А. З. Капасова, Б. К. Рамазанова

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

бет	1/4
Дата	12.10.2023
өлшемі	1,13 Mb.
	#184936

1 2 3 4

Байланысты:
1 praktikalyk
956b12ee62621f07d5682718b60afe57

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Маркшейдерлік іс және геодезия кафедрасы
А.З. КАПАСОВА, Б.К. РАМАЗАНОВА,
А.Е. КАСЫМЖАНОВА

«Қолданбалы геодезия» пәні бойынша

практикалық жұмыстарды орындауға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Қарағанды 2017
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

А.З. КАПАСОВА, Б.К. РАМАЗАНОВА,
А.Е. КАСЫМЖАНОВА

«Қолданбалы геодезия» пәні бойынша

практикалық жұмыстарды орындауға арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Қарағанды 2017
ӘОЖ 528.48(07)=512.122
КБЖ 26.1я7=632.4
К16

Капасова А.З., Рамазанова Б.К., Касымжанова А.Е. «Қолданбалы геодезия» пәні бойынша практикалық жұмыстарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау. – Қарағанды: ҚарМТУ баспасы, 2017. - 38 б.
Әдістемелік нұсқау «Қолданбалы геодезия» пәнінің оқу жоспары мен бағдарламасының талаптарына сәйкес құрылып, «Қолданбалы геодезия» пәні бойынша практикалық жұмыстарды орындау үшін, барлық керекті мәліметтерді қамтиды.
Әдістемелік нұсқау 5В070700 - «Тау-кен ісі» мамандығының «Маркшейдерлік іс» білім беру траекториясы бойынша оқитын студенттерге арналған.
Пікір жазған: ҚарМТУ-дың Редакциялық-баспа кеңесінің мүшесі, техника ғылымдарының докторы, профессор Т.К. Исабек.
Университеттің Редакциялық-баспа кеңесі бекіткен
ӘОЖ 528.48(07)=512.122
КБЖ 26.1я7=632.4

© Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, 2017
Мазмұны

Кіріспе............................................................................................................	5
№1 практикалық жұмыс. Тура геодезиялық кертпе...............................	6
1.1. Юнг және Гаусс формулалары бойынша тура геодезиялық кертпені есептеу...........................................................................................	10
№2 практикалық жұмыс. Кері геодезиялық кертпе................................	11
2.1. Кнейселдің тәсілі...................................................................................	16
№3 практикалық жұмыс. Құрылыс торын болмысқа шығару үшін берілістерді дайындау..................................................................................	17
3.1 Құрылыс торын болмысқа шығару.......................................................	18
3.2. Құрылыс торын бөлу.............................................................................	19
№4 практикалық жұмыс. Горизонтальды бұрышты болмысқа шығару. Жобалық белгіні болмысқа шығару............................................................	23
4.1. Жобадан жергілікті жерге көшудегі дайындық жұмыстары.............	24
4.2. Бөлу жұмыстарының әдістері...............................................................	25
№5 практикалық жұмыс. Бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебі. Қисықты нақтылап бөлу...............................................................................	28
5.1. Бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебі...........................................	30
5.2. Қисыққа пикеттерді салу.......................................................................	32
5.3. Қисықты нақтылап бөлу........................................................................	33
5.3.1. Тік бұрышты координаталар әдісімен қисықты нақтылап бөлу....	33
5.3.2. Жалғасатын хордалар әдісімен қисықты нақтылап бөлу...............	35
5.3.3. Полярлы әдіспен қисықты нақтылап бөлу.......................................	36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ...................................................................	38

Кіріспе

«Қолданбалы геодезия» пәні – 5В070700 - «Тау-кен ісі» мамандығының «Маркшейдерлік іс» білім беру траекториясы бойынша негізгі ғылымдардың бірі, «Қолданбалы геодезия» пәні маманды дайындау кезінде негізгі міндетті атқарып, келешекте пәндерді оқу үшін негізгі түсініктерді береді.

«Қолданбалы геодезия» пәні – тау-кен өнеркәсібіндегі өнекәсіп алаңында геодезиялық жұмыстардың жиынтығын жобалауда, құрылыста, әр түрлі инженерлік ғимараттарды салу бойынша студенттерді теория және практика жағынан дайындауды қамтамасыз ету мақсатын алға қояды.
Пәннің міндеттері мынадай: студенттерді құрылыста, зерттеуде, ғимараттарды салу мен жобалау үрдістерінде геодезиялық міндеттерді дұрыс шеше алуға дайындау.
Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттер инженерлік-геодезиялық тірек торы туралы, торлардың дәлдігін бағалау және есептеу әдістері туралы; әр түрлі инженерлі ғимараттарды салу ерекшеліктерін, арнайы құрылыс ғимараттарын салу технологиясы туралы түсінікке ие болуға; геодезиялық жұмыстар технологиясы және құрылымын; құрылысты жобалауды; құрылыс кезіндегі әр түрлі инженерлі-геодезиялық міндеттерді, олардың геометриялық мәнін шешуді және оларға қойылған негізгі міндеттерді білуге; топогеодезиялық материалдарды қолдануды, топографиялық карталарды оқуды; онда әр түрлі графиктік және математикалық міндеттерді және сол сияқты геодезиялық өлшеу жұмыстарын жүргізуді істей білуге; геодезиялық аспаптармен жұмыс істегенде оларды тексеруді, бұрыштық және сызықтық өлшеулерді орындауды; өлшеулерді өңдеуде, қазіргі заманғы геоинформациондық технологияны қолдануда практикалық дағдыларды меңгеруге міндетті.
Әдістемелік нұсқауда тура және кері геодезиялық кертпе, құрылыс торын болмысқа шығару үшін берілістерді дайындау, горизонтальды бұрышты болмысқа шығару, жобалық белгіні болмысқа шығару, бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебі, қисықты нақтылап бөлу туралы толық жазылып келтірілген.
«Қолданбалы геодезия» пәнін оқу кезінде алынған білімдер «Жоғарғы геодезия», «Фотограмметрия», «Жер қойнауының геометриясы» атты пәндерін меңгеру барысында қолданылады.

