Абай жолы. 1 кітап

П а ро в а я м е л ь н и ц а – бу диірмені

жүктеу/скачать 7,5 Mb. бет 47/70 Дата 06.05.2023 өлшемі 7,5 Mb. #176199

Бұл бет үшін навигация:

• ҚҰЗ-ҚИЯДА

1П а ро в а я м е л ь н и ц а – бу диірмені. – Өзіңіз де естіп, сезіп жүрген боларсыз. Менің де көңілім Сармоллаға көбірек иланады. Хазірет, ишанға қошемет айтайын деп тұрғам жоқ. Бір кезде Сармолла жауларымен қатты бір айтысқан шағында, "менің айтқанымды халық айтады" депті. "Әсіресе, қазақ халқының Абайдай қамқор адамы айтады" депті. Сейіл Абайға осылай бір сыр ашты. Абай мынау момын еңбек адамының аузынан жаңағы жайды есіткенде, бұрынғыдан да қатты тіксініп қалды. – Қалай дейсің? Бұлай деп неліктен айтты екен, оны білдің бе? – деді. Сейілге енді бар шынын, бар білгенін айтқызардай боп, ойлы көзін үлкен ашып, қадала қалған. Сейіл бөгелген жоқ. Ол қайығын жағаға қарай қаққы ағашымен қатты тіреп, жылжыта түсіп, алдыңғы тұрғандар естімесін деп, Абайға қарай бір аттады да: – Оны да білдім. Естуімше, Сармолла мешітте сөйлеуден бұрын өзіңізбен кездесіп, сізден ақыл алып кетіпті, дейді ғой! Оның "халыққа жайлы шығып жатқан сөзінің түп-төркіні сізден тарапты" дегенге осы басжатақ пен аяқжатақтың бар қазағы әсіресе ден қойып, оңай иланып жүрген жоқ па! – деді. Осы кезде қайық жайдақ жағадағы ұсақ тасқа шыға бере қайраңдап қалған еді. Құрғақ жағада тосып тұрған жаңағы адамдар қайыққа ытқып секіріп түсе бастады. Абай отырған корма жақтағы қайық бойы екі жаққа кезек теңселіп, қатты ырғала берді. Абай ендігі сөздің бөгелуі, тоқталуы лайық екенін аңғарды да, Сейілдің бұған көрсеткен сенімі мен бейіліне, ашық сырына ырзалық білдірді. Қысқа ғана жауап қатып: – Естімеген, аңдамай жүрген жайым да болар. Жаңағы айтқандарыңа мен түсініп отырмын. Өзіңе ырза болдым, Сейіл! – деп тұра берді. Сейіл де Абайды дұрыс түсінді. – Бұл айтқаныңыз да жадымда болар! –деді. Қайықтан шығарда ауыр денесі ауытқи басып бара жатқан Абайды ол қуа жетті де, өзі қолтығынан сүйеп, құрғақ жағаға шығарып салды. 3 Қызыл диірменнің қасынан өрлеп қалаға қарай басқан Абай, "қыраттағы алаңда извозчик бар ма" деп қарастырып еді... Дағдылы жеңіл трашпеңкелі легковой извозчик те жоқ. Жайдақ аласа арбалы ломовой извозчик те көрінбеді. Енді Әбіштің пәтеріне қарай жаяу басқанда Абайдың кебісі қайта-қайта құмға тола берді. Семейдің көшелері Слободкадай емес. Бұнда қалың боп көпсіп жататын құм мен боз топырақтан аяқ алып жүру бір жүк. Желді күні аспан үйіре соғатын құм боран, шаң боран да осы үлкен қалада мол болады. Қазір жел жоқ, күн ыстық. Ілгері басқан аяқ ұдайы жарым қадам кейін жылжиды. Абайдың көңіліне былжыр басқан ат жүрісіндей кез елестеді. Терлеп, демігіп, қинала отырып, Абай өзіне керек көшеге шықты. Өңшең ағаш үйлі, тақтай құймалы, биік қақпалы үйлердің терезе қақпақтары әралуан бояулы. Көп қақпалар да Қызыл, көк, сары бояулармен жаңғыртылған. Осы орталық тұстағы екі қабат ағаш үйлердің шатырлары тегіс бояулы. Қаланың орталау тұсынан басталып, татар жаққа қарай созылатын Мир-Құрбан көшесінде құм сәл азырақ еді. Осы көшенің бастала берген шенінде сол жақтағы пұшпақта тұрған асты ақ кірпіш, үсті жаңа бөренеден салынған кіші ғана ықшам үй, Абайдың іздеген үйі болатын. Қазір сол үйдің жаяулар кіретін қақпасын ашып, Әбішті іздеген Абай кеп кірді.. Әбіштер түскен үйдің иелері бұл қаланың саудагерлерінен де, көп қазақ, ноғай тұрғындарынан да басқарақ, өзгеше адамдар. Асты кірпіш, үсті ағаш, ықшамды жаңа үйдің иесі Данияр Қондыбаев, оқыған қазақ. Ол Семейдің "Государственный банк" дейтін үлкен бір елеулі орнында тілмаштық қызмет қылатын ұсақ чиновник. Бұның әйелі де өзге қала қазағынан басқаша. Ол ноғай да, қазақ та, орыс та емес. Түркістанда Марғұлан қаласында туып-өскен, сол марғұландық ұсақ бақалшының қызы Афтап. Данияр сияқты орысша оқып, орысша киініп, қала кеңселерінде қызмет қылатын әр орынның үлкенді-кішілі тілмаштары, песірлері және фельдшер мен мал дәрігерлері бұл күнде қазақтан да шыға бастаған. Семей қазағы бұл оқығандарды "қаратаяқ" деп атандырған. Сондай боп, азды-көпті оқып алып, кішілеу чиновник дәрежесіне ілініп, едәуір жақсы жалақы алып, енді міне, үй-жай салып, тоқ тұрған қаратаяқтың бірі – Данияр. Бұны, осыдан он екі, он үш жыл бұрын қалаға орыс оқуына интернатқа бергізген Абай еді. Данияр ол кезде бүгінгідей боларын қайдан білсін. "Болыс басына үш бала берсін" деген ұлық өмірі бойынша ел ішіндегі иесіз жетімнің бірі есебінде, садақадай шетке шығарылып берілген жетім еді. Қырдан қалаға қарай бұны алып жүрген Жұмағұл атшабардың мазасын кетіріп, ботадай боздап келген-ді. Бұны әкеп табыс еткен оқу орнын "Русско-киргизское училище" дейтұғын. Ол школды он тоғызыншы ғасырдың орта тұсынан бастап қазақ балаларын оқытуға үкімет әдейі арнап ашқан. Патшалық кеңселеріне керек тілмаштар мен көмекші атаулыны, ұсақ чиновниктерді қазақтың өзінен сол школдар әзірлемек. Данияр кеп түскенде, оның үстіне өмірінде бірінші рет жаңа, бүтін, ықшам киімдер кигізді. Тамағын, жатар орнын жайлап, сайлап берді. Өзіндей әр жайдан келіп жиылған және жасы құрбы қазақ балаларының арасына қосты. Сөйтіп, біртіндеп қалаға үйретіп, сабаққа үңілтіп, жатақхананың тәртібіне мойындатты. Аз жұманың ішінде сол "Русско-киргизское училище" Даниярды кәдімгі оқу жолындағы тәрбиелі баланың қатарына ілестіріп әкетті. Абай әуелі зорлықпен болса да қазақ балаларының орыс оқуына баруына көмек етті. Өзінің беделі жетіп, қолынан келген жерлерінде, осы Даниярдай жалқы-жетім жастарды интернатқа әкеп қосуға тырысқан. Сол ретте қазір Семейде Данияр қатарлы оқып келе жатқан, алды кеңселерге енді-енді түсе бастаған Самалбек, Нұрлан, Орманбек деген тағы бірнеше жас "қаратаяқтар" бар. Данияр болса алты жылдай орысша оқып, бастауыш бес жылдық школды бітірді. Ешкімге аты-жөнін, ой-ниетін айтпастан, өзімен бірге оқыған, Түркістан жағының бір жас жігітіне еріп Ташкентке кеткен. Содан екі жылдай Ташкентте, үш жыл бойы Марғұланда патшалық кеңселеріне қызмет етті. Жақсылап тұрып ақша-пұл тапты. Сол Марғұланның мынау бүгінгі Афтаптай келісті бір қызына үйленіп қайтқан. Семейге келісімен банкіге қызметке түсе сала, Түркістаннан жиып келген ақша-пұлын жұмсап, осынау үйді сатып алған. Данияр аласа бойлы, қалқан құлақтау, жайдақ қабақ, жыпық көзді жігіт. Оның ақсұр бетіне жарасқан жұқалаң қызылы бар. Таңқы мұрны сүйкімді келген, өзі жұғымды жігіт. Ал әйелі Афтап болса, Даниярдың өзінен жарым есе биік. Кесек сымбатты, көмірдей қара қасты, толық, көркем жүзді, күлім көзді, келісті келіншек. Бұл екі жақтың әзір балалары жоқ, асты-үстілі төрт бөлмеде тұратын тек өздері мен қартаң күтуші әйел Майсара ғана. Қағылез жұқа денелі, кішкене Данияр кесек келбетті Афтапқа өзінің күлдіргі, ойыншы, ұсақ қулықтарымен де сүйкімді көрінетін. Қазақ жайын, орыс жөнін, қала, дала тірлігін мүлде білмейтін Афтапты Данияр: "Сонау Түркістанның Марғұланынан осы Семейге алдап әкелдім", – деп күлкі әңгіме айтатын. Бүгін таңертеңгі шайдан соң Данияр Мағышқа мегзеп әзіл айтып отыр. Өзіне іні есепті, бірақ бұдан оқуы жоғары офицер дәрежесіндегі Әбіш Абайдай ағаның баласы. Данияр Абайды сыйлағандай Әбішті де аса жылы шырай, жақсы бейілмен күтеді. Бірақ қалжыңын да тастамайды. – Мағыш, сені мынау Әбіш үйлене сала елде, үйде тұрғызбай, әлдеқайда алысқа шырқатып әкетіп барады. Әбіштің тілі қандай жұғымды, сыпайы. Бұл ғой: "Алматы сондай тамаша, мұнан өзгеше, басқаша" – деп барады. Ал біз, оқыған жігіттер мұндайда, әйеліміздің сенгіштігіне сүйеніп алдай да береміз! – деп, көзін қысып қойды. Әбіш ақырын ғана күліп отыр, ол жауап қатпады. "Мағыш қайтер екен!" – деп келіншегінің нұрлана балқып отырған ақ жүзіне көз тастады. Өзінің жайын сөз қылғанға ұяла күліп, сәл қызара түскен Мағыш Даниярдың әзілқой, қалжыңбастығын жақсы аңдаған болатын. Енді күле отырып, ұялғанын жеңіп, күйлі даусымен қарсы қалжың айтты. – Данияр аға, онда Афтап жеңгейді өзіңіздің алдағаныңыз болса, әуелі соны бастап айтпас па екенсіз! – деді. Мағыштың орай қалжың айтқанына Данияр сүйсініп күлді де: – Айтайын, қылған қылмысым үшін Афтаптан жаза шегіп болғанмын! – деп алып, Данияр енді өздерінің бір кездегі өмірін күлкі қып айтып кетті. – Афтап-ханға құдай қосып үйлендік. Марғұланда бау-бақшалы бір жайда жап-жақсы тұрып жатырмыз. Бірақ есіл-дертім туған жақта. "Семейді қашан көрем, елге қашан бір оралам!" – деп аңсағанда жар құлағым жастыққа тимейді. Өзге жайымның бәрін ұқса да, Афтапқа "Марғұланнан кетейік, Семейге жетейік" – деген сөзім, байқаймын, даритын емес. Не қылсын, әке-шешесі қасында, көлеңкелі ағаш басында. Тұнжыраған хауызы, сылдыраған арығы, гүл майысқан гүлзары, үзілтіп сайраған сандуғашы анау. Афтап Данияр айтқан Сарыарқаның енесін ұрсын ба! Менің айтқан мұң-зарым құлағына кірсін бе?! Бұл болса, есіл-дерті гүлзар мен үзім, алма, өңшең