А. Р. Боранбае ва шымкент, 2022
«Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі» ұғымының мәні мен мазмұны
жүктеу/скачать 471,72 Kb.
|
Абдезимова (1)
| «Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі» ұғымының мәні мен мазмұны
Мұғалімдерді кәсіби даярлау мәселесі әр түрлі тұрғыдан зерттеледі, бұл оны шешудің әртүрлі тәсілдерін тудырады. Осылайша, дайындықтың күтілетін нәтижелеріне дәстүрлі – білім центристік және салыстырмалы түрде жақында нормативтік құжаттарда басымдыққа ие болған құзыреттілік тәсілдер баса назар аударады. Жүйелік (кешенді) тәсіл тұрғысынан білім беру процесі оның барлық компоненттерінің өзара байланысында жүйе ретінде зерттеледі. Іс-әрекеттік, жеке тұлғаға бағытталған, жеке іс-әрекеттік тәсілдер студенттерді білім беру субъектілері ретінде қарастыруға, олардың білімін, дағдыларын ғана емес, сонымен қатар жеке қасиеттерін ескере отырып, кәсіби қызмет тәсілдерін мақсатты түрде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Аталған тәсілдер біршама толық әзірленген. Сонымен қатар, білім берудің жаңа тәсілдері пайда болады, мысалы, контекстік, полипарадигмальды, ақпараттық, ситуациялық, эргономикалық және т.б. бұл тәсілдер әлі де жеткілікті ғылыми негіздеме алған жоқ, алайда олар тек бір-біріне қайшы келмейді, бірін-бірі толықтырады және байытады. Қолданысқа еніп, кеңінен таралуда. Жоғарыда айтылғандай, құзыреттілік тәсіл көп ұзамай кәсіби білім беруде басымдыққа ие болды, ол жоо-ның білім беру практикасына енгізілуімен және жоғары кәсіптік білім берудің екі деңгейлі жүйесіне көшумен болды. Қазіргі уақытта теориялық тұрғыдан алғанда құзыреттілік тәсілі толығымен әзірленді, бірақ кәсіби білім беру тәжірибесі оның көптеген ережелері әлі ескерілмегенін көрсетеді. Құзыреттілік тәсілдің мәнін анықтау үшін біз «құзыреттілік тәсіл» және тұтастай алғанда «тәсіл» ұғымдарының арасындағы байланысты анықтаймыз. Әдебиетте көзқарас ұғымын ғалымдар әр түрлі қырынан қарастырады. Жалпы қабылданған түсінікте «тәсіл» сөзі біреуге әсер ету, бір нәрсені зерттеу, іс жүргізу үшін қолданылатын әдістер, тәсілдер жиынтығын білдіреді [1, 61 б.]. «Әлеуметтану: энциклопедия» сөздігінде [2, 283 б.] санат «көзқарас» философиядағы, ғылымдағы, саясаттағы немесе адамдардың өмірі мен қызметін ұйымдастырудағы бір-бірімен бәсекелес (немесе тарихи түрде бірін-бірі алмастыратын) стратегиялар мен бағдарламаларды сипаттайтын таным және/немесе практикадағы парадигматикалық, синтагматикалық және прагматикалық құрылымдар мен механизмдердің жиынтығы ретінде анықталады. Қалыптасқан тәсіл туралы оның кем дегенде үш эпистемалық кеңістіктің біріндегі басқа тәсілден түбегейлі айырмашылықтары жарияланған және негізделген кезде ғана айтуға болады: парадигмада (онтологиялық суреттер, схемалар және объектілерді сипаттау); синтагмада (дәлелдеу, дәлелдеу әдістері мен тәсілдері, сипаттау, түсіндіру және түсіну тілдері); прагматикада (мақсаттар, құндылықтар, міндеттер, нұсқамалар). Б.Б. Секенов әдіснамалық тәсілді «тиісті қызметтің жалпы мақсаты мен стратегиясын анықтайтын принциптердің жиынтығы (жүйесі)» деп түсінеді [3, 27 б.]. А.М. Мубараков пен Д.С. Байгожанова әдіснамалық тәсілді «зерттеудің негізгі әдіснамалық бағыты, зерттеу объектісі қарастырылатын көзқарас (объектіні анықтау әдісі), зерттеудің жалпы стратегиясын басқаратын ұғым немесе принцип ретінде қарастырады» [4, 74 б.]. Ғ.Ә. Абаева еңбегінде «тәсіл» ұғымы екі мағынаға ие: 1) зерттеу қызметінің негізін құрайтын бастапқы қағидат, бастапқы ұстаным, негізгі ұстаным немесе сенім; 2) зерттеу объектісін (пәнін) зерттеу бағыты [5, 54-58 бб.]