№1 практикалық жұмыс. Тура геодезиялық кертпе

Мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) – 1, 2, 3, 4 кластарға бөлінеді және триангуляция, трилатерация, полигонометрия түрлерімен құрылады.

Триангуляция әдісі үшбұрыштар жүйесінен құрылады. Үшбұрыштың барлық бұрыштары мен бір базистік сызығының ұзындығы өлшенеді.
Полигонометрия әдісі. Торларды құру қиынға соққан кезде және экономикалық пайдалы емес болған жағдайда жергілікті жердің жағдайында (таулар, өзеңдер, т.б.) қолданылады.
Горизонтальды бұрыштар мен ұзындықтар өлшенеді.
Трилатерация әдісі. Үшбұрыштар жүйесінде барлық жақтардың ара-қашықтықтары өлшенеді. Ал, горизонтальды бұрыштар арақашықтықтар көмегімен есептеледі. Пункттердің координаталары дирекциондық бұрыштар арқылы есептеледі.
Трилатерация жақтарының ұзындығы радио және жарыққашықтықөлшегішпен өлшенеді. 3-класстағы қатысты қателік 1/100000, 4-класс үшін 1/40000.
Жиілендіру геодезиялық торлары (ЖГТ) – мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) пункттepi негізінде дамиды. Ipi масштабты түcipicтepді негіздеу үшін, қалалар мен кенттерді, құрылыс және өндіріс алаңдарында, сондай-ақ үйінділер алаңында маркшейдерлік және инженерлі-геодезиялық жұмыстарды орындау үшін ЖГТ қажет.
I, II разрядты полигонометрия немесе триангуляция түрінде ЖГТ құрылады.
I разрядты триангуляция жақтары 1-5 км-ге дейінгі үшбұрыштар торлары түрінде дамиды. Мұнда бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қателігі m_β=±5”. Базис немесе шығыс жағынан қатысты өлшеуінің қателігі 1/50000.
II разрядты триангуляция I разряд сияқты дамиды. Олар тура, кepi, аралас кертпе әдістерімен дамиды. Үшбұрыштар жақтарының ұзындығы 0,5-3 км-ге дейін m_β = ± 10”. Шығыс жағының қатысты қателігі 1/20000 болады.

1.1-кесте – «Тура геодезиялық кертпе» тапсырмасы бойынша нұсқалар

Нұсқа		А нүктесінің координаталары			В нүктесінің координаталары		Горизонтальды бұрыш
							β_А	β_В
1		2		3	4	5	6	7
	26		15761,75	7154,84	11581,65	6745,31	73°15’10”	68°40’30”

Жергілікті жерде сызықтық өлшеу жүргізу қиынға соққанда, координаталары белгілі екі пункттің негізінде қосымша бір нүктені табу үшін, тура геодезиялық кepітпе қолданылады. Бұл үшін А және В бастапқы пункттеріне теодалитті орнатып (1.1-сурет), АВ жағынан анықталатын С нүктесіне бағыттап β_α және β_β горизонталь бұрыштарын өлшейміз.

1.1-сурет – Тура геодезиялық кертпе үлгici

1.2-сурет – Үш пункттан тура геодезиялық кepтпe үлгici

Тура геодезиялық кертпе геодезиялық тipeк жүйелеріндегі пункттердің теодолиттік және тахеометрлік жүрістерге байланысы кезінде қолданылуы мумкін, осыған қосымша белгілі бip нүктедегі φ₁ (немесе φ₂) бұрыштарын өлшеу қажет. Ізделінетін нүктенің координаталарын жоғарғы дәлдікте, сенімді анықтау үшін, үш немесе одан да көп пункттерден көп реттік тура кертпелер (1.2-сурет) тәжірибеде жиі қолданылады.

А (Х_А; У_А) және В (Х_В; У_В) пункттерінің координаталары және β_А, β_В горизонталь бұрыштары берілген болсын, 1.1-суретке караңыз. С (Х_С; У_С) нүктелерінің координаталарын анықтау керек.
1. Анықталатын С нүктесіндегі β_С горизонтальды бұрышын есептейміз:

. (1.1)

2. АВ жағының дирекциондық бұрышы (α_АВ) және оның горизонтальды ұзындығы d_АВ анықталады.

, (1.2)

мұндағы – АВ бағытының кестелік бұрышы.

SHIFT шығамыз Х
У және Х координаталар өciмшeлеpi мәндерінің таңбалары бойынша АВ бағыты орналасқан ширек анықталды, сол арқылы дирекциондық бұрышы болып есептелді. АВ жағының ұзындығы:

. (1.3)

3. Синустар теоремасы бойынша, АВ жағының ұзындығы және β_А, β_В өлшенген бұрыштары арқылы үшбұрыштың, басқа да жақтарының ұзындығын есептейміз:

(1.4)

(1.5)

4. АС және ВС жақтарының дирекциондық бұрыштарын табамыз:

; (1.6)

. (1.7)

мұндағы .

5. С нүктесінің координатасының өсімшесін анықтау:
А нүктесіне байланысты
; (1.8)

. (1.9)

B нүктесіне байланысты
; (1.10)

. (1.11)

6. С нүктесінің координатасын 2 рет есептейді:
А нүктесіне байланысты
; (1.12)

. (1.13)

B нүктесіне байланысты

; (1.14)

. (1.15)

Бұл табылған қос мән С нүктесі координатасының тексеру мәнін береді.

7. Горизонталь бұрыш өлшемінің қателігін біле отырып, С нүктесінің қателігін анықтайды:

, (1.16)
мұндағы – радиандағы секунд саны ( );
– бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қатесі.

1.1. Юнг және Гаусс формулалары бойынша тура геодезиялық кертпені есептеу

Ізделінетін нүктенің координаталарын үшбұрыштың алдын-ала шешуін қажет етпейтін Юнг және Гаусс формулалары арқылы да анықтауға болады.