тәтті жемістер. Содан бір күн, күз бола, алма піскен шағында қорадағы бір алма ағашының түбінде екеуміз отырғанда, мен бір сөз бастадым. "Бұ не, Марғұланның алмасы, үзімі, жемісі жеміс пе! Гүл бақшасы бақша ма! Ой, шіркін Семей... Осы күнде ғой оның алмасы аяқтай боп албырап тұр! Ойпыр-ай, үзімдері-ай Семейдің, хұсайні, ширази бәрі-бәрісі сонда! Әттең, Семейдің нәгі мен шафталысы... иісі қандай! Аузыңа салсаң, дәмі қандай! Жәннат қой біздің Семейдің жеміс-бақшалары! Кәусар ғой оның арық сулары! Қандай сандуғаштар, қандай ғана құмыр бұлбұлдар... Нелер шешен күлдіргі тотылар бар Семейде! "Тотынаманың" қырық тарауын өздері "тоқсан тарау" қып, күнде айтып беретін жасыл тотылар қандай Сарыарқада!" – деп тұрып, аңсадым да, сарнадым-ау кеп! Байқаймын, Афтабым нәк пен шафталыны айтқаным-да!.. – деп, Афтапқа қарап қойып отыр. Әйелі болса, кесек денесін дірілдете мәз бола күледі. Мағыш пен Әбіш те қайта-қайта күліседі. Қып-қызыл боп екі көзінен жас аққан Әбіш орамалымен көз сүрте отырып, күлкі үстінде кекесін айтады: – Бәсе, шіркін Семей! Қыс суығы 50 градус, жаздыгүні құмды бораны адастыратын Семей... Үзімді іздесе, осында келмей, қайда барсын! Жер шарына біткен жемістің Семейде жоғы бар ма! Иә, және! – деп қояды. Данияр болса, өзі тырс күлместен, өзгеше бір аңқау момақан ғана жүзбен әлі сөйлеп отыр. – Байқаймын, Афтабымның топсасы босай бастағандай. Енді кешке ғана емес, ерте мен түсте де зарлаймын. Хауліміздің ең бір жемісі нашар, құрт түскен алма ағашының түбіне әдейі барып отырам. Оның шіріп түскен алмаларын Афтаптың көзіне әдейі көрсетіп, мұрын шүйірем. Сарыарқаның Афтабыма ұнаған шафталысы мен тотысын жиі-жиі жоқтай берем. Содан не керек, бір күні Афтабымның өзі "кеттік болмасам шу Сәмәйінә" – демесі бар ма? – деп әңгімесін аяқтады. Афтап дау да, наразылық та айтпады. Өзі ырза болған Даниярын бүгінгі әңгімесімен де құптап, алданғанын мойындайды. Осы жайды айтқан Данияр Мағыштан енді оны "Әбіштің қалай алдап әкеле жатқанын айтып бер" – деп әзілдей берді. Мағыш алдыңғы қалжың әңгімені қостай түсіп: – Тегі, алдыңғының салған жолы сол болса, Әбіштен де алдампаз әңгімені алдан тосармыз. Әзір айтқан жоқ еді. Өзіңізше кейінге сақтап барып, бір күн шығарады да! – деп шебер қалжың айтты. Әбішке әйелінің үнсіз емес, қайта сыпайы, тапқыр, көркем әзілқойлығы да ұнап отыр. Сәскелік ас артынан Данияр кеңсесіне кетті. Үйде қалған Әбіш пен екі жас әйел және күтуші қартаң әйел Майсара төртеуі боп енді бір қызықты әрекетке кірісті. Мағыштың басындағы желегі мен кимешек-шаршысын енді, Абай айтты-айтпады, өзгертпесе болмады. Мағыш пен Әбішті алғаш күн қонақ етіп отырған шақта Абай сөзін Данияр да естіген, Афтап та білген. Енді бүгін қолы бос жастар Мағыштың кимешек-шаршысын тастатумен бірге, оның басына не киім кигізу жайын ақылдасты. Бұл жөнінде өзгелерден жасы үлкен және өзі Қазан, Уфа қалаларында жас шағын өткізген, Семейдің де театры мен қазақтарының үлгісін білетін Майсара көп ақыл айтты. Ол әуелі салған жерден "кәләпуш" пен "шілтер шәлі" керек деген. Әбіш оқа шеккен тақия мен ақ жібек шәлі жайын ескертті. Афтап басқа үлгілер туралы ойлап еді. Енді Майсараның ақылы бойынша үш әйел төргі үйге кіріп, Афтаптың таза киімдерін салған үлкен сандықты ашты. Сол үйде Мағышты киіндіріп, мынау ауыз үйде отырған Әбішке көрсетпек болысты. Мағыш өзін базарға шығарып, сарапқа салған жандай болуға тартынып еді. "Қоя тұрса не етеді" – деп ойланып, өздігімен жайлап таңдамақ болатын. Бірақ Әбіш пен Афтап бұған енді "қай киім, қандай үлгі жарасар екен" деп қызығудан іркіле алмады. Әбіш әсіресе Мағыштың қолаң қара, бұйра шашын, білектей бұрымын ашқанды тілейді. Өзі оңашада ғана көретін аса сұлу, сәл ғана қызғылт құлағы, ақ торғындай уыз етті мойны, тамағы... кимешек-желек астында жасырынбаса екен дейді. Бұның өзін тамашалатып қуантпақ қалпында күндіз де, түнде де ашық болса, ұдайы батпас айындай, толық айындай, үнемі жарқырап көрінумен тұрса... Тойымы, тынымы жоқ анық, асық ынтықтығымен әрі қызығады да, әрі қана алмай қуанады. Әбіш шынымен шаттана түсіп, тілек еткендіктен, Мағыш үндемей тұрды да, әсем салмақпен аяқ басып, төргі үйге кірді. Ол үйдегі әйелдердің, әсіресе Майсараның кесектеу күлкісі Әбішке үнемі естіліп тұрған. Бір сәтте арғы төргі есік ашылды. Аласа табалдырыққа аяқ басып, аппақ ұзын саусақтарын сәл соза түсіп, бұған ұяла қарап тұрған сондай нәзік жарын көрді Әбіш. Бешпетті тастап, Мағыш қынай бел кемзал киіпті, сарғыш іреңді жібекке аса әсем үйлескен қоңырқай, қызғылт мақпал кемзал, оқалы жиегі мен көп бүрмелі ұзын көйлекке әдемі, құйыла қоныпты. Майсара айтқан кәләпушты, Афтап ұнатқан қалпақты да анау үйде өлшеп, көре бере, Мағыш ытқытып тастаған еді. Ол жаңағы Әбіш айтқан, екеуі ең алғаш көріскенде киіп келген оқалы тақияны киіпті. Соның үстіне шілтері жұқа, сары алтындай ұзын орамал жамылған еді. Орамалдың шашақты бір ұшын кеуде тұсынан кең оралта келіп, оң иығынан асыра салыпты. Әбіш көзіне қазір Мағыш ең алғаш көрінген сәттегідей, уыз жастық шағымен қайта бір жарқ беріп туа қалғандай. Мағыштың қасына жүгіріп келіп, Әбіш аялай тұрып, қырынан да, сыртынан да қарады. Әйелінің таңдап киген бар киімін түгел мақтап қабыл алды. Майсара үндемесе де, Әбішке қосылып, Афтап та Мағыштың ендігі көркі мен жарастығын өзгеше тамашалап, мақтап тұр. Өзі де сирек сымбат көркі бар жас әйел болғанымен, Афтапта қазір қызғаныштан зәредей елес жоқ. Жақсы пішілген, ұнамды, қонымды киім Мағыштың өзіне біткен бой сымбатын, нұр сыпатын бұл атыраптағы бар әйелден басым етіп тұр. Афтап өз ойында бұл жайды түгел саралап шықпаса да, Мағыштың сұлулығы мен нәзік жастық, ыстық сүйкімділігін барынша ұнатады. Сол жайын ол айтып та білдірді. – Қандай матор, қандай сұлусыз сіз, Мағыш! – деді. Әбіш Афтаптай өзі сұлу әйелдің мынау мінезіне таңданып, ырза боп тұр. Ішінен ойланып қалды. "...Әдетте әйел затының сұлулығына өзге сұлу әйел қызғанбай, таласпай-ақ әділ кендікпен қарай алады. Әйелге әйел өзгені кешпесе де, сұлулығына таласпайды. Қалтқысыз қызыға біледі. Ал еркек атаулы бұлай емес. Көбінше еркек еркекке өзінен асқан сұлулықты қимайды. Көргісі келмейді, әсіресе танығанын айтқыш емес. Әйелден еркектің бұл да бір төмен мінезі екен-ау!" – деп қалды. Екі бөлме арасында Мағышты қоршаған дос жандар оны тамашалаған күйде, кейін қарай жібермей, қалжыңмен қажап тұр еді. Оқыстан сыртқы есік ашылды да, Мағышқа тура қарама-қарсы қарап, үйге кіріп келе жатқан Абай көрінді. Мағыш кімді көргенін аңғарып бола бергенде, екі беті маңдайына шейін оттай лаулап қызарды да, аппақ сүйрік ұзын саусақтарымен бетін басып, айнала жөнелді. Афтап пен Майсара да ұяла күліп, төргі есікті жаба сала, дүбірлете қашқанды. Абай Мағыштың бұл өзі айтқан өсиетті орындап тұрғанын тез аңғарса да, оны байқағанын білдірген жоқ. Келген бетінде төрге шығып отыра бере басындағы жеңіл тымағын алды. Жаңа қайық үстінде естіген жайларды айтып, Әбішпен ақылдасуға кірісті. Әуелі баласына Сармолламен алғаш кездескенін айтып өткен. Содан бері ар жақ пен бер жақтың көп имамдары, дүмше молдалары бірігіп, қараңғы қастық жолына басып бара жатқанын баяндаған. Енді бүгін жай ғана бір момын қайықшыдан естігенін айтқанда, Абай Сармолла ғана емес, өзінің сөзі үшін де айыпкерлердің бірі болатынын ескерді. – Не шара, не дауа бар бұл дүлей қараңғылыққа. Өздері елді тұмшалап көрсоқыр етіп отыр. Халық дертіне шипа табу орнына сол пәлені өршітіп отырған тағы өздері. Тым құрса залалыңды тый, құлқыныңды теже, табысыңнан тартына түс, халық сорына сен себепкер болма! – деген үшін жау да болмақ, жауыз да болмақ, қылмыс та қылмақ. Енді аңдып қарасаң, құр ғана бітеу кеуде, надан емес. Барып тұрған өздері айтатын фитнәи-ғалам – презренные мира, – деп, Абай жаңағы араб сөзін Әбішке әдейі орысшалап жеткізді. Әкесінің қазіргі налып тоқтаған сөзіне, үніне Әбіш уайым етті. Осыдан бес минут қана бұрын болған мәз қуанышын енді қысылып еске алды. Аман тұрған аз аралдай кішкене үйдің жайбарақат халінде Әбіш қаланың қасіретін, халықтың қамырық қамын ұмыта қалған тәрізді. Оның қасірет дертін енді, міне, үнемі сергек, сезімтал әкесінің жүзінен танып отыр. Өзінің бейқам бір күлкімен отырғанын айыбы есепті түсініп қысылды. Абайдан бұл істерлік қандай жәрдем, көмек барын жабыса сұрап еді. Әбіштің талпынуын әкесі дұрыс көрсе де, ол істейтін іс жоқ екенін айтты. Жалғыз-ақ баласынан сұрайтыны халыққа арнап сөз сөйлеу үшін, қай жерге барсам мақұл болар! Енді Сармоллаға ара түскен сөзді аяғым жеткен, тілім жеткен жердің бәріне барып айтуым қажет боп тұр. Бірақ осыны қай жерден, қай ортадан, кімдерге кездесуден бастаймын, осыған ақыл қос! – деп Әбіштен сұраған еді. Әбіш әуелі Абай ар жақ, бер жақтағы мешіттерден бастап, имамдарға сөйлессе қайтеді, деп ойлаған еді. – Сармолланың