. Кейбір зерттеушілер ғылыми тәсілді келесідей түсіндіреді: «Зерттеу объектісінің қасиеттері мен ерекшеліктерін құзыретті зерттеу, оның маңызды белгілерін, қасиеттерін, даму заңдылықтарын, байланыстарын, мінез-құлқын анықтайтын факторларын анықтау» [6, 75 б.]. Г.Б. Бейсенбекованың ғылыми түсіндірмесінде, тәсіл – бұл педагог-зерттеушінің немесе педагог-практиканың өз қызметінде қабылданған білім беру парадигмасының талаптарына сәйкес келетін өзара байланысты құндылықтардың, мақсаттардың, қағидаттардың, зерттеу немесе практикалық педагогикалық қызмет әдістерінің белгілі бір жиынтығын іске асыруға саналы бағдарлануы [7, 8 б.]. Кейде зерттеушілер «әдіс» және «тәсіл» ұғымдарын қатар анықтайды. Сонымен, «Қазақ тілінің синонимдер сөздігінде» «тәсіл» сөзінің синонимі ретінде «әдіс» ұғымы ұсынылады [50, 586 Б.]. Осылайша, «тәсіл» категориясының анықтамаларын талдау оның көп өлшемділігін анықтауға мүмкіндік берді. Әдебиеттегі «тәсіл» ұғымы келесідей қарастырылады: - әдіс; - әдістер мен тәсілдер жиынтығы; - мақсат пен стратегияны анықтайтын принциптер жиынтығы; - бастапқы принцип, бастапқы ұстаным; - зерттеу бағыты; - бағдарламаны сипаттайтын құрылымдар мен механизмдер кешені; - стратегия. Біздің зерттеуіміз үшін «тәсіл» бастапқы принцип (позиция)ретінде, педагогикалық зерттеудің бағытын сипаттайтын және оның әдістерінің жиынтығы ретінде анықталады. Бұдан шығатыны, зерттеуге деген көзқарасты нақты анықтау үшін белгілі бір позицияны тұжырымдау керек, содан кейін оған сүйене отырып, мақсатқа (бағытқа), стратегияға және осы стратегияға сәйкес келетін мақсатқа жету жолдарын анықтау қажет. Осы ұстанымдардан біз құзыреттілік тәсілдің мақсаттары мен мазмұнын анықтаймыз. Бірқатар зерттеушілер білім беру практикасына құзыреттілік тәсілді енгізудің ықтимал себептері деп санайды: - әлеуметтік және экономикалық даму қарқынын жеделдету, қоғамда болып жатқан жаһандық өзгерістер; - осы өзгерістерді ескеретін, ұтқырлық, икемділік, конструктивтілік, кәсібилік сияқты жеке қасиеттердің дамуын қамтамасыз ететін білім берудің жаңа тұжырымдамасының қажеттілігі; - ақпарат ағындарының тез өсуі және осы құбылыспен байланысты ақпараттандыру процестерінің жедел дамуы, бұл білім беру жағдайларының өзгеруіне әкеледі; - осыған байланысты түлекті одан әрі өздігінен білім алуға мүмкіндік беретін және ынталандыратын кәсіптік білім беру мазмұнын жобалаудың түбегейлі жаңа тәсілдерін әзірлеу қажеттілігі. Г.И. Ибрагимов құзыреттілікке бағытталған білім беру келесі алғышарттарға байланысты екенін атап өтті: - білім берудің өзгерген әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, нарықтық экономикамен бірге пайда болған процестерге реакциясы; - әмбебаптығымен ерекшеленетін пәннен тыс сипаттағы қызмет тәсілдерін қалыптастыруға қайта бағдарлануына байланысты білім беру мазмұнын өзгерту және жаңа технологияларды енгізу қажеттілігіне байланысты [9]. Білім берудің қазіргі кезеңі үшін әлеуметтік және жеке білім беру тапсырысы арасындағы сәйкессіздік мәселесі өзекті болып табылады. Білім беру практикасына құзыреттілік тәсілді енгізу аталған проблеманы шешуге мүмкіндік береді. Р.Қ. Бекмагамбетова білім беру мақсаттарын анықтаудың, білім беру мазмұнын іріктеудің, білім беру процесін ұйымдастырудың және білім беру нәтижелерін бағалаудың жалпы принциптерінің жиынтығы ретінде құзыреттілік тәсілдің анықтамасын ұсынады. Ол құзыреттілік тәсілінің келесі принциптерін тұжырымдайды: - білім берудің мәні білім алушылардың әлеуметтік (оның ішінде өзінің) тәжірибесін пайдалану негізінде қызметтің әртүрлі салаларында туындайтын проблемаларды өз бетінше шешу қабілетін дамыту болып табылады; - білім беру процесі-танымдық, дүниетанымдық және басқа мәселелерді шешудің дәйектілігі, ал оның мазмұны-осындай мәселелерді шешудің дидактикалық бейімделген әлеуметтік тәжірибесі; - білім беру процесі студенттердің әртүрлі мәселелерді өз бетінше шешу тәжірибесін қалыптастыру үшін оңтайлы жағдайлар жасалатын етіп ұйымдастырылады; - білім беру нәтижелерін бағалау білім алушылардың оқытудың белгілі бір кезеңінде қол жеткізген білім деңгейлерін талдауға негізделеді [10, 3 б.]