Бұл жағдайда бастапқы пункттардың белгілі бip тәртібі сақталынуы керек. Келесі ережелерге сәйкес: егер, біз бастапқы пункттар арасына тұрып, ізделінетін С пунктына қарама-қарсы қарап тұрсақ, сол қол жақтағы бастапқы пункт - (А) - бірінші, ал оң жақтағы (В) - екінші болады (1.3 - сурет).
Онда С нүктесінің координаталары үшбұрыштың ішкі бұрыштар котангенсымен анықталады (Юнг формуласы):

; (1.17)

. (1.18)
(1.18)

С нүктесінің координаталары дирекциондық бұрыштың тангенстері мен котангенстері арқылы да анықталады (Гаусс формуласы). Егер, дирекциондық бұрыштың бipeyi 0° немесе 180° жакын болса, онда С нүктесінің координаталарын дирекциондық бұрыштың тангенстер формуласымен анықтау қолайлы:

; (1.19)

. (1.20)

1.3-сурет – Юнг және Гаусс формулалары бойынша есептеу үшін, нүктелерді белгілеу үлгісі

Егер дирекциондық бұрыштың мәні 90° немесе 270° жақын болса, онда бұл дирекциондық бұрыштың үлкен мәнді тангенс үшін жоғарыдағы есептеулер бойынша қолайсыз болады. Мұндай жағдайда дирекциондық бұрыштың котангенсі формуласын қолданған тиімді:

; (1.21)

. (1.22)

№2 практикалық жұмыс. Кері геодезиялық кертпе

Геодезиялық кертпелерді тау-кен жұмыстардың күрделі пішіні, қазудың үлкен тереңдігі, жұмыс алаңдарының шамалы ені және жергілікті жердің тұрақсыз бедері кезінде қолданады.

Кері кертпе үшін бастапқы пунктерді алдын-ала орындалатын есептен кейін таңдайды. Кері кертпенің мәні төртінші нүктенің координаталарын үш нүктелердің берілген мәліметтері бойынша анықтаудан тұрады. Есеп үшін, мысалы 1:5000 ұсақ масштабты кеніштің бірлестірілген планын пайдаланады. Планда анықталатын пункттің ұсынылатын орнын белгілейді және анықталатын пункттен көрінетін бастапқы пункттерге бағыттарды жүргізеді. Кері кертпенің мүмкіндік варианттарынан ( ) қосындылары 0° және 180°-тан 30°-тан кіші емес шамаға ерекшеленетін вариантты таңдап алады.

Жұмыстың орындалу жоспары:

1. Жұмыс схемасын құру;
2. Есептеулерді орындау;
3. Бақылауды жүргізу.

Жұмыстың орындалу тәртібі:

1. А ( ), В ( ) және С ( ) үш пункттердің белгілі координаталары және анықталатын М нүктесіндегі өлшенген горизонталь бұрыштар бойынша (2.1-кесте) сол нүктенің ( ) координаталарын табу керек.
Бастапкы мәліметтер кестеде келтірілген. Есептеу схемасы нұсқаға қатысты құрастырылады.
2.1-кесте – Бастапқы мәліметтер. «Кері геодезиялық кертпе» тапсырмасы бойынша нұсқалар

Нұсқа	А нүктесінің координаталары		В нүктесінің координаталары			С нүктесінің координаталары

1	2	3	4	5	6	7	8	9
26	82753,2	14349,47	35256,60	20027,76	20291,78	24208,62	59°34’29”	65°01’44”

Кері геодезиялық кертпенің шешімін екі тәсілмен орындау қажет: толық схема бойынша (Потеноттың тәсілі); бақылау есептеулерді Кнейселдің тәсілімен орындалады.

2. А, В және С бастапқы пункттердің белгілі координаталары бойынша , дирекциондық бұрыштарын және олардың горизонталь арақашықтарын (с, а) есептеп табамыз.
келесі формула бойынша есептейміз:

. (2.1)

=-0,119

Дирекциондық бұрыштар мен румбтар арасындағы байланыстары бойынша анықтаймыз.

2.1-сурет – М нүктесін кері кертпе тәсілімен анықтау

келесі формула бойынша есептейміз:

. (2.2)

Дирекциондық бұрыштар мен румбтар арасындағы байланыстары бойынша анықтаймыз.

Горизонталь арақашықтықтарды келесі формулалар бойынша табамыз:

; (2.3)
. (2.4)

3. Екі бастапқы қабырғалар арасындағы бұрышты есептеп табамыз:

. (2.5)

4. А және В бастапқы пункттеріндегі және горизонталь бұрыштарын анықтаймыз:

. (2.6)

Үшбұрыштардан АВМ және СМВ:

, (2.7)

Осыдан қосымша бұрыш Ө табамыз:

. (2.8)

Формулалардан шығатыны:

; (2.9)

; (2.10)

. (2.11)

АВМ және СМВ үшбұрыштарынан шамаларын анықтаймыз:

, (2.12)
, (2.13)

Бақылау:

5. АМ және СМ дирекциондық бұрыштарын және қабырғаларының горизонталь ұзындықтарын анықтаймыз:

; (2.14)
; (2.15)

; (2.16)

; (2.17)

. (2.18)

6. М нүктесінің координаталарын екі рет А және В пункттеріне қатысты анықтаймыз, координаталардың өсімшелерін есептейміз:

; (2.19)
; (2.20)
; (2.21)
. (2.22)

Координаталарды А нүктесіне қатысты есептеп табамыз:

; (2.23)
; (2.24)
; (2.25)
_. (2.26)

7. Қателікті есептеп табамыз:

. (2.27)

2.1. Кнейcселдің тәсілі

Коэффициенттерді есептейміз:

;
;
;
^.

(2.28)
(2.29)
(2.30)
(2.31)

мұндағы .

с шамасын анықтаймыз:

(2.32)

Координаталар өсімшелерін анықтаймыз:

;
.

(2.33)
(2.34)

М нүктесінің координаталарын есептеп табамыз:

;
.