жауы солар ғой. Енді молда тобынан шықпай, халық арасынан келген, сіздей қалыс адам сөйлесе, әлде олар ойланар ма екен, өзгерер ме екен! – деп үміт айта сөйлеген. Абай Әбіштің бұл сөзінің тұсында Павловтың әйелі Александра Яковлевнаны еске алды. Әбіш те сол тәрізді, үстірт ойлап отыр. Абай: "Имамдар сәлдесі мен таспиғына сенген. Өздерін ишан, хазірет деп бас шұлғитын надан қауымға қатал боп дағдыланған, зорлығы күшті қауым!" – деді. – Олар "айыбың бар, құдай алды ғана емес, махшар күні емес, осындай қасірет күні, осы махалла халқының алдында берер жауабың бар!" – деген сөзді айтушыны кәпір қауымына қосуға іркілмейді! – деп бір тоқтады. Тағы ойлана отырып айтқаны: – Олармен халық алдында көптің үні, сыны қосылып отырар жерде сөйлесең бір сәрі болар еді! Сен оның қараңғы топ қауымына барасың. Немесе кәрі сопы, қартаң шәкірттері сияқты қара құзғындай қамау, қоршауының ортасына барып сөйлейсің. Олар болса, өздерінің имамының аузынан шыққанының бәрін, иманын сата қостап, құптағаннан басқаны білмейді! – деді. Әбіш өз ойының бұл жөнде ұшқары екенін аңғарып: – Мен жұма намазы сияқты, бөгде халық көп жиналатын күні хұтпаның артынан Сармоллаша шығарсыз ба, деп едім. Ол қалай? – деді. Абай баласының бұл сөзіне де күлді. – Сармолла имам, халфе болмаса да, мешіттің мінберіне шығып сөйлейтін қисыны бар. Басына сәлде ораған молданың бірі. Ал мен ол жерге мынау шешең тіккен тобықты тымағымен барам ба, жоқ әлде, енді қартайғанда дуанадай болып басыма сәлде орап барам ба? – деп өз жайын мысқылдап күліп алды. Әбіш бұл айтқанынан да тез қайтты. Бірақ іздене отырып, әкесін халыққа кездестірерлік ендігі орын – "базар", "базар ғана" деп байлады. Және екі жағының жүргіншілерін мол таситын паромдардың аузы, Семей халқы айтатын "қайық аузы" сияқты жерлерді атады. Қалайда жұрт жиналатын орынға әдейілеп ешкімді шақырмаса да, Абайдың енді бара түсіп, сөйлей түсуі даусыз қажет. Сармоллаға ара түсіп, өзінің де оған айтқанын Абай жасырмай, ашықтан-ашық халыққа білдіру шарт екенін атады. Бұл соңғы жайды Әбіш тағы да алғаш бастап сөйлегеніндей ширығып, қызына сөйлеп тоқтады. Ең соңғы айтқаны: – Аға, халыққа сіз өзіңіз барып айтпаған сөз, бәрібір сіздің атыңыздан жетіп жатыр екен. Енді тілесе молдасы, саудагері білсін. Әсіресе жаңағы өзіңіз қамын жеп отырған қазасы көп қара халық білсін! Бер жақ пен ар жақтағы жұрт ортасына барып, тура өзіңіз де өз ойыңызды айтып шығыңыз! Қажет болған жерінде Сармолланы арашалап та, ақтап та сөйлеңіз. Бұл тұста дұрыс сөз айтыпты ғой. Сол жайына ара түспесеңіз әділет емес, дегелі отырмын. Дәл осыны сіздей жандардан халық әсіресе тоса ма деп ойлаймын! – деді. Абай енді не істейтінін, байлауын айтқан жоқ. Өзі желқайықпен өткенде, "Ертістен паром арқылы өтіп кел" деп Баймағамбетті ат-арбамен жіберген еді. Қазір тыстан сол Баймағамбет кеп кірген соң, Абай тымағын сілкіп киіп, тез жөнелуге қамданды. Бірақ Афтап Майсараны ертіп, Абай мен Әбіштің алдында кішілеу ақ шыны тегешке құйған қымыз әкеп қойғызды. Тыстан Баймағамбет кірген, оны үстел басына шақырысты. Және сызылта сәлем беріп: "ассалаумағалайко гөм!" деп, сыртқы есіктен өзінен бұрын қамшысын кіргізіп, шоқша қара сақалды, ұзын бойлы Өтегелді кірді. Оның күлдіргі, ойыншы мінезі Әбіштер келгелі мынау үйге мәлім болған. Афтап пен Майсара Өтегелдіні күле отырып қарсы алды. Ол бұнда бір рет күнұзын отырған. Екіншіде, бар жастарды ойыны, домбырасы, қалжың, қылжағымен мәз қылып, қонып та кеткен. Сонымен қатар Өтегелдінің бұл үйдің бар жастарына мәлім болған осал жері де бар. Ол қаланың шетінде, бір қазақ үйінде жатады. Өзі жаннан озған аңшы, жүргінші және әсіресе сиқыры бардай, аты мәлім "ізші" болса да, қалаға келгенде бұл: көше, адрес дегенді әсте ұға алмай қойған. Ол осы жайын Әбішке жалынып отырып айтқан-ды. – Мен, тегі, қалаңа келгенде тап ауылдағы түйеден жаманмын. Қия бассам адасамын. Сонау қала шетіндегі үйге апарып салып, біреуге әкелгізіп тұрмасаң, құдай білсін, қайда қаңғырып кетерімді! – дейтұғын. Расында да, оны Данияр үйіне екі рет Әбіш өзі кісі жіберіп бастатып әкелгізген. Қазір Өтегелді жапа-жалғыз, басшысыз кіріп келгенге, оның осал сырын біліп, бұрын күліп қалған әйелдер мен Әбіш енді таңданып отыр. Әкесі мен Әбіш арасындағы әңгіме үзілген-ді. Күлімдей жымыңдап, көзі ойнақшып отырған Өтегелдіге Әбіш оқыс сұрау берді. – Әй, Өтеш, сен әлі қалада қия бассам адасам, бұл үйді таба алмаймын дегенің қайда? Қалай келдің? – деді. Қымыз құйып отырған Афтап "не дер екен!" – деп Өтешке күле қарады. Өтегелді Абай жаққа көз тастап қойып, момақан ғана пішінге түсіп, мән-жайын айтып отыр. – Адасатыным әлі рас. Бірақ бүгін қаланың шетінен сені табайын деп атыма міндім де, көшеге көлденең тұрып ап, осы мынау Ертіс бойындағы барабайдың ұзын мойын мұржасын көріп алдым. Соған қарай шаба бердім, шаба бердім. Қасына жеткен соң бұрылып ап, атымның құйрығын Ертіске беріп, сол барабайға тіреп тұрдым. Содан соң алдымда аңқып жатқан бір көше бар еді, соған түстім де, шаба жөнелдім. Бар білетінім, дәл осы мына тұста, бір қақпаның астынан кішкентай сары қанден ит жүгіріп шығып, үре қоя береді. Сол сары ит шыққан пұшпақтан оң жаққа жалт бере бұрылсам, сенің үйіңнің дәл үстінен түседі екем. Енді сол, бұдан былайғы менің басшым сол сары қанден ит! Алдыңғы күн осы үйде, сыртынан болжап солай келіп, сары ит үре шыққан жерден бұрыла қойып, бір тауып кеткем-ді. Бүгін және де Ертіске барып, жаңа осылай шапқаным емес пе! Тілеуің бергір, сары қанден ит мені тосып даяр жатыр екен, қақпаның астынан ол үре жүгіре шыққанда, бұрыла қойып ем, тағы тауып алдым! – деп Өтеш масайрап отыр. Майсара Абайдан ұяла отырса да, бетін баса сықылықтай күліп қапты. Қымыз құйып отырған Афтап та ажарлы жүзі қып-қызыл боп қыстығып, кесек денесін дірілдетіп, үнсіз күліп отыр. Абай Өтегелдіге жылы ғана шыраймен күлкісіз көз тастады. – Ал сары ит шықпаса, не күн көресің? Үй іші тағы ду күліп еді. Өтегелді іркілген жоқ. – Ол жағын тағы ойлап қойдым, Абай аға. Сары ит шықпаса, сол көшемен ілгері-кейінді шаба берем. Содан сары итіңіздің шықпасқа әдді бар ма?! – деп, Абайдың өзін де күлдірді. Кетуге ыңғайланып отырып, Абай Өтегелдіні әзіл етті: – Міне, бұған қала, көше, номер, адрестің не керегі бар? Сары иті бар, не мұңы бар? – деді. Уайымсыз Өтегелдінің берекесіз күлдіргісі Абайға осындай әзіл мысқыл айтқызды. Жазықсыз қылжаққа сәл күлумен қабат Абай көңілі азғана селт еткендей көтеріліп те қалды. Болмаса өз ойындағы үздіксіз мұңға, бүгін тағы талай тынышсыз ауыр шерлер, сырларды қайықшы Сейіл қосты. Әбіш пәтеріндегі жастар ажары мен аз әңгіме, жүрек түкпірінде жатқан зіл қара тастай, салмақты дертті сейілткен жоқ-ты. Абай кеудесінде ол тек аз шаққа ғана іркіліп тұрғандай болатын... Сол тұнған удай уайымды, тек жаңағы Өтегелді күлкісі біраз ғана бүркелей, ұмыттыра тұрғандай боп еді. Осы қалпында Баймағамбетті ертіп, Семейдің үлкен базарына қарай тартты. Қазір Абай үлкен Семейдің базарын аралап жүргелі сағаттан артық уақыт өтті. Әуелі Плещеев, Деров, Михайлов, Малышев және татар байлары Хамитов, Неғматуллин, Тұхфатуллиндер магазиндеріне сәл уақытқа кіріп, бас сұғып шыққан еді. Оларда бұйым, киім, жабдық-жарақ алғалы келіп жүрген адамдар онша мол емес. Бары болса, алым-сатық саудасының есебінен басқаны ойлауға мұршасы жоқ адамдар көрінеді. Ол қазақтың дені қырдан келген еді. Бас пен аяқкиім үлгілері әр елдің, әр болыстың адамдарын танытады. Бұндай кісілер көбінше магазин аралап, сауда-саттық, алық-берік жасап тұрған кездерінде сырт көзден, көлденең кісіден именгіш келеді. Тіпті көлденеңнің бәріне сенімсіз қарайтын келеңсіз бір байлар болады. Кейде қартаң, сырдаң, дүниеқор болыс-билер, малқорда, бықсыма, жаман айлашыл, бұқпантай адамдар кезігеді. Бір магазинде Абай керей тымағын киген, түйе жүн шекпені бар, сондай бір байшыгешті байқады. Қасындағы екі жігітіне көне күміс белдігін, қамшысын ұстатып қойыпты. Өзі үлкен тері шалбарын шешіп, шалбарланып алған бешпетінің терең қалтасынан кір орамалын алды. Соған орап, түйіп тастаған ақшасын суырып жатып "бысмылда", "имам ағзам саудасы" дей түседі. Мықшыңдай бүкшіңдеп, кассаға төлейтін ақшасын шабандап шығарып жатыр. Бұл қартаң, сырдаң байдың қасына екі жігіті ғана емес, тағы да керей тымақ киген төрт-бес кісі оралды. Орта жасты қалашылар жаңағы байды сыртынан танып, сәлем беріп тақап еді. Бурыл сақал бай шалбарының ала жіп бауын шұбатып, дәл бір дәретке отырғалы жүрген кісідей магазин ішінде талтаңдап, бүкшеңдей берді. Жаңағылардың сәлемін алмай, күңкілдеп наразы болып, сырт айналып барады. Абай осы көрініске ызалана жиреніп қарады. Жеңіл, кең шапанының сыртынан арқасына екі қолын айқастыра салып, жай басып, магазиннен шығып кетті. Әзірге аралаған үлкен дүкендерінің бәрінде де жаңағыға ұқсаған көрініс байқалады. Сауда