. Қ. Құдайбергенова құзыреттілік тәсілді білім беру парадигмасын білім берумен және пәндік біліктер мен дағдыларды қалыптастырумен заманауи жағдайларда өмір сүру және тұрақты өмір сүру әлеуетін, қабілетін айқындайтын құзыреттер кешенін меңгеру үшін жағдай жасауға көп факторлы әлеуметтік-саяси, нарықтық-экономикалық және инфокоммуникациялық кеңістікте біртіндеп қайта бағдарлау ретінде айқындайды [11]. Құзыреттілік тәсіл – бұл білім беру нәтижелерін жобалау және оларды кәсіби білім беру сапасының эталоны ретінде ұсыну. Нәтижелер дегеніміз-теориялық білім мен қызмет компоненттерін қамтитын құзыреттердің құрамы. Білім бакалаврының мұндай моделі белгілі бір еңбек пәніне соншалықты тығыз байланысты емес, бұл түлекке икемді әрекет етуге және өзгеретін жағдайларға тез бейімделуге мүмкіндік береді. Модельде білім бакалавры болуы керек құзыреттер жиынтығы, оны жүзеге асыруға дайын болу керек функциялар және оның кәсіби міндеттерді орындауға дайындық деңгейі сипатталады. Б.А. Тұрғанбаева құзыреттілік тәсілінің келесі сипаттамаларын тұжырымдайды: - назарды білім берудің мазмұндық жағынан күтілетін нәтижелерге ауыстыру; - болашақ әлеміндегі тиімді қызметке түлектер даярлауды бағдарлауға мүмкіндік беретін басым перспективалардың стандарттарда көрсетілуі; - білім алушының жеке білім беру траекторияларын таңдау мүмкіндіктерін ұлғайту; - біріздендіруден бас тарту, дербестік ресурстарын қосу, академиялық бостандықтарға қол жеткізу, білім беру мазмұнын жобалау саласындағы либерализм [12, 27 б.]. Құзыреттілік тәсіл – құзыреттілікке ие түлектің моделінің сипаттамасы (яғни оның белгілі бір кәсіби қызметті жүзеге асыруға дайындығы, осындай қызметтің нақты тәсілдерін меңгеруі). Осылайша, әдеби көздерде білім берудегі құзыреттілік тәсіліне әртүрлі көзқарастар бар. Алайда, бұл көзқарастар оқыту бағытын анықтауда ұқсас: жоғары білім берудің заманауи стандартында нақты анықталған құзыреттер жиынтығы түрінде оқыту нәтижелерін алу. Болашақ педагогтың құзыреттілігін қалыптастырудың бағалау аппаратын әзірлеу, сондай-ақ білім беру мазмұнын жаңарту қажеттілігін анықтауда көзқарастардың ұқсастығы байқалады. Алайда, білім беру мазмұны қалай жаңартылуы керек, білім берудің қандай технологияларын қолдану керек және күтілетін нәтижелерге қол жеткізу үшін қандай жағдайлар жасау керек деген мәселе әлі де ашық күйінде қалып отыр. Осыған байланысты күтілетін нәтижелерге қол жеткізуді қамтамасыз ететін құзыреттілік тәсілі мен тәсілдердің арақатынасын анықтау қажет, яғни жоғары кәсіби білім берудің мемлекеттік стандартында анықталған құзыреттілік жиынтығын қалыптастыру қажет. Ол үшін «құзыреттілік» және «құзырет» ұғымдарын нақтылайық. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау көрсеткендей, ғалымдар бұл категорияларды әртүрлі түсіндіреді. Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде «құзырет» ұғымы біреу жақсы білетін сұрақтар шеңбері ретінде түсіндіріледі, ал құзыреттілік орындалатын жұмыстың мәнін, мақсаттарға жетудің жолдары мен құралдарын, сондай-ақ тиісті дағдылардың болуын терең мұқият білу ретінде түсіндіріледі [13, 158 б.]