(2.35)
(2.36)

Қателікті есептеп табамыз:

(2.37)

№3 практикалық жұмыс. Құрылыс торын болмысқа шығару үшін, берілістерді дайындау

Құрылыс геодезиялық тор өнеркәсіптік және азаматтық ғимараттарды салу кезінде бөлу жұмысын орындау үшін тіректі тор ретінде қолданылады. Бұндай тор шаршы немесе тікбұрышты түрде ұштары тұрақты белгілермен бекітіледі. Құрылыс нысандары үшін тордың ұзындығы 100-200м, қалалық және әуежайлық алаңдар үшін 400-ге дейін болады.

Бөлу жұмыстарынан соң құрылыс торлары көтерілетін имараттарды түсіру кезінде геодезиялық негіз түрінде қолданылады. Сонда ол имараттың басты осін бөлу талаптары (1/8000 ± 1/10000 кем болмауы керек) қатар орындау түсірімдері (түсірім масштабында пункт жағдайындағы ақау орта есеппен ±0,1мм аспауы тиіс). Мысалы, 1:500 масштабында орындау түсірімі ± 0,1мм : 1/500 = ± 5см = ± 0,05м аспайтын болжамда (в натуре) нүктенің жағдайының ақауы туралы айтуға болады.
Құрылыс торы ретінде тіректі бөлу торын құру басқа тәсілдерге қарағанда (триангуляция, полигонометрия және т.б.) өзінің артықшылығын көруге болады:
1) Барлық құрылыс алаңында бірдей дәлдікпен бөлу жұмыстары жүргізіледі;
2) Бөлу үшін деректерді қарапайым есеппен алуға болады;
3) Имаратты бөлу ең қарапайым тәсілмен – тікбұрышты координаталар тәсілімен жүргізіледі;
4) Бөлу жұмыстары тордың өзара екі перпендикулярлы тордан болжамға имараттың нүктесін жіберуді бақылаумен орындалады.
3.1. Құрылыс торын болмысқа шығару

Ірі құрылыстар, өндірістер және қалалық алаңдардағы геодезиялық негіздің ең тиімді түрі – құрылыс торы. Геодезиялық тордың пункттері екі міндетті шешу керек: ірі масштабты топографиялық түсіріске (1:500), оның ішінде бас планды орындау үшін және құрылыс пен монтаждау үшін, бөлу жұмыстарын атқарғанға, яғни жобадан болмысқа шығарғанға қызмет етуі керек.

Объектілердің осьтері мұндай алаңдарда тәртіп бойынша параллельді болады, ал ғимараттар тікбұрышты болады. Сондықтан тордың пункттерінің белгілері квадраттар және тікбұрышты торларды құрайды. Мұндай торлар өзіндік (частный) координаталық жүйесінде бағдарланған, жақтары 25-400 м алаңдар түрінде ғимараттарға және өткелдерге параллельді болып келеді. Мұндай торлардың пункттері мен жұмыс істегенде бөлу жұмыстары әлдеқайда жеңіл орындалады. Себебі тікбұрыштар мен қайталанатын арақашықтықтар ғана өлшенеді.
Қабыстыруды есептегенде қателіктерді азайту үшін және координаталар оң таңбалы болуы үшін координаталар торының басының барлық ғимараттар координаттарының ауданы шегінде таңдайды.
Құрылыс салынған алаңда ірімасштабты түсірістің жағдайы тордың пункттерінің биіктігі мен жоспарлық жағдайларының дәлдігін анықтайды. Осы жағдайға байланысты тордың пункттерінің координаталарының орны оның басына қатысты қателігі 0,050 м-ден аспауы керек.
Құрылыс-монтажды жұмысты қамтамасыз ету үшін техникалық жағдайлар мен талаптар қойылады, тордың пункттарының дәлдігі бірінші разрядты полигонометриямен және кейбір жағдайда төртінші класты (1:25000) полигонометриямен болу керек.
Өзіндік жүйеден мемлекеттік жүйеге көшу формулалары:

, (3.1)
, (3.2)

мұндағы – М нүктесінің мемлекеттік жүйедегі координатасы;

– мемлекеттік жүйедегі координаталар торының бастапқы координаталары;
– мемлекеттік жүйеге қатысты тордың бұрылу бұрышы.
Құрылыс торын болмысқа геодезиялық пункттардан немесе күрделі құрылыстардың осьтерінен қатысты қателігі 1/10000-нан аспайтындай етіп шығарады. Ол үшін тор пункттерінің орнын 100 м: 1/10000=±0,01 дәлдігімен, яғни әр арақашықтықтың 100 м-не ±1 см қателік жіберілуі мүмкін болатындай етіп, анықтау керек. Бұл құрылыс торын бөлуге арналған негізгі талап болып табылады.
Құрылыс торының А пунктін болмысқа екі рет шығарады: «Карьер» және «Шахта» тригопункттеріне қатысты және бөлу бұрыштарына байланысты. Тордың В және С пункттерін А пунктінен және бөлу бұрыштарына қатысты болмысқа шығарады, ал D пункті болмыста В немесе С пунктіне 90º-ты бөлу бұрышында жатады. Бұл бөлу жұмыстарының дәлдігі 1/1000÷1/2000 құрайды.
Осылайша табылған тордың А, В, С және D пункттерінің орналасуы уақытша қазықшамен бекітіліп, кейін оны редуцирлеу арқылы дәлелдейді. Осыған ұқсас жолмен болмыстағы басқа нүктелердің орналасуын табады.
Редуцирлеу арқылы тордағы пункттердің болмыстағы соңғы орналасуын анықтайды. Тек редуцирлеуден кейін ғана тор пункттерін тұрақты белгілермен бекітеді.
Уақытша белгілерді редуцирлеудің мәні келесіге саяды. Триангуляция пункттерінің арасында тордың периметрі бойынша созылған 1-разрядты полигонометриялық жүрістерді жүргізеді және уақытша бекітілген тор нүктелерінің координаттарын анықтайды.
Уақытша бекітілген (Y_А', X_A') нүктелерінің және жобалық мәндердің (Y_A, X_A) координаттарының Y_А' –Y_A, X_A' – X_A айырмашылығын анықтап, олар бойынша кері геодезиялық есепті шығара отырып, редукция элементтерін табады, яғни дирекциондық бұрыш және А'А бағытының ұзындығы. А'А және А'В' бағыттарының дирекциондық бұрыштарының айырмашылығы арқылы бөлу бұрышын анықтайды:

