А. М. Байкулова

Осы мақалада харизма, харизматикалық лидер ұғымдарының мәні ашылады. Түркі ғұламалары Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Иассауи, Ахмед Иүгінеки, Махмуд Қашқаридың еңбектерінде берілген харизматикалық лидер сипаттамасына талдау беріледі. Харизматикалық лидерге тән қабілетттер мен қасиеттер, сапалар талданады және қорытылады.

В данной статье раскрывается значение таких понятий как харизма, харизматический лидер. Также было проанализировано определение понятия харизматического лидера в трудах тюркских мыслителей, таких как Абу Насыр Аль-Фараби, Жусип Баласагуни, Ходжа Ахмет Яссауи, Ахмет Иугинеки и Махмуд Кашгари. Рассмотрены ценности и качества, относящиеся харизматическому лидеру.

This article reveals importance of concepts such as charisma, charismatic leader. There has been also analyzed definition of a charismatic leader in the works of Turkic scholars such as Abu Nasir Al-Farabi, Zhusip Balasaguni, Hodja Ahmet Yassaui, Ahmet Iugineki and Mahmud Kashgary. The values and skills related to a charismatic leader have been examined.

Keywords: leader, leadership, charisma, charismatic leader, leadership skills.
Қазіргі уақытта белсенді әрекет ететін, креативті ойлай алатын, жауапкершілігі мол, дербес шешім қабылдай алатын ұрпақ тәрбиелеу қажеттілігі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр.

Бұл мәселенің көкейкестілігін ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғаны қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс» [1] деген сөздері дәлелдей түседі. Бұл бүгінгі білім беру жүйесі мазмұнына мектеп оқушыларының игерген білімдерінің қоғамды дамытуға тиімді қолдануға бағытталатындай жаңашылдықты енгізуді талап етеді.

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында ұйымдастырушылық қабілетімен лидерлік қасиеті бар белсенді жастарды, сондай-ақ әлеуметтік жобаларды іске асыру аясында жастар ұйымдарының жетекшілерін даярлаудың көзделуі балалар мен жастардың лидерлік сапаларын дамыту мен қалыптастыру мәселесін зерттей түсудің қажеттілігін арттыра түседі [2]

Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде лидер сөзінің баламасы «жетекші» мағынасында түсіндірілсе [3], ал орысша-қазақша түсіндірме сөздікте: «лидер – қоғамға, ұйымға немесе топқа ықпал етуге қабілетті тұлға. Халықтың немесе белгілі бір әлеуметтік топтың мақсат-мүддесін толық сезініп, қорғай білетін, бойына лайықты қасиеттерді жия білген адам – лидер ретінде танылады. Лидер алға қойған мақсатқа жету үшін белгілі бір әлеуметтік ортада адамдардың күш-жігерін біріктіріп, іс-әрекетін қоғам мүддесіне сай жүргізеді. Лидерге алғырлық, көрегендік, ақылдылық, ұйымдастырушылық, жауапкершілік және т.б. қасиеттер мен қабілеттер тән [4] делінсе, ал лидерлікті алға қойған мақсаттарға жету үшін адамдарға ықпал ете алу қабілеттілігі болып табылады делінген. Сондай-ақ лидерлікке – «жеке тұлғалар арасындағы қарым-қатынаста үстемдік ету» - деген анықтама берілген [5].

Ғылыми әдебиеттерде лидерліктің бірқатар түрлері қарастырылған. Атап айтсақ, олар: транзакциялық лидерлік, этикалық лидерлік, көреген лидерлік, трансформациялық лидерлік, супер лидерлік, мәдени лидерлік, харизматикалық лидерлік, ұстамды лидерлік, демократиялық лидерлік, либерал лидерлік және т.б. жатады.

Біз осы мақаламызда харизматикалық лидерге тоқталып өтуді жөн көрдік. «Харизма» түсінігі ежелгі грек мифологиясынан бастау алады – өзіңе назар аудару дегенді білдіреді. Харизма – (грек тілінен charisma - шапағаттылық, құдай берген дарын) – аса дарындылық; қандай да бір тұлғаның қисынмен түсіндіруге келмейтін, айналасындағыларға қатты ықпал ету, әсер ету мүмкіндігі. Бұл ұғымды әлеуметтік-саяси ғылымға енгізген ғалымдар Э.Трельч (1865-1923жж.) және М. Вебер (1864-1920жж.) болып табылады. Олар осы ұғымды үстемдік ете алу тұрғысынан қарастырады. 

М.Вебердің пікірінше, харизматикалық үстемдік – айтқанын екі еткізбейтін, еріксіз көндіретін, ерікті түрде бағындыратын, харизматикалық билеуші тұлғасы дегенді білдіреді. Демек, «Харизма дегеніміз басқаларға қол жетімсіз, ерекше күшке және қасиетке тән құдырет ретінде бағаланатын жеке тұлғаның қасиеті» [6] деп анықталады. Олай болса, харизматикалық лидер түсінігінде «харизма» – жеке даралық тартымдылығы сипатымен жағымды көрінетін лидердің мінез-құлық сипаттамалары мен өзіндік сапаларының жиынтығы; лидерлік ықпалдың ерекше формасын атайды.