қып жүрген қала тұрғыны орыс, ноғай адамдарынан басқаның көбі жаңағы қойлы қоқсық "жүндібайы" сияқты қалашылар. Олардың бәрі де: "қалада бұзық көп болады, ақша-пұлыңды көз ілестірмей қағып алады, алдап әкетеді, ұрлап қояды, қала деген өңшең қудың, жепкетердің жері" – дегендей үркек ұғыммен жүретін, әралуан "Біткенбай", "Біскенбайлар". Осы тұрпат-сиықтарын көріп аңдаған соң Абай, магазин аралаған қазақтан бөгде сөзді ұғатын, ұқпақ түгіл, құлақ асатын кісі бар деп білмеді. Содан кейін қатар-қатар бірнеше кварталды өздері алған ағаш лавке, ұсақтау сауда дүкендерін аңыстап еді. Онда да жарытымды көп адам басын көре алмады. Енді соңғы үмітін соған артып, қалың ел қауырт жүретін, дағдылы жаяу базарға қарай ауысты. "Қалада індет, дерт бар. Ол жұқпалы дерт. Ауыр апат" – дегенді ести жүрсе де, жаяу базар бұрынғыдай. Қол сауда жасап, азын-аулақ өткермесімен шай-пұйын, ас-ауқатын айырып отырған қалың жаяу, күндегі дағдысын қоя алмапты. Абай талайдан бұл базарға келген, көрген емес еді. Кең алаңға созылған, құмы қалың жаяу базар майданы қазірде де халыққа лық толы екен. Баймағамбет пен Абай арбалы күйде осы базарға жағалап келіп, шеттей тұрып, халықтың сырт көрінісін көлденеңнен бақылап тұр. Жаяу базардың оқшау бір белгісі: ең әуелі тынымсыз балдыр-бұлдыр, дабыр-дұбыр, саңғыр-сұңғыр, үздіксіз сөйленіп жатқан үндер, сөздер естіледі. Үндемей құлақ салсаң, бейнебір қалдыр-құлдыр, дабыр-дұбыр, құжынап қайнап жатқан дүние. Үздіксіз, тынымсыз мол сөздің селі қасыңнан ағып тұрғандай болады. Мыңдаған ауыздар өңшең құлақсыз, тыңдаусыз, тынымсыз ортада тек қана өзінің сөздерін қайнатып, ақтарып жатқандай. Абай қайран қалып, күле түсіп әлі құлақ салып тұр. Ендігі бір аңдағаны, жаңағы мың ауыздың толассыз, тоқтаусыз, салдырлатып айтып жатқандары қай тілдегі сөз екені де аңғарылмайды. Не сөздер екенін талай тыңдап тұрса да, айырып болар емес. Анығында, бұл базарда дені қазақ болса да, орыс, ноғай адамдары да көп. Аралықта Түркістан жағынан, Қытай шегінен де керуен-кірекеш атанып келген дүңген, тараншы да көрінеді. Абай енді арбадан түсіп, топқа араласа беріп еді. Оюлы, аламыш шәлілерін бір иығынан қолтық астына қарай шалыс жамылып, құлақтарына үлкен сырға салған, алақандай қара көзді, қара шашты сыған әйелдері оралды. Абайға бал ашып берем деп, "бақытыңды тауып, атап берем" – деп сусылдап, алақанын жаза сөйлеп жүр. Тағы біраз жүргенде, ескі сеңсең тымағының шошақ төбесіне шолақ, жыртық, кір сәлдесін орап алған оқшау біреу байқалды. Қолында шылдырмақты биік аса таяғы бар дуана екен. Кеудесі ашық, сүйегі адырайған, аяғы жалаңаяқ, қыли көзді, көсе қара дуана Абайдың қасынан сумаң етіп өтіп барады. Бір аяғын шоқ басқандай шапшаң шолтаң еткізіп көтеріп басады. Секіре түсіп, аңдаусыз тұрған жұртты шошыта селк еткізіп, бақырып, айғайлап қалады. – Аллай ха-а-а-ақ! – Соңғы "хақ" деген сөзін шыңғыра, шаңқ еткізіп айтады. Содан әрі суық түсі, сирек тісі тыжыраңдай ыржыңдап, жыны ұстаған кісідей екі езуін көпірте, шұбырта сөйлеп кетеді: Шайқы-бұрқы дуана, Кесір, кесел қуала, Кел, берекет, кет, пәлекет, Аллай ха-а-а-ақ! – деп бақырып қояды. Жалғыз аяқтап асасына таянады. Қаздаңдай ырши, ытқи түсіп, әп-сәтте топ ішіне сүңгіп жоғалып, Абайдың көз алдынан ғайып боп кетеді. Жаяу базар толы әралуан ұсақ ісмер. Қол саудамен не өздерінің, немесе үйдегі әкесі, шешесінің әзірлеген киім-бұйымдарын сатушылар көп. Абайға қаракесек тымағын киген, сары сақал біреу өзінің екі иығына екі айырып іліп алған жарма қоныш жаңа қара саптамаларын ұсынады. Тағы біраз жүргенде, екі қолының басына қос-қостан ноғайша құндыз бөріктер қондырған, басына да екі бөрікті мінгестіре кигізіп бөрікші татар мен қазақ ісмерлері де тақайды. Абайды ноғай бөркін киюге лайықты кісі көріп, өз нәрселерін ұсына береді. Біреулер тақия тігіп әкелген. Тағы біреулер қайыс өрме қамшыны, ұзын өрілген божы немесе өмілдірік-құйысқан, ат-арба жабдықтарын көтеріп жүр. Бір топ дұғалық шеккен жайнамазды бір құшақ қып иығына аса салған қартаң қазақ әйелі және де Абайдың алдынан көлденеңдей береді. Жасына, бой, қабілетіне қарап, Абайды не қылса намазға бас қойған адам шығар деп, бұл саудагер әйел өзінше топшылап жүр. Осылайша өзі істеген жүзік-сырғасын ұсынған, қазақша кіселі белдік жасап, қыны мен пышағын түгелдеген қол ісмерлері де кездеседі. Ескі киім сатушы, тон-шалбар алушы бар. Әр үлгілі тымақ, бешпетті қазақы қол қып тігіп әкелген кәрі, жас қазақ әйелдері байқалады. Бұл топта да Абай өзінің кімге ораларын, кімге арнап сөз айтар амалын таппады. Жеңіл жұқа қара елтірі тымағын қолына алған Абайдың кең маңдайына жіңішке сызылған көлденең әжім жолдары жиылыпты. Көз айналасында, самайында тер шыпшып тұр. Сақалға "қырау түсті" дегендей, анық айқын бурыл ірең араласқан. Ойға ауысқан көздері, базардағы топқа қараған тәрізді болса да, ол қазір ешкімнің жүзін көріп тұрған жоқ. Бұл сәтте Абай анық қартаң тартып тұрғандай. Көңілде зіл қара тастай, шын қажытар уайым басып тұр. Күнұзын кезіп, қамқор сөзін тыңдатар жан таппады. Бүгін емес, көптен бері іштегі жегідей кеміріп жүрген бір жараның өзіне барып соқты. "Өлең жазып, өсиет таратып жүрмін", "халқым үшін қам жеп жүрмін" дейтін Абай, көп уақыттарда күдікке түсуші еді. "Тыңдап жатқан, ұғып-танып, керегіне жаратып жатқан қазақ баласы бар ма осы, жоқ па?" – деп толқитын. Қазір, міне, сол күдігінің шындығын анық көзбен көріп тұрғандай. Және қандай кезде?! Қаншалық сұмдық дерт үстінде? Қандайлық қажет сөзін, ем сөзін тыңдарлық жан таппаған деген не қорлық? Неткен қатты мазақ... Қатал тағдыр жазасы?!. Осы жайды егілген назалы көңілмен шұғыл бір ойлап қалды да, артынан қайратты ойын қайта жия берді. Сөйтті де, өз халіне өзі мысқыл ажуамен көлденең бір көз тастады... "Не қыларсың... қайтіп амал табарсың, сен де бейне бір қу дала, қу медиен елсізде, әдемі, әсем қызыл, жасыл бұлдарын жайып салып, өлшеп кесер кезін ұстап, оңтайланып отырған жан тәріздісің! Бұл да бар, кез де бар, кездеп берер сатушы да бар... тек алушы жоқ. Қанша тоссаң да мейлің... алушың шығар шақ жоқ. Солсың ғой, Абай, сендағы", – деп басын изеді де, кейін бұрылды. Қалдыр-құлдыр, дабыр-дұбыр еткен жаяу базардан енді бір кез сытылып шыққан Абай, қала шетіндегі құм төбешіктің беткейіне жиналған салт атты саудагерлерге тақап келді. Бұл жер белгілі ат базары болатын. Жиыны шағын, тұрған орындарынан көп қозғалмай, базарға түскен атты тобымен тұрып көз алдарынан өткізіп жатқан осындағы аттылы, жаяу қазақтар өзге базаршыдан гөрі Абайға қолайырақ келді. Бурыл сақал, жирен мұрт және бір көселеу сұрғылт келбетті үш саудагер Абайды танып, бұрылып кеп сәлем берісті. Осылармен өз арбасының үстінде сөйлесіп отырып, Абай қаланың мына ат базары жақ шетіндегі өлім-жітім хабарларын естіді. Саудагерлердің өздері бастаған оба науқасы жайы енді Абайдың да сөйлеуіне жетекші болды. Көптен бері іздеген қауымның азғана бір шөкімдей тобын кездестірген болса да, Абай ойда жүрген жайларының көбін айтып шықты. Арбада отырып, бір топ саудагер қоршаған Абай көпке естірте ақыл сөз айтады. Жақын маңдағы аттылы-жаяу, арбалы жүрген қазақ, ноғайдың, еркек-әйелдердің бірталайы оралып кеп, сөз тыңдай бастады. Абай әуелі обадан сақтанудың ел үшін аса қажет екенін айтты. Сол жөндегі бұның сөздеріне ден қойып тыңдаған торы атты, бурыл сақалды саудагер "жаназаны, хатім, садақаны көпті-топты жимай, аз адаммен өткізу дұрыс" деген сөз бар дейді. Осыны қалай етеміз?" –деп те сұрады. Абай ол жөнінде, әнеугі хұтпада Сармолла айтқан аңғарда ғана сөйлеп қойған жоқ. Ол: "жаназаны тек халфе, қария, молда, мәзін ғана шығарсын деген шариғат жоқ. Әрбір мұсылманның дұға, намазды білетін аз оқыған адамы да жаназаны шығаруға болады" – деді. Соған қоса: "өліктің үй ішінде өз жақыны жаназа шығара білсе, ондайларда молдаларды шақыртпай, мешіт, медресені мазаламай жаназа шығара, құран аудара, хатім қыла берсін!" – деді. Абай өзін молда, хазірет дағдысынан бөлек ұстады. Ол өзі ашық, білім қасиетіне сүйенген адам боп ашыла бастады. Сол себепті тазалықты қатты айтады. Әрдайым қолды ыстық сумен жуғанды дұрыс дейді. Суық су, сұйық асты ішпеу керек екенін айтады. Қарбыз-қауын тәрізді, қала қазағы, әсіресе қала балалары құмар келетін көкті жемсу керек дейді. Тек қатты қайнаған ас, қатты қыздырып қуырып берген тамақты ғана жеу дұрыс екенін айтады. Су суыған соң ауру тыйылатынын да сөйледі. Қысқасы, Александра Яковлевнаның өсиет, кеңесінің бәрін де бұлжытпай, ұғымды, байыпты етіп салмақты қоңыр даусымен жақсылап айтып берді. Осыдан әрі бұл адамның Абай екенін және сол жерде Абайдың өзі кім екенін естіп, біле түскен қала адамдары Сармолланы да ауызға алысты. Оны молда, халфелер жамандап, айыптап қойыпты, дейді. Сол рас па? Имамдардың осы істері мақұл ма, жоқ па? – деп те сұрасқандар болды. Абай бұл тұста да: "Имам, халфелер ісі мен сөзі теріс және соның үстіне надандық. Қиын күнде халық қамынан бұрын өзара керіс-кейіс жасаулары лайықсыз. Халыққа жаны ашитын адамдай істейтін іс, мінез олай емес. Қай имам, қандай ишан айтса да, жұқпалы аурудан сақтану керек. Халыққа, "сақтан" дейтін адамдарды айыпкер ету өте өрескел. Өзімшілдік, қыңырлық. Ондай жандардың өзін айыптаса, жұрт жазықты емес. Сақтан деуші әрқашан қастық ойлаушы емес, қамын жеуші екенін ұмытпау керек!" деген. Бүгін Абайдың үлкен қала базарына алғаш бару сапарында бастап айтқан сөзі осы еді. Келесі күні Слободка жаққа өтіп шықты. Осы жақтың базарында да бір кез жиырма-отыз адамның басын қосты. Мал базарында, тағы бір шақ өзінің арбасының айналасынан жиылып келген отыз-қырық адам арасында сөйледі. Ұсақ дүкендер жанында Абайды тоқтатып жөн сұрасқан әртүрлі ұста, ісмер: балташы, тігінші, етікші және ұсақ бақалшы, жаяу жүрген кәрі, жас көп. Еркек, әйел базаршылар арасында Абай өзінің межелеп алған ақыл сөздерін тыңдаушылардың естерінде нық орнап қалатындай етіп, қадағалап айтты. Кешегіден гөрі бүгін Абайдың көңілі көп көтеріліп қалды. Ар жақтың жаяу базарындай емес, енді әр тұстан тыңдаушы шықты. Олар қысыр кеңес құрушылар да емес. Абайға анық сенген және сене тұрып, дуалы ауыздан дауалатар сөз күткен, ақыл тосқан жандар көзге көрінді. Осындай жайларды ішке түйген Абай енді көңілдене түсіп, сенімді үнмен, әсерлі жүзбен сөйлеп береді. Бер жақта сөйлеген сөзінде Абай Сармолланың өзге молдалармен дауын шеттеп қана еске алды. Нықтап, қатты қайыра, қадап тұрып, сол Сармолла сөзін: "Ең дұрыс ақыл", "қала халқы құлақ қақпай қолданатын анық достық ақыл" – деп атап берді. Осыдан тағы бір жұмадай уақыт өткенде Абай ар жақ пен бер жақтың базарларына күнде барады. Күніне кем қойса қырық-елу кісіге өз ойларын, қамқор сөзін айтудан тартынған жоқ. Соның орайына Сармолла айтты деген сөз енді азайып, халыққа "аурудан сақтан" деген сөзді Абай айтыпты – деп қала қазағына мол аңыз тарады. Август айының алғашқы жұмасында осындай лақап түгел жетіп болған ар жақ пен бер жақтың халқы енді басқа қалыпқа келді. Бұл күнде жаназаға мешіт имамы, халфе, қари, мәзін, шәкірттер шақырылмайды. Ac беріп, хатім түсіруде де оларды шақыру сирек. Мұсылмандық қарызын ада қылу үшін, өлгеннің қамы үшін молда, халфенің біреуін ғана шақырады да, сонымен өлігін жөнелтеді. Ендігі ел мінезі мүлде өзгергенін соқыр қари, Шәрібжан халфе, Самұрат мәзіндер аса жақсы ұғынды. Олар соңғы күндер аса бір қатты "қаһарға мініп", ауыздарына аса жаман сөздер ала бастады. Бұлар Абайдан шыққан сөзді білсе де, оны "қыр қазағы", "дін адамы емес" дейді. Оның үстіне халық арасында абырой-атағы, бет-беделі күшті екенін ескерді. Сондықтан Абаймен ұстаспай, оны сырттан да ауызға алмай қойысқан. Бірақ соның орайына өздеріне анық өш, қас жау етіп жалғыз Сармолланы атап алған. Тістерін соған барынша басулы. Үшеу-төртеу болып сыбырласа сырласып байлаған бір ниеттерін Отарбай, Қорабай саудагерлерге білдіріп, оларды ертіп бас мешіттің ығында, қара көлеңкеде қарт имамды жаңағы саудагерлер оңашалап алысты. – Тақсыр хазірет, арызымыз бар. Сізге махалла халқы атынан айтатын датымыз бар! – деп Қорабай мен Отарбай қатар сөйледі. Қастарына мәзінді, соқыр қариды, Самұрат, Шәрібжан халфені ертіп алысыпты. Енді бұлар имамнан оқшау бір жайдан пәтуә сұрайды. Сөз бастаған Отарбай болатын. Ол биік бойын аласа хазіретке иіп, тақап тұр. Ұзын сояу қара сақалы сілкіне түсіп, кесек дауыспен сөйлеп кетті. – Уа, хазіреті! Мені сізге көп қауым жұмсады. Осында кеп тұрғанда да жалғыз емеспін. Анау шарбақ қасында тосып қалған оннан аса кісі бар. Мына өзіңізге қараған махалланың құдай жолына ден қойған Мұхаметтің үмбеттері боп, сізден пәтуә сұраймыз. Мұсылман баласының басына кеп жатқан мынау пәлекет апатқа, мынау аты жаман оба науқасына қарсы, дін қарындасқа жаны ашып, құтқаратын сөз айтыла ма, жоқ па? Не шара, не дауа айтасыздар осыған?! – деді. Мұны күңгірлеген қоңыр үнді Қорабай қостай жөнелді. – Теңізден толқын атып, кемедегі жұрт суға кетер болса, арасынан құрбандық, тасаттық жасап құтылады дейді! Әлде бұл қаланың халқына сондай бір шараны айтасыз ба? Отарбай және сөйледі: – Марқұм атаңыз әулие еткен Ақишан еді. Ол кісі осындайда халыққа өз ішінен аяусыз құрбандық жасасын депті. Баяғыда қалың сүзек пен көкшешек кезінде сондай бір дағуа айтты деп естиміз. Ендігі ақылды өзіңізден сұрадық. Айтыңыз, тақсыр, бір дауасын айтыңыз мына халқыңызға! – дейді. Екі саудагер екі жақтан сапылдап сөйлеп, бұрын әзірлеп алған жаттанды сөздерімен, қалтаң-құлтаң еткен кәрі хазіретті қамауға алды. Бұндай сөзді оқыс естіген хазірет ашып жауап айта алмады. – Бәрәкәллә, бәрәкәллә, фиғылдарыңыз қабыл болсын. Құрбан садақа әһлі ислам қауымына, һәрбір мүшкіл пұшаймандық халде, пайғамбарымыз рәсуалла, Мұхаммәд Мұстафа алдында қабыл болар. һәләкәт заманаларда езгі көңіл, ғазиз бәндәләр хәрәкәтілдур! Қабыл болсын ниетләріңіз. Бирахматқа я архамаррахимин! – деп бет сипады. Екі надан саудагер шала түсініп, не десерін білмей тұрып қалысты. Хазірет ұзын таяғын көлбей тастап, аласа өкшелі кебісін мешіт қасындағы қиыршық тасқа тықыр-тықыр басып, бетін қайта-қайта сипап, жүріп кетті. Хазірет шарбақ сыртына шыққанда, Отарбай мен Қорабайдың қасына олардың жаңағы хазіретке атаған он шақты серіктері де келді. Бұлар бар тобымен енді қари, мәзіндерді ортаға алысты. Отарбай мен Қорабай хазіреттің орнында қалған Самат халфе, Шәрібжан халфе екеуіне ентелеп тұр. – Жаңағы хазірет не деді? – Айтқан ақылы не болды? – деседі. Ұзын бойлы, сояу қара, көсе халфе Самат, хазірет сөзіне нықтап кесіп, шешу айтты. – Біліңіздер, уа қабыл алыңыздар. Ендігі харекет фәтуә сұрап келген өз қолдарыңызда. Мына бәйтолланың түбінде сіздер әулие еткен хазіреті Ақишанның атын атадыңыздар. Бүгінгі Садыр ағзам, қарт имамыңыздан, яғни бұл шаһардың ең қадірдан ғұламасынан бұдан былай істейтін іске рұқсат алдыңыздар. Енді ешбір адамзат сіздерді ғүламаңыз, зор мәртебелі факих хазіретіңіз берген нұсқа үшін ғайыплы демейді. Айтты хазірет, болды халас, тамам! – деді. Бұл айтылған сөзбен осы арада тұрған ендігі қалған дінбасылар өз ниет қараларын бір жерге түйді. Екі содыр саудагерді де белгілі бір ниетке белгілеп қойды. Қорабай өздері ойлаған істі әлі де дінбасылармен анықтай түскісі келіп: – Осы тек кесер жерін айтып беріңдерші. Соған мен әлі қана алмай тұрмын! – деп еді. Бұл саудагерлерге күндегі араласы көбірек Самұрат мәзін нақтылап түсінік айтты. – Естідіңдер ғой, "пәледен құтылу үшін халық қандай да болса құрбандыққа шыдау керек" – деп тұр. "Құрбан ететін қаншалық қадірлі, асыл зат, қиын қымбат болса да, халық соған бекінсін де аямасын. Сауаптан басқа табары жоқ", – деді. Байлау сөз осы емес пе? Қари, сіз айтыңызшы! – деді. Кітап сөзі мен молдалар тілін түсінбей тұрған надан саудагерлерге мәзін барынша қазақылап, әр нәрсенің бетін анықтап берді. Соқыр қари болса, осы жерде өзгеше шапшаңдық көрсетті. Жаңағы мәзін сөзін қолма-қол құптап: – Анық байлау сол. Пәтуә деген осы. Барыңдар да, ойға алған істеріңе басыңдар! – деп қалған сөзді бір-ақ түйді. Бұл күндерде Сармолла болса, көңіл жайы мейлінше тынышталған, жайбарақат дейтін жақсы күйде болатын. Ол айтам дегенін айтты, істеймін дегенін істеді. Соқыр қари, Самұрат мәзін, Шәрібжан халфелер ғана емес, ол ишан, хазіреттің өзін де, Сармолланы ілтифатсыз шеткері қалдырғаны үшін, лайықты жазаға ұшыратты... Қазіргі Сармолла со жайды сәл ойлаған еді. Аңдаса, хазіреттің өзі де соңғы жұмаларда күн санап түсім табыстан мақұрым қап барады. "Болсын солай", "Барсын хаман", "хоб, хоб аст, бисияр хоб аст'" деп соңғы бір жайларды Сармолла парсыша сөйлеп те кетті. Осылайша "кәйфі көтерілген". Келесі күні кешке, Сармолла ақшам намазынан соң ішкі үйдегі Бибісара, Әсма деген қыздарын шақырды. – Қызым! Қызым, Бибісара, Әсма! Әнилеріңізге айтыңыз. Самаурынын хазірлей берсін. Мен әлі ғана шаштаразыға барып келейін! – деді де, жеңіл, жұқа шапанын киіп, аяғына кебісін іліп жатты. Бұның 15-17 жастағы, жаңа өзі атап шақырған Әсма, Бибісара деген жіңішке, сұңғақ бойлы екі қызы аталарының алдынан есік ашты. "Тез келерсіз, самаурынды хазірлеп қоямыз" – деп аталарын құрмет тұтқан қалыпта, алдынан шам ұстап, жоғарғы үйдің басқышынан түсіріп, сыртқа қарай ұзатып салысты. Сонымен, бұл екі қыз аналарына келіп, сәл уақытта самауыр қойды. Ac үйлеріне дөңгелек үстел жайды. Бірақ самауыр қайнағанша аталары қайтпады. Кейін самауырға бірнеше рет демдеп көмір сала отырып, Сармолланың үйге қайтуын ұзақ тосты. Кешіккен сайын таңданып, әр дыбысқа елеңдеп, неше түрлі жорамал, болжау айтысты. – Намазға кеткен болар, шаштаразы асқа қалдырған болар. Әлде біреу қаза болып, шақырып алып кеткен болар ма? –деседі. Бұндайда айтарлық себеп, сылтаудың