. (3.3)

қазықшасынан бұрышымен қашықтығы салынады да, жергілікті жерде тордың А төбесінің ақырғы орналасуын анықтайды.
Ұқсас жолмен басқа ақырғы, тұрақты белгілермен бекітілетін және грунтты реперлердің рөлін атқара алатын пункттердің орындарын табады.
Торды тұрғызудың дәлдігін тексеру үшін таңдалып бірнеше жақтардың ұзындығы өлшенеді және пункттерде шахматты тәртіпте түзу бұрыштарды өлшейді. Сонымен бірге жақтардың ұзындықтарындағы ауытқу 100 м арақашықтықта ±1 см құрай алады, ал түзу бұрыштарда ±20° аспауы керек.
Құрылыс торының биіктік негіздеуі оның периметрі бойынша тұйықталған ІІ классты нивелирлік жүрісті қамтамасыз етеді. ІІ классты реперлердің арасында тордың барлық пункттерінің белгілерін анықтау мақсатында IV классты нивелирлік жүріс жүргізіліп өтеді.

3.2. Құрылыс торын бөлу

1. Құрылыс торын бөлу үшін берілген мәліметтер көмегімен керекті есептерді шығару.

2. Құрылыс торын бөлу жоспарын М 1:10000 планында құру.
3. Құрылыс торы нүктелерін жер бетіне көшіру реті мен есептеу қорытындыларының қысқаша түсініктемесін жазу.

3.1-сурет – Құрылыс торын бөлу

Берілгені:

3.1-кесте – Құрылыс торындағы А нүктесі мен негізгі геодезиялық тіректердің координаталары

Нұс-қа	А нүктесінің координаталары		Дирекциондық бұрыштар		Тор қабырғаларының АВ және АС бағдарлаушы дирекциондық бұрыштары және ұзындығы
Нұс-қа	Х	Ү
1	12442,00	5720,00	157°59’00”	67°59’00”	Жақтар ұзындықтары =800м; =600м; Шахта координаталары X=12601,12; Y=5092,17; Карьер координаталары X=12244,91; Y=6475,02; Пойма координаталары X=13400,20; Y=6702,09.
2	12428,00	5260,00	152°42’00”	62°42’00”
3	12445,00	5626,00	212°45’00”	122°45’00”
4	12441,00	5720,00	151°58’00”	61°58’00”
5	12435,00	5718,00	216°51’00”	126°51’00”
6	12424,00	5728,00	215°22’00”	125°22’00”
7	12423,00	5725,00	243°02’00”	153°02’00”
8	12412,00	5718,00	187°15’00”	97°15’00”
9	12445,00	5721,00	189°17’00”	99°17’00”
10	12423,00	5725,00	243°02’00”	153°02’00”
11	12421,00	5696,00	114°28’00”	24°28’00”
12	12417,00	5703,00	143°04’00”	53°04’00”
13	12416,00	5704,00	151°59’00”	61°59’00”
14	12412,00	5701,00	204°11’00”	114°11’00”
15	12405,00	5713,00	196°01’00”	106°01’00”
16	12432,00	5721,00	205°44’00”	115°44’00”
17	12435,00	5718,00	216°51’00”	126°51’00”
18	12431,00	5720,00	218°03’00”	128°03’00”
19	12428,00	5260,00	152°42’00”	62°42’00”
20	12441,00	5720,00	151°58’00”	61°58’00”

Жұмысты орындаудың реті:

Құрылыс торының В және С бұрыштарының координаталарын анықтаймыз:

; (3.4)
; (3.5)
; (3.6)
. (3.7)

2. Анықталған нүкте бойынша дирекциондық бұрышты есептейміз:

. (3.8)
Координаталар өсімшелерінің таңбасы арқылы берілген жақ жатқан ширекті анықтаймыз.

3. Кері бұрыштың мәнін табамыз:

; (3.9)

; (3.10)

. (3.11)

4. А нүктесін болмысқа шығару үшін бөлетін бұрыштарды есептейміз. Бөлетін бұрыштарды дирекциондық бұрыштардың айырмасымен табамыз:

; (3.12)

; (3.13)

. (3.14)

Тексереміз:

. (3.15)

А нүктесіне дейінгі горизонтальды арақашықты есептеп шығарамыз:

; (3.16)
; (3.17)

; (3.18)

; (3.19)

; (3.20)

. (3.21)

6. Ұзындықты есептеген кезде таңбаға назар аудармаймыз. А нүктесін болмысқа шығару үшін горизонтальды шеңбердегі есептің мәні:

(3.22)

7. В және С нүктелерінің орындарын ауыстыру үшін бөлетін бұрыштарды есептейміз:

; (3.23)

; (3.24)

. (3.25)

Редуцирлеу элементтерін анықтаймыз.

1. Есептейміз:
; (3.26)
. (3.27)

2. анықтаймыз:

. (3.28)

3. Орын ауыстыру ұзындығын есептеп шығарамыз:

; (3.29)

; (3.30)
; (3.31)

; (3.32)

; (3.33)

; (3.34)

. (3.35)

4. нүктесінің орнын ауыстыру үшін горизонтальды бұрышын анықтаймыз:

. (3.36)
№4 практикалық жұмыс. Горизонтальды бұрышты болмысқа шығару. Жобалық белгіні болмысқа шығару

Қағаздағы объектіні жобадан жер бетіне көшіру дегеніміз жергілікті жердегі болашақ құрылыс алаңның учаскесінің шекараларын бекіту, құрылыс жүргізуге даярлау деген мағынаны білдіреді.