Осыған байланысты біз харизматикалық лидер деп, өзінің соңынан топты ерте алатын, адамдарға ықпалы бар бірегей қабілеттілік пен ерекше қасиетке ие адамды түсінеміз. Өзінің жеке тұлғалық ерекшеліктеріне қарай ізбасарларының ішкі жан дүниесіне күшті әсер ете алатын, мінсіз болашақты болжай білетін, оған жол нұсқай алатын лидер харизматикалық лидер деп есептеледі және лидердің харизматикалық сипаттамалары тұрғысынан алдын ала болжау стратегиясы мен ізбасарларды мотивациялық шабыттандыра алуы саналады. Харизматикалық лидер адамдардың сеніміне ене алады және өздерінің даралық бірегейлігі мен күші арқылы құндылықтарын қабылдатуға қозғаушы болады.

- тұлғаның өзге адамдарға әсерін тигізе алу қабілеттілігі, «қуаттылық шашу» және онымен басқаларды қуаттандыру;

- «жаулап алушы»;

- «тәуелсіз мінез»;

- «жақсы риторикалық және әртістік қабілеттілік». Олар айқын сөйлеу және тұлғааралық қарым-қатынас жасаудың өте жоғары қабілеттілігіне ие;

- «өзіне сенімді және өзін лайықты ұстай алу». Олар жинақы және жағдаятты бақылай алатын адам тұрғысынан әсер қалдырады [8].

Алайда біздің қоғамда ізгілікті, игілікті, лидерлердің басым болу қажеттілігі күллі балалар мен жастарды гуманды лидерлікке тарту мәселесін көкейкестендіре түседі.

Осыған байланысты біз түркі ғұлама ойшылдарының харизматикалық лидер туралы ой пікірлеріне мән бердік. Қазақ халқының өзіне тән қайталанбас тәлім-тәрбиесінің қалыптасуына ертедегі түркі мәдениетінің алатын орны зор екені мәлім. Қоғамның молшылыққа кенеліп бақытты өмір сүруіне ықпал ететін факторларының бірі ұрпақ тәрбиесі деп түсінген түркі бабаларымыз сан ғасырлар бойы өздерінің тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жасаған, нәтижесінде бүгінгі түркі тілдес халықтардың тағылымдық мұраларының дамуына негіз бола білді.

Олар лидердің харизматикалық бейнесін мінсіз адам, парасатты адам, кемел адам тұрғысынан сипаттайды. Атап айтсақ әлемдегі екінші ұстаз атанған Әл-Фараби өзінің «Философиялық-әлеуметтік трактатында» мынадай тұжырымдар мен қағидалар ұсынады: ешбір жанға бағынбайтын басшы адамның (харизматикалық лидердің) бойында туа біткен он екі қасиет ұштастыра жетілуі қажеттігін көрсетеді. Олар:

- адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелердің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек, сонда осы адам әлде бір мүшесінің жәрдемімен әлденедей бір істі істемек болса, ол мұны оп-оңай атқаратын болады;

- жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жапсарына сәйкес ұғып алатын болуы керек;

- өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында сақтай алатын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы қажет;

- әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болуы шарт;

- өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан анық айтып бере алатын тілмар болуы шарт;

- өнер-білімге құштар болу, ақыл үйренуден шаршап шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек;

- тағамға, ішімдік ішуге келгенде қанағатшыл болуы керек, жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа

жирене қарауы шарт;

- шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек, жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын болуы шарт;

- оның жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып, жаратылысынан игі істерге ынтызар болуға тиіс;

- дирхем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да төл нәрселеріне жирене қарап, жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көретін болуы керек, жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып, жұртты әділдікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп, жұрттың бәріне өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет;

- әділ болуы шарт, бірақ қыңыр болмауы керек, әділеттілік алдында қияс мінез көрсетіп қасарыспау керек;

- әділетсіздік пен пасықтық атаулыға мүлдем рақымсыз болуы шарт, өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанша шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек делінген [9].

Өз заманында сан алуан ғылым салаларын меңгерген ғұлама ақын Жүсіп Баласағұни өзінің еңбегінде, харизматикалық лидерді парасатты адам тұрғысынан қарастырып, оның бойында мынадай сапалар қамтылуы тиіс деп, санайды:

- әділдік;

- ақыл;

- зеректік;

- бақыт;

- қанағат.

Ал Қ.А.Иассауи болса, лидерді кемел адам ретінде қарастырып, оның бойындағы тұлғалық сапасын мына төмендегі ретпен жіктейді:

- туралық;

- адалдық;

- еңбекқор;

- қиындыққа төзе білу;

- ақиқатты іздеу (шыншыл болу);

- білім-ілімге құмар болу;

- имандылық [10].

- адалдық;

- жомарттық;

- қарапайымдылық.

- білімді болу;

- жүректілік;

- әділдік;

- кішіпейілділік;

- сүйкімділік;

- әдептілік;

- үлкенді құрметтеу;

1. 
   Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы-Астана, 2012.
   
2. 
   Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
   
3. 
   Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: педагогика және психология. – Алматы. Мектеп баспасы, 2002. - 254 б.
   
4. 
   Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: педагогика //Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ, 2006. - 482 б.
   
5. 
   Философиялық сөздік / Редкол: Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов, Ж.М. Әбділдин және т.б. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1996. -374 б.
   
6. 
    Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
   
7. 
    Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. 
   
8. 
   Gunther M. Charisma //Jomal of Communication, 1979.- Vol.29. P. 2 - 54.
   
9. 
   Кубесов А. Әль-Фараби. – Алматы:Жазушы, 1971. -171 б.
   
10. 
    Баймуханбетов Б.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің лидерлік сапасын қалыптастыру. Философия докт. (PhD) ғыл. дисс: Алматы, 2014.