да бәрін тауысты. Жатар уақыт болды. Лампының керосині таусылды, түн ортасы болды. Уақыт өткен сайын ашаң жүздері күдіктеніп, ақшыл тарта түскен екі талдырмаш қыз, енді жылай бастады. Анасына қосылып, сарғыш қабақтары қатты түйіліп, аһылай береді. Қалың түн ортасы да ауып өтті. Шамы сөнген үйде ұйқысыз, үнсіз жатқан бір ана мен қасірет сезген жас қыздар таңғы қораздың алғашқы қышқыруын да есітті. Келмеді, қайтпады ата! Ғайып қараңғылық жұтқандай. Әлдебір бақытсыздық торына Сармолла шын шырмалған тәрізді. Осы өткен кеште жаңағы момын жандар ұзақ тосқан Сармолланың басынан кешкен хал басқаша, ойға келмес өзгеше болатын. Бас мешіттің сыртында Сармолла үйінен төрт пұшпақ айналған жерде, бұған таныс шаштаразы бар-ды. Ақшам намазын үйде оқып, іңір қараңғысы түспей тұрып көшеге шыққан Сармолла шаштаразының үйіне бөгетсіз жеткен еді. Үйінде шай әзірлеп, әйелі мен қыздары тосып отырғанын ойлай түскен Сармолла, шаштаразымен сөзге айналып, бөгелген де жоқ. Бірақ шашын тазалап алғызып болып, күтімді сақалын да таратып, ықшамдатқан. Мұрт, сақалын мұсылманша, мұхтасар айтуынша бастырып болып, енді үй иесіне дағдылы алғысын айтып, тысқа шыққан-ды. Тегі, бірталай бөгеліс, айналыс болып қалса керек. Қазір айсыз кештің қараңғы ымырты анық болып, жарықсыз көшелер елсіз түнде қап-қараңғы, құлазып тур екен. Сармолла өз үйіне апаратын тура жолға түсіп, мешіттің шарбағын күншығыс жақтан жанасалап жүріп келе жатты. Енді пұшпақ айналса, өзінің кішілеу қоңыр шатырлы үйінің отын көреді. Сөйтіп, сәл пұшпақ айнала бергенде, қарсы пұшпақтағы көлеңкелі үлкен ағаштың түбінен бір-екі адам тап берді. Сармолла үн шығарып: "Кімсің?" дегенше болмады. Мешіт шарбағының пұшпақ айналар тұсында тағы бір үш адам тұр екен. Қолдарын көтеріп, қысқалау қаруларын сермей түсіп, Сармоллаға қарай олар да тап берді. Сармолланың тек қана: "Ей, жандарым, кімсіңдер, тоқта!" – деген сөздерді айтуға ғана мұршасы келді. Жан-жақтан ұмтылған бес кісі түгелімен жабыла кетті. Бәрінің аузында: "сұбыханалла", "астағфиралла", "ләйләһа иллалла" – деген үндер. Бейне бір сәждаға иілген, "таһлил" айтқан сопылар дерсің. Сол сәтте Сармолланың басына бірінің шоқпары, бірінің келтегі зілдей тиді. Сармолла қарсылық етуді ойға да алмады. Жауларының аузында алла, қолдарында қанжар, шоқпар, келтек. Бұл қастан күштер қатарынан қатты соққыға алған Сармолла құлай берді. Көз алдынан соңғы сәуле сөніп, аяғын шалыс басып құлап бара жатқан халінде оның кеудесіне қанжар да сұғылды. Әлдебір жаудың өткір сапысы жаңа ғана епті шаштаразы қолымен бапты боп таралған алтын сары сақалдың астынан орып, бауыздап өтті. Таңғы намазға жиылған жұртқа қартаң шәкірттер мен Қорабайдай саудагерлер аузымен айтылған суық хабар жетті. Намаз соңынан Самұрат мәзін, соқыр қари, Самат халфелер бір жағынан өзгеше сұқтанып, екінші, жаңа туған аңыз, лақап болмысты ерекше сырлап айтысып жатыр. Ендігі сол аңыз Сармолланың қазасын былай баяндайды. "Сармолладай қасиетті, шарапатты ұстаз да молданы халық өлтіріпті. Обадай бәлекеттен қала халқын құтқарудың жолы, бір жақсы адамды құрбан ету екен. Шариғат хұкімі бұндай өліммен өлген адамды шәһит барабарына санайды. Өлтірушілерді айыпкер етіп, күнәкар демейді. Себебі, теңізде қатты дауыл тұрып, ауыр толқын ұрып, халық толы кеме ғарқ болатын шаққа жетсе, сол кемедегі бір жақсы адамды суға атып, көп үшін құрбан етіп, қазадан құтылу ғайып емес. Бұл жөнде бағы заманда ғұламалар шариғат жолына лайықты етіп, жазып кеткен дағуалар бар. Қазіргі Сармолланың қазасын да, оның ғайла ағзалары, қарындас, дос-жарандары, барша шәкірттері солай түсінсін. Болмаса мәйіттің шәһит дағуасында жаназасын шығаруға, бар күнәдан фак болып, қадір алланың дидарына баруына зарар келтіреді. Гүмән қалдырады. Осы хал есте болсын!" – делінген. Сол сөзбен ілесе және де мешіт маңынан махалла халқына бір хабардан соң бір хабар кетті. Жұртқа ақыл, сабыр ойлатпай есеңгіретіп, тағы бір пәтуә айтысыпты. "Сармолла мұсылман қауымы үшін қаза болып, қан төккендіктен, анық шәһит деп танылады. Өзі сол қаза болған қалпында, үстіндегі бар киімі қанмен, жуылмаған жарасымен қойылады. Тәңір-тағаланың дәргәһына сол күйде сапар шегеді!" – десіпті. Басжатақтағы "бәйтолла", "құдай үйі" деп аталатын мешіттің қараңғы көлеңкесінде туған қара жүзді қылмыс өз дегенін істеді. Ауызға алласын, кеудеге пайғамбарын, аят хадисін алып, "пәтуә", "дұға" деген жәрдемшілерін жадына ала отырып әрекет етілді. Қан төгілді. Сопылық пен діндарлық тонын жамылып келген бұл жолғы қылмыс өзге қылмыстардан өзгеше. Бұл қанішерлердің басында сәлде, қолында таспиқ, аузында "тәһлилі". Төмендеп сүзілген монтаны мүләйім көздерінде көлеңкедей қара сүрме. Осының бәрі жиылып, бірде-бір кісі өлтіргіш, қанішер бұзықтардың немесе үлкен жолда, қараңғы түнде талан-тараж жасаушы жолбасарлардың қолына түспес жақсы жағдай еді. Әрі өш адамыңды өлтір, әрі өзің сейіт атанып, бейіс алатын бол. Бұл күнде кек пен жазадан, қарғыс пен қаһардан аман бол! Ол дүниеде хорды құшып, кәусар ішіп, жеті жәннат жақсысы бол! Сармолланы өлтіріп, жаулары оны шәһит деп дағуа берісті. Бар қылмыстың артын, болар өртін сәлделерімен, таспиқ ұстаған қолдарымен ұйпалап өшіріп жатыр. Бас мешіттің имам, халфе, қари, мәзін шәкірттерінің ендігі әрекеттері осылай. Олар таңертеңнен қоршалап, жаңағы жайларды Сармолланың момын әйеліне, аңқау таза қыздарына көп ұғындырып, иландырып жатты. Сармолланың кішкене үйін, қақпасы мен есіктерін, тіпті арық тарлан аты тұрған ат қорасын, бар үй айналасын молдалар қоршап алды. "Шәһит" деген, "жаны жәннатта" деген сөздерді көп айтып, жылаған әйелдердің үндерін де өшіре сөйлейді. – Жыламаңдар, ғазиз бәндәләр, хұдаға қарсылық білдірмеңдер. Бұл қазаға өзгеше сабыр керек. – Хұданың ең сүйген құлы шәһит болады. – Бұндай өліммен өлгеннің арманы жоқ. – Жыласа наразы болып, налыса мәйіттің көр ғазабын ауырлатады! – деген сөздерді кірген-шыққан шақтарында халфелер әдейілеп айтады. Ойда жоқта осы өлімге өзгеше ілтифат жасап, өзі де келген қарт ишан, хазірет те өсиет етеді. Бибісара, Әсмалардың құлақтарына жаңағы сөздерді көп молда кейде кітапшалап, кейде қазақшалап естіртіп жүр. Жаназасын асықтырып, "өлікті жуу керек емес", "киімін ауыстыру керек емес", "кәфін керек емес" – деп, жеделдетіп тез қоюға қарбаласады. Бұл ниетке келгенде ерекше жеделдетіп, елпек қағысады. Өзгеше асығуларының себебіне "Бүгін жұма", "жұманың күні ауыспай тұрып жамбасын жерге тигізу керек", деген тағы бір дағуа шығарды. Бұл сөз ең алғаш соқыр қаридан басталған еді. Енді бір молданың аузында үлкен бір дәлел, "хақихат" есебінде бар дінбасылар аузына тарады. Бөлмелерде, қорада, көшеге де сол бір хабарды байлау етіп: "мұсылманшылық қағидасы бойынша тез қою керек" – деп жатыр. Дабыл салып тұр. Осы хабарға жалғас: – Шұбһәсіз шәһиттігінің исбаты сол – бейсенбіден жұмаға қараған түнде тәңірісі бұйырған қазасы жеткен, – деседі. – Бұл өлім, һәммә мұсылман баласы сүйіп, сүйсініп тілейтін өлім. – Хатта "өзім де солай өлсем" – деп, қызғаныш ететін, шын тілейтін өлім. – Лаухул-махфузда бұл шарафатлы дамолданың алла дәрғаһына осыншалық фактікте баратыны жазылған. – Мұсылмандар, біліңіз, о ағаһ болыңыз, шәһит дағуасында өткен қадірліміз Сармолланың бәрімізге шафағаты тисін! – деген сөздерді дәрет алып жүріп Шәрібжан, Самұрат, соқыр қари үшеуі әсіресе саңқылдатып айтады. Бұл адамдардың осындай қарекетпен арпалысып, асығуының себебі де бар. Ол себеп – мешіт те емес, Сармолла өлігінің басына жиылған өңшең құзғын тәрізді молдалар да емес. Бұлар індеттен өлген малдың жыраққа тасталған жас өлексесіне қайдағы шырқау қиядан самғап ұшып келетін ақбас күшігендер тәрізді. Қазір олар ақ сәлделі жыртқыштар. Жаңағы себеп Мейілдей, Есбайдай қайықшылардың маңынан шыққан Ермектей балықшының, Түсіп, Тоқбай сияқты отыншы-сушылардың, Дәмежан, Жабайқан сияқты кедейлер үйінің қақпа алдарында, терезе түптерінде туған. Немесе солар жиылған өзен жағасында, қайық аузында еске түскен себеп еді. Сармолланың өлімін ең алдымен күндегі сабаққа келген шәкірттері білген. Олардың ішіндегі ең үлкені 14-15-ке келген жастар еді. Біразы жаңағы қайықшы Есбай, балықшы Ермек, жұмыскер Тоқбай сияқтылардың баласы. Қыс кезінде Дәмежанның екі баласы да Сармолладан оқыған. Ол үйдің көршілерінің 12-13 жасар балалары да Сармолланың қанды қазасын айтып, жылап-еңіреп келіскен. Сол күйді білген жаңағы қайықшылар, кексе жасты көп ата-аналар "Сармолланы бауыздап өлтіріпті" деген хабарды естіген жерде-ақ, оның әнеугі хұтпада айтқан сөздерін ауызға алысқан. Бұлай етуші жеке ғана үйлер емес, әлденеше көшелер, тіпті тұтас махалла халқы. Соңғы жұмалар ішінде имам, молдаларды ешбір жаназаларға, хатімдерге шақырмай қойған осы жұрт еді. Сармолла сол хұтпадағы сөйлеген бір сөзінен соң сөйлеген де жоқ. Қайтып ешқайда шыққан да, барған да емес. Тек балаларын оқытумен ғана болатын. Бірақ оның бар әрекеті жалғыз-ақ жиында сөйлеу болса да, сол бір сөзімен үлкен әрекет еткенін кейін ғана сезіп жүретін. Ол мұсылманшылықтың сәуегей кітаптары сөйлейтін "тылсым" қуатын тапқандай, сиқыр сырын ашқандай. Жалғыз сөзімен молдалар ортасына жайдың отын шашып, жаза тобын түсінгендей болды. Оларды жайратып жеңіп кетті. Өйткені қауым, халық атаулы түгелімен бұның айтқанына иланды да, мешіт, медресе, молда-қожаға сәтте сырт берді. Бүгінгі өлімнің анық сыры осында екеніне халық атаулы титтей де күмән қылған жоқ. Сол ретте әкелерінің ашуын көрген, өздері оқытушы ұстазын аяп жылаған жеті-сегіз ересек шәкірттер шұбырып жүріп, көшеде келе жатқан Сейіл мен Есбайдай қартаң қайықшыға кездескен-ді. Иықтарына күректерін, сүймендерін көтерген Сейіл бұл балаларға ақыл айтқан. – Сендер бос жылап шұбырғанды, қайғы шаққанды қойыңдар. Бұндайдың бір-ақ қана жолы бар. Осында жүретін Метрей мен Симон деген екі "охотшы" бар ғой. Тура сол екеуіне "кісі өлтірді", "бауыздап кетті", "соны істеген қарақшыларды тап", "молдамызды өлтірді" деп айтыңдар, – деген. Сейілдің ақылын алған жаңағы бір топ жас бала шәкірттер қаланы аралап келе жатқан екі полицейскийге өздерінің сұмдық хабарын білдірген. Ол екі полицейский осы басжатақты әр кезде үндемей аралап жүретін. Мойындарына ұзын сары ала қылыш асынған, жаңағы Сейіл айтқан "Метрей, Симон" осылар. Бұлар бер жақты билейтін забедейшінің көз, құлақтары. Балалардан суық хабар естіген екі полицейский Сармолланың үйіне келген-ді. Өлікті өз көздерімен анықтап көріп алғанда, бер жақтағы забедейшінің кеңсесіне кеп мәлім еткен. Орта бойлы, жұқалау денелі, шоқша сақал, үлкен мұртты забедейші Смирнов подполковник чиніндегі ісшіл, ширақ адам болатын. Ол Слободкада қан төгіліп, өлім болғанын тек қалдыра алмайды. Бұл өте сирек болатын, оқшау қылмыс. Слободканы жеті жыл бойы өзі билеп келе жатқан осы шаққа дейін, "попты бауыздады", "магометандардың попын бауыздады" деген хабарды ол естіп көрмеген. Подполковник Смирнов үшін "молда" деген сөз – мешіттің дінбасы адамы боп аңғарылды. Ал дінбасы болса, шіркеудің не дьяконына, не попына, не протопопына өлшестіріп ойлағанда, оған қайсысын болса да өлтіру деген ақылға сыймайтын іс тәрізденді. Сонымен, ол тезінен следовательді және дәрігерді алғызып, екі полицейді қосып Сармолланың үйіне жөнелтті. Бағана мешіттің халфе, хазіреттері қарғадай шулап, Сармолланың басына бар қара тобырымен жиналып жүргені, осы забедейшінің әрекетін естіген соң туған. Ел тұра следователь мен дәрігер келіп, Сармолланы оңашалап алып түгел қараған да, актілерін жасап, қалпына келтіріп киіндіріп, бұрынғы орнына қойып кеткен. Осы әрекетті естігеннен кейін Шәрібжан, Самат халфелер хазіретті мешітке шапшаң шақыртып алып, Сармолланы шәһитке шығарған. Оны "жұмаға қою діннің бұйрығы" деп асықтыратын болған. Мұсылман қауымының ұйғаруы бойынша "өлтірушіге жаза жоқ" дегенді шығарған. "Бұны халық құрбаны етіп, халық өзі шалды, ондай қарекетке дін ислам қауымы, дін қарындастардан басқа жандардың араласуға хақысы жоқ!" – деген. Соның үстіне имам, халфелер Сармолланың жаназасын шығарар кезде, киізші Сейсеке, қасапшы Қасен, дүкенші Жақып және Отарбай сияқты бас махалланың көрнекті бай, білікті саудагерлерін әдейі шақырып алған. Ел қазағынан "осы өлімнің керекті куәсы болар" деп, Оразбайды да әкеп араластырған. Бұл топ сонымен шариғат бұйрығы осы деп, Сармолланы мұсылман зиратына апарып көмісіп қайтты. Бірақ осының орайына, кеше ястау намазынан қайтып келе жатқан Шәрібжан халфені белгісіз бір топ адам ұстап, басындағы сәлдесін жұлып алып, өзінің екі тісін сындырып, тұмсығын қанға бояп кетіпті. Самат халфенің терезесінен таспен ұрып, үйінің ішін бей-берекет шошытып кетіпті. Келесі түнде Самұрат мәзіннің жаңадан ғана тыңқитып салып алған көк төбел үйінің бояуы кеуіп те болмаған әсем шатыры қалың өртпен лау етіп, бір-ақ жанады. Онымен ғана тынбай, забедейшінің екі охотшысы Метрей мен Симон енді күн санап ертеңді-кеш Шәрібжан халфе, соқыр қари, Самұрат мәзін және саудагерлер: Отарбай, Қорабайларды қайта-қайта дознаниеге шақырады. Бер жақ қана емес, үлкен Семейге, Затонға, Жоламан жатағына, Өжеркеге, қысқасы, қала мен жақын ауыл-селеннің бәріне Сармолланың өліміне ілесе, әлденеше бұрқ-бұрқ шыққан хабар дүңк-дүңк тарап жатыр. Забедейшінің шақыртуымен көлденең куә есебінде Сейіл, Есбай сияқты қала тұрғындары және басқа да көп адамдар Слободка ұлығының кеңсесінде болып шығады. Жаңағы аталған халфе, мәзіндер тергеуге алынар алдында забедейшінің өзімен және тергеуші, тайный советник Зенковпен Абай да екі рет ұзақ әңгімелесіп шыққан. Енді біразда үй өртенгені былай тұрсын, Самұрат мәзін кеше кеште каталашкеге жабылды. Осы кеште бұл хабарды өзгеден бұрын естіген соқыр қари ат жеккізіп алып, хазіретті, халфелерді үркітіп тұрғызады. Ел жатар мезгілге шейін тыным алмай шапқылап жүріп, өзі тәріздес Шәрібжан халфені де, Самат халфені де жүріске салады. Қаланың бар беделді байларын хабарлап, ұрандасып "дін ісләм үшін", "хақ жолы үшін" забедейшіге қарсыласуға әзірлейді. Осыдан кейін үш-төрт күн өтеді. Енді Семейдің барлық жеті мешітінің имамдары мен махалла байлары да ұлық кеңселеріне приговорлар, арыздар түсіреді. Пысық, білгір адамдарын жүріске салады. Сонымен, Сармолланың өлімінен кейін бір жұмадай қалың шу, үздіксіз өсек, ойда жоқ әңгімелер тарай-тарай келіп, ең ақырында ұшық-ұшықпен бітеді. Ар жақтан полицмейстер және городской голова зілмен араласқанда, забедейші алғашқы әрекеттерінен сәтте бет бұрып, тоқтала қалады. Самұрат мәзін үйіне қайтады. Имам, халфелер мен қала саудагерлері енді көңілі жай боп тыныштық алады. Бұл кезде полицмейстерден бастап забедейші Смирновқа, тергеуші Зенковқа және олар ғана емес, приговорларын беріскен ар жақтың бірнеше имамдарына қат-қат "аққұйрық" дейтін делдал араласып еді. Забедейшілер өздері анық танып ұстап алған қанды мойын кісі өлтіргіштерін көрінеу босатты. Айтқан дәлелдері: "Бұл қылмыс емес, исләм дінінің өзінің закуні", "Магомет дінін тұтынушы қазақ, татарларға сол дінде болу рұқсат етілсе, олардың өзінің шариғаты рұқсат еткен. Кейбір қарекетін де рұқсат етпеске болмайды!", "Әсіресе бұл мынандай оба апатының үлкен қаупінің үстінде қара халық, қалың жұрт істеген қарекет", "Ол дін жолында істелген іс", "Ауру, апаттан құтылу үшін жасаған надан елдің топас әрекеті", "Бұған ешбір жаза Россия заңында көрсетілмеген", "Со себепті айыпкер жоқ!" – деп, бұлар да өздерінше "дағуа" айтып, "пәтуә" жасасты. Осымен Сармолланың өлімі де өтті, оның артындағы жоқшының сөзі де өшті. Қылмыстының қылығы да жоққа айналып, жұтыла берді. Абайдың соңғы күнде бер жаққа, Құмаш үйіне қайта бір келгенде естігені, көпшілік ашуының жазасын соқыр қари да шегіпті. Оны да түнгі намаздан қайтқанда, өздері Сармолланы өлтірткен шақта, дәл қақпасының алдында белгісіз, үнсіз бір топ адам ұстап алады. Лезде алып соғып, арбаға салып, бірталай уақыт шапқылатып жүріп, үнсіз күйде соққылап, тепкілеп жазалайды. Көзі жоқ қаридың құлағы адам үніне ерекше зейінді дегенді білетін кісілер болу керек. Оны қинаушылар бірде-бір үн қатпастан езгілеп, тепкілейді. Сөйтіп, апарып әлдекімнің ат қорасына кіргізіп жіберіп, сыртынан бастырып қояды. Сәлдесін шұбатып оралтып, сүйрете апарып, бір ұшын төбеге киетін фәсімен қоса, әжетханаға тастаған. Соқыр қари өзін қинаушылардан босадым ғой деп, маңайын сипалап, ыңқылдай тұрып, қозғала бергенде, бір жағынан теуіп қалған аттарды аңғарады да, қыбыр етпей отырып қалады. Сармолла жөнінде аты белгісіз, сөзі жоқ, үнсіз бір кекшіл күштің талайдан ыза қып жүрген молда, сопыларға еткен соңғы мазақ, сотқар әрекеті осы болды. Енді августың 20-сынан асып қалған шақ еді. Семейде түн ғана суық болмай, күндіз де салқын жел күшейіп, жауын көбейіп, күздің мол бұлыңғыр ызғары біліне бастады. Аралдың тоғайлары алтын арай іреңге айналып, сарғая берді. Күз болса Ертіс бойында, әсіресе Семейде жел қатайып, дауылға айнала бастайды. Қазір күн санап құм боран құтыра соғатын болды. Қатты жел енді суық лепті күз тынысын білдіре берді. Қала халқы жазғы жеңіл шапаннан сырма шапан, қалың бешпетке ауыса бастады. Бер жақтың базарына енді қырдан топтап айдап кеп сататын: қой, сиыр, жылқы, түйе де жиі түсе берді. Семейдің базарына Қарағай ішіндегі Белағаштан, Ертіс бойындағы ылдидағы: Ақтас, Глухов, Степной станцияларынан және жоғарыдағы Өжерке, Секленке деп аталатын қыстақтардан қауын, қарбыз атаулы көп арбамен ағыла берді. Бидай тасыған, үн тарттырып базарға салған крестьян обоздары да екі жағаның базарын баса берді. Аспан күн сайын бір ауық кірбің тартып сұрланады. Кейде күнұзын, тіпті екі күн, екі түн ұдайынан сүр бұлт қаптайды. Тұман оралып, суық дүлей желге де айналады. Қалың бұлт көшкін