Бөлу жұмыстары немесе жобадан болмысқа шығару екі кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең – негізгі осьтерді бөлу. Негізгі осьтерге: жолдар үшін – жолдың бойлық осі, көпірлер үшін – көпірдің осі және тіректерінің осі, ғимараттар үшін – сыртқы қабырғаларының осі.
Екінші кезең – нақтылап бөлу. Негізгі осьтерден жүргізіледі. Ғимараттың жеке бөліктерінің жобаға байланысты бір-бірінен жер бетінде орналасуын көрсетеді.
Құрылыс алаңында жүргізілетін геодезиялық жұмыстар төмендегідей кезеңдерден тұрады:
1. Жобалауға дейінгі геодезиялық іздеу жұмыстары: болашақ құрылыс алаңында геодезиялық тірек торларын, ірі масштабта түсірістер жүргізуден және құрылыстың бас планын жасау үшін, жердің топографиялық планын сызу;
2. Жобалау кезеңіндегі геодезиялық жұмыстар: құрылыс паспортының геодезиялық құрамын жасау, бөлу сызбаларын сызу, вертикаль жоспарлаудың жобасын жасау, жобадан болмысқа көшудің негізгі деректерін дайындау және т.б. жатады;
3. Жобадан нақтылы жерге көшудегі геодезиялық жұмыстарға берілген учаскенің шекарасын, құрылыстың негізгі осьтері және т.б. жер бетінде белгілеу;
4. Құрылыстағы күнделікті геодезиялық жұмыстар: құрылыс конструкциясының жабдықтарын жобаға сәйкес орналастыру, олардың биіктігін және тіктігін тексеру, күнделікті түсірулерді жүргізіп құрылыстың әр кезеңінің жұмыс чертеждарын дер кезінде дайындап отыру.

4.1. Жобадан жергілікті жерге көшудегі дайындық жұмыстары

Инженерлік құрылысты жобадан жергілікті жерге көшіру алдында арнайы геодезиялық дайындықтар жүргізіледі. Онда аналитикалық есептеу, жобаны геодезиялық байланыстыру, бөлу сызбаларын жасау, геодезиялық жұмыстарды жүргізудің жобасын жасау жатады.

Құрылысты жобадан жергілікті жерге көшіру үшін сол жерде координаталары белгілі геодезиялық пункттер болуы керек. Сол координаталық жүйеден болашақ құрылыстың негізгі нүктелерінің координаталары анықталады. Геодезиялық бөлу негізгі пункттерінің координаталары өлшеулер нәтижесінде анықталады, ал құрылыс объектісінің нүктелері графикалық немесе аналитикалық есептеу арқылы белгілі болады.
Ол үшін жобаның негізгі сызбалары: құрылыстың орнын анықтайтын бас план, құрылыстың барлық бөліктерінің қималары, өлшемдері, биіктіктері көрсетілген жұмыс сызбалары, жер бедерінің планы, жолдар мен жерасты коммуникацияларының пландары мен профильдері пайдаланылады.
Геодезиялық дайындық жұмыстарының жиынтығы жоба элементтерін аналитикалық есептеуден тұрады, жобаны геодезиялық дайындаудың үш тәсілі бар: графикалық, графикті-аналитикалық, аналитикалық.
Аналитикалық тәсілде бөлудің барлық мәліметтері математикалық есептеулер арқылы анықталады. Бұл тәсіл көбіне кәсіпорындарды қайта құруда және кеңейтуде жиі қолданылады.
Көбінесе графиктік-аналитикалық тәсіл қолданылады. Мұнда бастапқы нүктелердің орындары топографиялық планнан графиктік тәсілмен анықталады. Бұрыштарды геодезиялық транспортир, сызықтарды өлшеуішпен анықтайды.
Жобаны аналитикалық есептеуде, көбінесе тура және кері геодезиялық есептер шешіледі:

, (4.1)
. (4.2)

Жобадағы екі ұшының координаталары белгілі түзу кесіндінің дирекционды бұрышы және ұзындығы формуламен есептеледі.

Жобаны геодезиялық даярлағанда оны тірек пункттарына байланыстыру есептерінде шешіледі.
Жобаны байланыстыру дегеніміз жобаның бөлу элементтерін жерге көшіру үшін қажет геодезиялық байланыстыру мәліметтерін даярлау.
Бөлу элементтеріне арақашықтықтар, бұрыштар, биіктік өсімшелері жатады. Жобаны геодезиялық даярлаудың нәтижелері жергілікті жерге көшудің негізі болып есептелетін бөлу сызбаларында бейнеленеді. Бөлу сызбалары 1:500 - 1:2000 масштабтарда жасалынады.

4.2. Бөлу жұмыстарының әдістері

Бөлу жұмыстарын жүргізу үшін полярлық және тікбұрышты координаталар, бұрыштық, сызықтық және жармалық қиылыстырулар сияқты әдістер қолданылады (4.1, 4.2, 4.3-суреттер).

Бұл әдістердің ішінен қажеттісін таңдап алу құрылыстың түріне, тұрғызу жағдайына, тіректік бөлу тораптарының орналасу схемасына, өлшеу құралдарына, басқа да факторларға байланысты болады. Сонымен қатар тәсілдер дәлдігінің жоғарылығы да әсер етеді. Бөлу әдістерінің дәлдігі геометриялық және жалпы қателіктермен айқындалады.

4.1-сурет – Бөлудің тура бұрыштық және сызықты
қиылыстырулар әдісі

4.2-сурет – Бөлудің полярлық тәсіл әдісі

4.3-сурет – Бөлудің тік бұрышты координаталар әдісі

Енді бөлудің тәсілдерін қарастырайық:

1. Тура бұрыштық қиылыстыру тәсілі. Бұрыштық қиылыстыру қол жетпейтін нүктелерді бөлу үшін қолданылады, ол тура бұрыштық қиылыстыруда жобадағы нүктенің жер бетіндегі орнын бастапқы А мен В пункттерінде тұрып, β₁ және β₂ жоба бұрыштарын салу арқылы анықталады (4.1-сурет).
2. Сызықтық қиылыстыру тәсілінде (4.1-сурет) жергілікті жерге шығаратын С нүктесінің бастапқы А және В пункттерінде тұрып, жобалық S₁және S₂қашықтықтардың салынған қиылысқанынан анықтауға болады. Бұл тәсілді құрылыс осьтерін бөлуде, егер жобалық қашықтықтар өлшеу аспабының (рулетканың) ұзындығынан аспаған жағдайда қолданады.
3.Полярлық координаталар тәсілі ғимараттар, құрылыстар және конструкциялар осьтерін теодолиттік немесе полигонометриялық жүрістер пункттерінде тұрып бөлуде өте жиі қолданылады. Бұл тәсілде (4.2-сурет) анықталатын С нүктесін АВ бағытынан бастап жобалық β бұрышы мен S арақашықтығын салу арқылы табады.
4. Тік бұрышты координаталар тәсілі алаңында немесе өндіріс цехында жобаның негізгі нүктелері мен осьтері бір координаталық жүйеде бейнеленген құрылыс торы болған жағдайда қолданылады. Бұл тәсілде (4.3-сурет) АВ сызығының бойына ∆у кесіндісі салынып, Е нүктесінен ұзындығы ∆х кесінділері рулеткамен өлшеніп салынады.
Бөлу жұмысы мына тәртіппен жүргізіледі. Теодолит А нүктесіне орнатылады. Көру дүрбісін В нүктесіне көздеп, лимбадан есеп алады. Одан кейін алынған есепке β-жобалық бұрыш қосылады да, алидаданы ашып, есептелген бұрыштың мәніне қояды. Сонда теодолиттің көру дүрбісінің нысаналау осі екінші іздеп отырған бағытты көрсетеді. Сол бағыт бойынша жер бетіне жобадағы арақашықтық салынады да, С₁ нүктесі белгіленеді.
Дәл осындай өлшеп-бөлу қимылы теодолиттің басқа дөңгелегінде (ДС) жүргізіліп жер бетінде С₂ нүктесі белгіленеді. Бөлу жұмыстарының қателігі С₁ С₂ сызығы тең екіге бөлініп жер бетінде ВАС жобалық бұрыш салынып, С нүктесі бекітіледі. Жер бетінде жобалық бұрышты салудың дәлдігі аспаптық қателікке, өлшеу қателіктеріне (нысаналауға және лимбтан есеп алуға), сонымен қатар сыртқы жағдайлардың әсерінен кететін қателіктерге байланысты болып келеді.
Геодезиялық бөлу жұмыстарына жер бетінде жоба бұрыштарын, арақашықтықтарды, жоба биіктігі белгілі нүктелерді және жоба ылдилығы белгілі жазықтарды салу жатады:
1. Жобалық бұрыштар мен сызықтарды жергілікті жерге көшіру. Мұндағы бөлу жұмыстары құрылыс геометриясының жобадағы нүктелерін жер бетіне белгілеуден тұрады. Бұл нүктелердің пландық орындары теодолит арқылы бастапқы қабырғадан есептегендегі жобалық бұрышты және бастапқы нүктеден бастап жобадағы ұзындықты салып, нүктені бекітумен анықталады.
Жобалық бұрышты салуда бір нүкте, яғни бұрыштық төбесі және бастапқы бағыт белгілі болады.
Егер жобаланған бұрышты жоғары дәлдікпен салу керек болса, АВС бұрышы бірнеше рет өлшенеді. Ең дәл өлшем нәтижесі β . Жобаланған β және өлшенген β бұрыштарын бір-бірінен алып тастап Δβ түзетуін алады:

. (4.3)

Жоба бойынша ВС – 1 аралығын біліп,

, (4.4)

мұндағы – радиан секундта, 206265 секунд.

Жобалық сызықтарды жер бетіне көшіру үшін бастапқы нүктеден бастап жобадағы горизонталь проекцияға сәйкес келетін көлбеу ұзындықты бағыт бойынша салады. Жобалық қашықтықтарды салуда қажетті дәлдікке байланысты болады және инварлы ұзындық өлшеуіш аспаптары, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық сәулелі өлшеуіштер қолданылады.
2. Жоба биіктігі арқылы нүктені жер бетінде белгілеу. Жергілікті жерге жоба биіктігі Н_ж белгілі нүктені шығару үшін нивелирді шамамен биіктігі Н_R белгілі репер мен жер бетіне шығарылатын нүкте аралығына орнатады.
Репер мен шығарылатын нүктеге рейкалар ұсталынады, репердегі рейкадан «а» есебін алып, аспап деңгейін анықтайды.

(4.5)

Нүктені жобадағы биіктікке – Н_ж орнату үшін нүктедегі «в» есебінің мәнін білу қажет. Қажетті мәнді былайша анықтауға болады:

(4.6)

Одан кейін анықталатын нүктеде тұрған рейкадағы есеп «b»-ға тең болғанша, қазықша қаға отыра, рейканы көтеріп немесе төмен түсіріп отырады.

Нивелир дүрбісінің ортаңғы штрихы «b» есебіне дәл келген кезде, рейканың табаны жоба биіктігіне тең болады. Нүктенің жоба биіктігіне дәл келгендігін тексеру үшін нивелирлеу жүргізіліп, жергілікті жерге көшірілген нүктенің нақтылы биіктігі анықталады және оны жобадағы биіктікпен салыстырады.
3. Сызықты жобалық ылдилықпен белгілену үшін нивелирлер, теодолиттер және лазерлі аспаптар қолданылады. А және В нүктелерін жобалық биіктіктерге қояды, яғни нивелирлік рейкалар орнатылады. Содан кейін рейкадағы есептер бір-біріне тең болғанша, көтергіш винттер арқылы нивелирді біртіндеп еңкейтеді. Сонда нивелир дүрбісінің визирлік осі жобадағы ылдилыққа көрсетеді. Әрі қарай рейканы АВ сызығының жармасына әр 5 м сайын қойып, ондағы есептер А және В нүктелеріндегі есептерге тең болғанша көтеріп немесе төмен түсіріп отыру керек. Сол кездерде рейкалардың табандары жобалық, ылдилық сызығының нүктелерін көрсетеді және ол нүктелер жер бетінде белгіленеді.
Жобалық ылдилықты салуда теодолит қолданғанда, оны бастапқы нүктеге орнататынаспапбиіктігі өлшейді. Теодолиттің вертикаль дөңгелегіне жобалық ылдилыққа тең бұрыштық мәнді қояды, сонда теодолит көру дүрбісінің визирлік сызығы жобалық ылдилықты көрсетеді.
Бөлу геометриясының қателігін жергілікті жерде жобалық сызықтар мен бұрыштарды құрудың өзіндік қателіктері деп атайды. Бұл қателіктердің күтілетін шамасы m_орm геодезиядағы белгілі формулалар арқылы есептеліп анықталады. Жобалық бұрыштар мен сызықтарды салған кезде бұрыш өлшеу аспаптары мен нысаналарды центрлеу, нысанаға көздеу қателіктері кетуі мүмкін.
Бөлу жұмыстарын жүргізудің дәлдігіне сыртқы жағдайлар, әсіресе бүйірлік рефракция әсер етуі мүмкін. Рефракция әсерін азайту үшін ең қолайлы уақытты таңдау қажет.
№5 практикалық жұмыс. Бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебі

Жұмыстың мақсаты: студенттерге бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу, қисықты нақтылап бөлу есебтерін шығаруды дағды қылып, оны жергілікті жерде болмысқа шығаруды үйрету.

Осыған байланысты жұмысты орындағанда студент келесі міндеттерді шешуі керек:

Қисықты нақтылап бөлу кезіндегі жұмыстың ретін білу;
Есептерді шығару:

қисықтың негізгі элементтерін;
қисықты нақтылап бөлу;
қисықтың үстіне пикеттерді шығару үшін мәліметтер.

Есептердің сызбалары миллиметрлік қағазда қарындаш немесе тушьпен орындалған болуы керек. Сонымен қатар, қысқартылған түрде жұмысты далада орындаудың реті жазылған түсіндірме қағазы болуы керек.
Есепті шығару үшін, шартты берілістер (j - трассаның бұрылу бұрышы, БТ - трассаның бұрылу бұрышы төбесінің нүктесінің жағдайы және R - қисықтың радиусы) оқытушы нұсқаға байланысты береді (5.1-кесте).

5.1-кесте - Бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебінің нұсқалары

Нұсқа	БТ		R, м
1	2	₃	4
1	ПК4+05,14	63	140
2	ПК7+17,07	58	120
3	ПК8+40,41	54	140
4	ПК6+71,18	49	120
5	ПК7+54,51	46	150
6	ПК6+45,47	81	130
7	ПК8+14,08	78	150
8	ПК5+16,01	71	160
9	ПК6+93,14	83	120
10	ПК7+14,83	65	130
11	ПК8+29,35	42	140
12	ПК9+37,64	37	150
13	ПК10+12,92	93	120
14	ПК11+27,35	84	130
15	ПК12+09,42	73	140
16	ПК13+02,51	61	150
17	ПК14+13,49	74	120
18	ПК15+09,37	52	130
19	ПК16+37,42	64	120
20	ПК17+43,56	73	130
21	ПК18+26,91	59	140
22	ПК19+35,61	63	150
23	ПК20+14,92	71	140
24	ПК8+15,62	49	130
25	ПК9+17,82	69	120
26	ПК10+19,47	48	140

5.1-кестенің жалғасы

1	2	₃	4
27	ПК8+46,52	54	140
28	ПК11+83,41	52	130
29	ПК9+12,32	73	130
30	ПК10+52,34	65	140

5.1. Бұрылысты негізгі нүктелерде бөлу есебі

Бұрылуды негізгі нүктеде бөлу. Жолдың тік сызықты бөлігі бұрылу бұрыштарында бір қалыпты қисықтарға, яғни қисықты шеңберлерге ұласады. Жергілікті жерде оның негізгі үш нүктесінің пландық жағдайын анықтайды: қисық басы (ҚБ), қисық ортасы (ҚО), қисық соңы (ҚС). Бұл нүктелер келесі элементтерге байланысты табылады: j – трассаның бұрылу бұрышы, R – қисықтың радиусы, T – тангенс, К - қисық È – доғаның ұзындығы, Д – жетпес өлшем, Б – биссектриса (5.1-сурет).

5.1-сурет – Қисықты негізгі нүктелерде бөлу

Трассаның бұрылу бұрышы – бұрылу төбесінде өлшенеді, R – мәні жергілікті жерге және техникалық параметрлермен нормативтерге байланысты таңдалып алынады. Қалған элементтері осыларға байланысты есептеледі.

Т – тангенс бұрылыстың төбесінен қисықтың басына немесе соңына дейінгі арақашықтық:

(5.1)

К - қисық – қисықтың басынан соңына дейінгі доғаның ұзындығы:

(5.2)

Б - биссектриса – бұрыштың биссектрисасы мен бұрылыстың төбесінен қисықтың ортасына дейінгі арақашықтық:

(5.3)

Д - жетпес өлшем – екі тангенс пен қисықтың ұзындығы арасындағы айырмашылық:

_. (5.4)

1 мысал.
Берілгені: R=160м, j = 70⁰.

Анықтау керек: Т, К, Б, Д.
Шешуі:

.

Т, К, Б, Д – тікелей далалық жұмыстар жүріп жатқан жерде микрокалькулятормен есептейді.

ҚБ, ҚС – жерде белгілеу үшін, БТ - екі жаққа Т - өлшеп (өлшемтаспамен) қадабелгімен белгілейді. Теодолит көмегімен биссектордың бағытын анықтап, Б - өлшемін өлшеп ҚО-ны белгілейді.
Бұрылу ауданында пикеттерді тангенс бойы арқылы бөледі.
ҚС мен ҚО - пикеттік мәнін есептейді.

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4