. Психология энциклопедиялық сөздігінде құзыреттілік екі мағынада анықталады: (лат. competo – қол жеткізу, сәйкес,ұқсас): 1) Нақты қызметтік немесе лауазымға заңмен, Жарғымен немесе өзге де актімен берілген өкілеттіктер шеңбері; 2) белгілі бір саладағы білім, тәжірибе [14]. Шетелдік сөздер сөздігінде құзыреттілік (лат. Competentia – тиесілі құқығы) мынадай: 1) қандай да бір салада хабардар болу; 2) қандай да бір тұлғаның міндеттер шеңбері [15, 78 б.]. Г.Ж. Меңлібекова құзыреттілік ұғымына белгілі бір объектілер мен процестер шеңберіне қатысты берілетін және оларға қатысты сапалы өнімді қызмет үшін қажетті өзара байланысты жеке қасиеттердің (білім, икемділік, дағдылар, қызмет әдістері) жиынтығын қамтиды [16]. Э.Ф. Зеердің пікірінше, құзыреттілік – бұл кәсіби қызметтің нәтижелі орындалуын қамтамасыз ететін іс-әрекеттің жалпыланған тәсілдері. Бұл адамның өз құзыреттілігін іс жүзінде жүзеге асыру қабілеті. Құзіреттіліктің өзегі – іс-қимыл әдістерінің жиынтығы ретіндегі белсенділік. Операциялық-технологиялық компонент құзыреттердің мәнін анықтайды [17]. Э.Шорт құзіреттілік дегеніміз – өзгеретін қоршаған орта жағдайындағы жағдайға иелік ету, бұл қоршаған ортаның әсеріне жауап беру және оны өзгерту мүмкіндігі [17]. Т.Е. Исаева құзыреттіліктің ерекшелігі тұлғаның алған білімін, іскерлігін пайдалану, жаңа мағыналар, ақпарат, үздіксіз тұлғалық өзін-өзі жетілдіру процесінде шындық объектілерін жасау қабілеті болып табылады деп санайды [18]. Сонымен қатар, жеке қасиеттер табиғатта гетерогенді екенін атап өткен жөн. Бұған табиғи бейімділіктер, мінез-құлық белгілері, құндылық бағдарлары және т. б. кіреді. Жеке құзыреттердің жеке қасиеттер топтарын бөлген жөн. Құзыреттілік құрылымын анықтаудағы екінші ұстаным жалпыеуропалық "TUNING"жобасында сипатталады. Осы ұстанымға сәйкес құзыреттіліктерге академиялық білім, практикалық білім (білімді практикада қолдана білу) және құндылықтар кіреді [19]. Шетелдік авторлардың құзыреттілік құрылымына тағы екі көзқарас береміз. Құзыреттілік – бұл белгілі бір саладағы білім тобы (related knowledge), қабылданған стандарттарға (against well-accepted standards) қарамастан өлшенуі мүмкін және оқыту арқылы дамуы мүмкін кәсіби қызметтің (рөлдер немесе жауапкершілік аймақтары) маңызды бөлігіне әсер ететін дағдылар мен қатынастар. [20]. Құзыреттілік – бұл қолдың саусақтары сияқты әртүрлі бөліктерден тұратын құрылым (яғни, дағдылар, білім, тәжірибе, байланыстар, құндылықтар – бұл саусақтар, осы элементтердің барлығын үйлестіру – бұл алақан, сайып келгенде, қолды басқаратын жүйке жүйесімен бейнеленген бүкіл жүйені басқару. Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында «Құзыреттілік – оқу процесінде алған білімді, шеберлік пен дағдыны кәсіби қызметте практикалық тұрғыда пайдалана білу қабілеті» ретінде анықталады [21] Құзыреттілік құрылымына арналған отандық зерттеушілердің жұмыстарын талдауда авторлардың, ең алдымен, оның келесі компоненттерін ажыратады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді: а) мотивациялық аспект (дайындық тақырыпты жұмылдыру ретінде күштер); б) танымдық аспект; в) мінез-құлық аспектісі (білімді әр түрлі жағдайларда); г) мотивациялық ретінде әрекет ететін құндылық-семантикалық аспект; д) құзыреттілік көрінісі процесінің және нәтижесінің эмоционалды-еріктік реттелуі. Г.К. Әбілқасымова: «Құзіреттілік дегеніміз – белгілі бір жағдайларда және белгілі бір сапа деңгейінде кәсіби қызметті тиімді және кепілдендірілген жүзеге асыру үшін қажетті және жеткілікті жеке сипаттамалардың жиынтығы» деп көрсетеді [22]. Сонымен, жоғарыда келтірілген позицияларды салыстыру бізге барлық авторлар деп аталатын құзыреттілік элементтерін анықтауға мүмкіндік берді; біз оларды құзіреттіліктің «өзегі» деп атаймыз. жүктеу/скачать 471,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|