салқын жауынға, ақ жауынға ауысқан күндер де болды. Мөлдір сулы Ертіс қазір жиі-жиі құла суланып қалады. Көшелерде бірде шаң бораса, біресе жауын селінен лайсаң боп, жүргінші адам сирей береді. Сармолланың өлгеніне екі жұма өтіп, оның қазасы жөніндегі айғай-шу, қызу-дырду басылған шақта, енді оба науқасы да қалада көрінеу саябырлай берді. Осы жайды Абайлар өзінше заңды деп түсінсе, молдалардың таратқан лақабы мүлде өзгеше болды. "Сармолланың шарапатты адам екені рас болды!", "Халықтың оны құрбан етуі анық шариғат хұкімі бойынша тауып істеліпті", "Анық осы қаладағы ең ғазиз, қымбат бәндә Сармолла екені енді көрінді", "Халық басына келген зор апат, қорқыныштар фәләкәт Сармолланың қанымен ұшықталды, жойылды", "Халық та дұрыс істеген", "Бір жақсысын құрбан етіп, бүкіл қаланың ендігі ата-анасы, өсер ұрпақ, бала-шағасын, қауым-жұртын сақтап қалды", "Исләм діні дін қарындастарын адастырған емес", "Имамдарға мың мәртебе алғыс пен шүкірлік!" – деген хабарлар медреселерде, мешітте түгел қаулады. Патшалық кеңселерде онсыз да аяқтап, өшіп бара жатқан дознание жұмысының ең соңғы беттеріне соңғы молдалардың жауап сөздері жазылған еді. Олар: "Сармолланы Магометан шариғаты бойынша дін тұтқан халық дұрыс құрбан еткен. Соның шифа болғанын, міне, енді көрдіңіздер!" – депті. "Екі жұма өтісімен Семей шаһарында, ар жақ пен бер жақта оба науқасы мүлде тамам болды. Сармолланың құрбан болған шарафаты жалғыз магометандар, мұсылмандарға ғана емес, тіпті орыс халқына да тиді", "Ол ғана емес, патша-ағзам мәхкәмәләләрінде отырған өздеріңіздің, яғни чиновник жанабларының баршасының да аурудан аман қалуына сол бір құрбандық себебін тигізді" – деген тағы да дағуалар айтылып тіркелді. Абай бұл сөздерді ести отырып, аса бір қапалық ызада, демі құрығандай қиналуда болатын. Айдан аса мезгіл ішінде қала халқының ұстазы деп жүрген имам, хазірет, молда-қожаларды өте жақыннан көрді. Бәрінің ішек-қарнына шейін тығып жүргендерін анықтап танып, білді де, қатты жиреніп шықты. Өмірінде аса бір былғаныш, қараңғы лас жерде жыбырлап құжынаған соқыр құрттар әрекетін көргендей. Шірудің, тозудың тірлікке қарсы алысушы құрттары. Тек қана ішудің, сіміре семірудің құлдары. Амалсыздық, айласыздық діңкені құртқан тәрізді. Қырдағы сорақы жыртқыштық біралуан болса, қаланы қаптаған қараңғы надандық, қыңыр дүлей, зорлық күштің меңіреулігі де өзгеше. Абай ойлана түсіп, толғана шерленді. Анық бір тас қабырға, шойын есік алдында титығы құрып, демі бітіп тұрғандай. Осы орайда бір кеште Құмаштың астыңғы кең бір бөлмесінде дөңгелек үстелге лампы қойғызып, Абай жазу үстінде отырып қалған еді. Күндіз ойлана жүріп, бірнеше кеш бойы осылайша отырып жазу жазады. Күңгірт көңілден кешіп өткен ойлар күздің ақсұрғылт бұлтындай. Сол іреңсіз ойлар толқыны тудырған жолдарын күйлейді. Бір сәтте өлең боп оралған ойлар: Құранды молда теріс оқыр, Дағарадай болып сәлдесі. Өзімшіл көңілі бек соқыр, Бүркіттен кем бе жем жесі!.. – дегендей жайларға құйылып оралады! Тағы бір сағаттарда Абай ишан, имам, халфе, хазіреттермен олардың өз тілінде сөйлеседі. Жер-жебіріне жете, ызалана соқтығады. "Молдалар былай тұрсын, хусуән бұл заманның ишандарынан да бек сақ болыңыз. Олар фитнәи-ғалам, өздерін аһли тариқат біліп, басқаларды жеткізбек дағуасын істейді. Олардың барлық қуаты басындағы сәлдесі, қолындағы таспиғы. Одан басқа түк те жоқ. Наданның наданы, зорлықшыл жыртқыш, топасы солардың өзі!" – деген жолдарды жазып, ызалы көңілі ширығып отыр еді. Соңғы күндері ораза кіріп, қаланың дін күткен үлкендері ораза тұтатын. Сол оразада қала балаларының бір әдеті бар-ды. Кеш қараңғылығы түсе салысымен түнгі ел жатқан уақытқа шейін, шәкірт балалар әрбір жарық терезенің алдына келіп, өздерінше жарапазан айтады. Жаңағыдай жалғыз үйде оңаша қалып, қағазына үңіліп отырған Абайдың дәл сыртындағы терезе түбінде жиілеп басқан аяқ дүбірі естілді. Сонша болмай үш баланың үнімен, жас шәкірт балалар тілімен әндетіп айта жөнелген жарапазан естілді. Тек мына жарапазанның бұрын осы қалада айтылып көрмеген алғашқы жолдары Абайды қатты елең еткізді. Ол терезеге бұрылып, үнсіз аңыра қарады да, жарапазаншы балаларды тыңдап қалды. Үшеуі бірдей көп айтып дағдыланып алған, бірінен бірінің үні мүлде айрылмастай қосылып алған жарапазаншы балалар жартылай кітапша, жартылай қазақша тілмен сарнап тұр. Я илаһи, уа биллаһи, Ертең құрбан ғайыти! Біз айтайық, сіз тыңдаңыз Сармолланың бәйіти!.. Сармолла шашын алдырған, Алдырам деп шәшләрін... Ғазиз басын қалдырған... Сармолланың қызлари Бір жыламай шай ішпес. Сармолланың көк аты Бір қышқырмай су ішпес!.. – деп, тағы да осылай шұбырта барып, ең аяғында дауыстарын қатарынан қаттырақ көтеріп, "тәммәт-тәмәм, ағайлар!" – деп, жарапазаншы балалардың даусы басылды. Абай үнсіз ғана, ұсақ ақша ұстаған қолын терезе сыртына созып, балаларды жөнелтіп, отырып қалды. Үлкен бір аңқау тазалықпен, жас балалар үнімен айтылған жаңағы олақ өлең жолдары Сармолланың жоқтауы болып шықты. Бұны шығарған, тәрізі, оның 14-15 жасар ересек шәкірттері болу керек. Енді кешегі өлген Сармолла бұл көшелер мен махалланың аңызына айналды. Сармолланы ойласа, Абайды ауыр ыза қысады. Қандай суық бауыр қара күш жеңді?!. Ол және бүгін емес, бір күн, бір шақ емес, бір-ақ қана Слободкада емес, ұшы-қиыры жоқ әлем. Арты болса өлшеусіз алыстан келе жатқан, алды болса қашанда созылып барып, қай тақта соққы көріп, жол береді. Түп жоқ бір меңіреу күш... Дәл осы обаның тұсында Абай "мешіт, медресенің, дін ұстазы, шарапатты ишан, имам" дегендердің сұмдық салмағын ғана көріп қойған жоқ. Олардың әсіресе ендеп, тереңдеп, күшті тамыр жайып алған қара қуат құдіретін көрді. Сол құдіреті халық соры, қалың соры, арылмас соры екенін аңдады. Қазақ халқы бұл пәледен шеткерірек пе деуші еді, олай емес екен. Өнер ұясы, үлгілі халық орнаған "қала" дегенді алса, оған орнап жатқан қазақ халқын ойласа, бұрын Абай "сахара елі емес, осы қалалық қазақ елдің белі болар ма екен" деуші еді. Енді көрсе, қаладағы қазақ халқын торлаған дерт-түнек, түн-түнек қандай қазалы да кәрлі... Қанша ата-ана күңіреніп өлді кешегі күндері! Нелер қыршын жас кетті! Арманға толы кеудемен кетті талай ыстық жүректі жақсы жар. Сан кеудеде ашылмай, айтылмай кетті ащы зар!.. Қырғын көрді қараңғы ел. Бірақ бәрінен ауыр, бәрінен ащы, бәрінен улы қайғы не?.. Оба науқасындай қара кесел, аяусыз, сезімсіз және онан да бетер қас қараңғы күш жатыр ғой! Ол – надандық... Ол - меңіреу зұлым қараңғылық... Абайдың ой иесі боп, көзін ашып шыққаннан басталған сол меңіреу дүлей кемісе нетті!.. Сәл де болса жеңілейсе нетті!.. Сергісе болмас па еді? Жоқ... жоқ!.. Әлі сол сор, әлі сол қасірет!.. Сау ақыл, сергек жанды санадан солдырар қара дүлей!.. Қан жылатпай тынбайтын тағы да зәр төгілген жан жарасы!.. Абай осы азғана жұмалар ішінде өзі кешкен қайғы мен өшкен жандар жайын ойлап, жалын ата күрсінді. Ел уайымы, ер зары еді. Сол жайды улана ойланып, тағы да өзінің қағазына үңіле бергенде, енді тың бір хал елең еткізіп, жұмысынан тоқтатты. Терезенің түбінен тасырлатып өткен аттылар дүбірі осы қақпаға, осы үйге оқтала келгендей. Абайдың аңғаруынша, үш-төрт салт атты. Жүргіншілер асығып келген тәрізді. Бұларды Абай "неғылса елден келді, жүрістері қатаң екен, оқшау суық хабармен келген болмаса игі еді!" – деп, үйге кірулерін асыға күтті. Ойлағандай, енді аз уақытта Абайдың үстіне дауыстап сәлем беріп, өңі қашқан Дәрмен кірді. Көптен көрмеген іні досы, аса жақсы көретін жас ақын досы ойда жоқта кіргенде, әуелі Абай қуанып еді. Сол сәтте және де Дәрменнің түсінен өзгеше жайды аңғарып, сескеніп қалды. – Япыр-ай, қалай келдің? Немен келіп едің? Не жаймен жүрсің? – деп, Дәрмен отырып болмастан, асыға сөйлеп қарсы алды. Жазып отырған қағаздарын жаба салып, көзінен көзілдірігін де алды. Анығында Дәрменнің келісі тым асығыс-ты. Оның ендігі отырысы да оқыс екен. Қамшысына таянып, тымағын басынан алмай, бір тізерлеп отыр. Өңі аппақ қудай. Сәл қанталай түскен ажарлы, отты сұлу көздерін Абайға қадай түсіп, Дәрмен асыға сөйледі. – Абай аға, тізгін ұшынан екі-ақ сөз айтып, қазір-ақ жөнелгелі келдім. Артым қуғын, алдым өрт! – Не дейсің, не айтып отырсың?.. Мұнан арғы сөзге Абайдың демі жетпегендей. – Қасыңызға ергелі қасықтай салмағым салып, бейнетімді тартқызбаспын деп едім. Амалым жоқ. Жастық отымен тұтандым да, түстім бір жалынға. Ендігінің бәрін өзіңіз біліңіз. Өзіңіз билеңіз, не десең де, көндім де бердім. Жете алмай титығым құриды ғой деп ем. Алдыңызға жетіп өлдім міне, арманым жоқ! – деп сөзін аяқтады. Абай оның жайын енді түсіне берді. Соңғы күндердің бірінде Әбіш Дәрмен туралы өз әкесіне сездірген, ойда жоқ шетін бір хал бар болатын. Дәрменнің қазір Абайға әкеп отырған дәті сол еді. ҚҰЗ-ҚИЯДА жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу: