың  тәрбиешілері  бұл  нұсқауларды  денсаулық 
бетшесіне  кіргізіп,  әр  балаға  жеке-жеке  қатынас  жасайды.  Балабақшаның 
медбикесі  балалардың  денсаулығына  (топ  тәрбиешілерімен  біріге  отырып), 
шынықтыру  шараларын,  дене  жаттығуларының,  сабақтарының  алуан 
формаларын  гимнастика,  сабақ,  қимыл-қозғалыс  ойындары)  ұйымдастырып, 
ӛткізуге үнемі бақылау жасап отырады. 

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: