Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
2 Күзектің суық, сұрқыл жүдеу бір күні бүгін Қашамада отырған Тәкежан аулының үстінде тұр. Тобықты жерінің бір шеті жайлау болғанда, тағы бір шеті — күздеу. Жайлаудағы ең төргі өріс пен күзектегі ең жырақ, шеткі қоныстар Құнанбай ауыл-дарына қарайды. Ал бұл ауылдар ішінде малы мол болғандықтан және шаруаға пысық, тықақ болғандықтан Тәкежан аулы әрқашан өзгелерден озып, шырқау барып отыратын. Сондайда қонатын күздігүнгі ең шеткі қонысы осы Уақ жеріне тіркелген Қашама деген күзек болады. Кішкене көлдің шетін ала отырған жалғыз ауыл — сол Тәкежан аулы. Жаздыгүнгідей емес, ауыл үйлері біріне-бірі сығылысып жақын қонған. Үйлер арасында шиден ықтырма жасалыпты. Түнгі малдың жағасына өздерінің қонысын бейімдеп отырған шаруақор ауыл танылады. Тәкежанның өз үйі — көл жақ шеттегі үлкен абажадай қоңыр үй. Өзге жеті-сегіз жыртық лашық — малшылар үйі. Ауыл сырты тозған, сары жұрт болса да бай ауыл қарашаның қатты суық қара желіне жонын төсеп, күзеқті тақырлап жеп бітіргенше көшпей, тыртысып отыр. Тәкежанның қалың жылқысы мен қой, түйесі де ауыл маңында жоқ. Алыс қырқа, ұзақ қалың шұбарларда, өрісте жүр. Маңының оты тозған шаруа аулы қазір жақын қонақ келсе, «мал алыста, өрісте еді» деп, өлі ет асып беруге сылтауы өзір. Тіпті, ауыл маңында үрген ит те жоқ. Олар да сорпа-сүйек тимеген соң, жүдеу күздің күнінде тышқан аулап, қаңғып кеткен. Осындай сырт ажарында дағдылы тірлік белгісі жоқ, суық қабақ жабырқау ауылға үш салт атты келді. Бұлар; Абай, Ербол, Дәрмен. Ойда жоқ көңілсіз бір жұмыстар еріксіз атқа міндіріп, осы Тәкежан аулына келтірген. Абай аттан түскенде, қабақ шытынып, амалсыздық, ажарын көрсетті. Үй ішінде Тәкежан, Қаражан бар. Және бұл күнде дөңгелек, қалың, қызыл жүзін қоршалай қабындап шыққан қара сақалы бар Әзімбай отыр екен. Келгендер үй ішіне баяу амандасты. Тәкежан інісінен кейінгі елдің амандығын, жай-жапсарын сұрап, Абайдың келісінен әлденені сезгендей болды. «Ел іші тыныштық па?» деген сөзді, «бөтен, бөгде ұрыс-қағыс жоқ па?» деген жайларды көп сұрасқан. Қаражан мен Әзімбай болса салқын, сызды қабақтарын ашқан жоқ. Үнсіз ғана кезек өмір етісіп, қазан астыруға белгі беріскен. Олар Абайдың бұл ауылға сирек келетінін біледі. Келсе, жайсыз сөз ала келеді деп ойлайды. «Үнемі бұл үйді сынап, қырына алып жүреді» деп өздерінің өкпелейтінін бірде-бір кез ұмыт-пайтын. Қалың, жылы киім киген бай-бәйбішенің бұл күнде күзекте тігіп отырған үйі де жылы екен. Айнала қалың киіз, текемет, кілем тұтылған. Ортада сары қидың оты маздап жанады. Малға жібермей, үйдегі өлі етті асқызып жатқан Қаражанның ажарын сезіп отырған Абай көп іркілмей, осында келген шаруасын айта бастаған. Ол екі жұмыспен келіп еді. Біреуі — Семейтаудағы Бура жоқшыларының жұмысы. Осынан он бес күн бұрын сол елден Тобықтының ұрынары бір айғыр үйірі қысырақты алып кетіпті. Осыны Серікбайдан көреді. Ал Серікбай болса, Тәкежанның қолынан келетін ұры деп, сол Серікбайды қағып, арылып берсін деп өтініш еткен екен. Абайдың бір сөзі — осы. Бұл сөздің сырты сыпайы ай-тылғанмен, ұққан кісіге ауыр айып тәрізді. Біреудің ақадал малын алған баукеспе, жәлеп ұры бар. Сол саған арқа сүйейді, яғни оны ұры етіп, осы қылмысты істетіп отырған сенсің! Ендеше, оның істегені үшін жауап беретін де сен. Осынынды жөнге сал, қылмысыңа жауап бер деген тәрізді. Абай емес өзге қазақ мұндай жайды мың жерден майдалап айтып келсе де, Тәкежан ақыра қарсы тұрар еді. Қазір қу зымиян үй іші әлденеден құр томсарғаны болмаса, басқа сыр берген жоқ. Тәкежан аз отырып, айлалы бір қыр тауып, ащы мысқыл айтты. — Түгел Тобықты ұры. Ол ұры болған соң, елдің басы — Құнанбай қажының аулы да ұры. Оның ішіндегі жасы үлкені Тәкежан — бас ұры болады. Сүйтіп, мал іздегеннің жоғын қаққанда, сұрау салғанда, сол Тәкежаннан бастап арылады ғой, тегі. Сен болсаң, бұл елдің ұяты боласың, сол ұялғанның басы осы деп мені торисың ғой!— деді де ызалана күлді. Абай Тәкежанға сазара қарады. — Біле білсең, менің сенен бөлек үятым жоқ болар, Тәкежан. Сен үялтар іс қылсаң, мен ұялмай аман қалар дегенге итім сенер ме! Сені ұялтып, соған мен семіреді деген бақал есепті қашан қоясыңдар осы, түге!?— деп, Қаражан мен Әзімбайға да суық қарады. ұрты салбыраған қызыл қабақ Әзімбай жуан ақтаяқты өткір қара пышақпен жонып отырып, үялмастан ернін шығарды да, мырс етіп күліп қоңды. «Сенгенім-ақ» дегендей, ішінен жауыққандай сес білдіреді. Тәкежан жаңағы Абайдың сөзінен соң: — Ішек-қарын аршысып, сырласпайықта ырғаспайық, Абай. Айтқаның Серікбай ғой! Ол итінді бұл ауыл көрмегелі алты ай болды ма, немене? Қайда тентіреп жүргенін білген кісі көргем жоқ. Ұстап ал да, үйтіп же! Арылғаным сол!— деді. Айғағы, айтушысы жоқ дау болғандықтан, Абай бұл сөздің Тәкежанға дарымайтынын өзі де сезіп келіп еді. Әзірге жау апқа жарымай, Бураның малы жөнінде іздеу, сұрауды кейінге қалдырын, ол жайды бір доғарды. Тәкежан ұрлатқаны шын болса, ол малдың жоқтаушысы өзі болатының сездіріп отыр. Бүгінге сонысы жетерлік. Қымыз жиылып, шай ішіліп болған соң, үнсіз үй ішінде Абай екінші бір сөзін бастады. Ол — Тәкежан мен Жігітек арасында қыстаудағы шабындық жөнінде туып жатқан жаңа даудың жайы. Абайдың ендігі жеткізген сәлемі осы. Тәкежан бұны тыңдап бола сала, ойында отырған ең мазасыз бір сөзінің жөнін сұрады. — Осы сөзді Жігітектің сол ауылдары сөйлеп отыр ма? Жоқ, әлде, басына бәле бұлты оралып жүрмесе, бойына ас батпайтын Базаралы құтыртып отыр ма? — Базаралы болса қайтуші еді! Ет бауыр туыс онікі! Жер болса, тағы онікі. Есесін жоқтаса да бәле іздеген бола ма? — Есесі кетіп жүр ме екен? Жерін алсам, жемін бермеуші ме ем? — Ол есе ме еді? Тендікпен беріп отыр ма едің жерін? Тартып алатынсың да, тамағына болымсыз бірдеңе тыққан болатынсың. Жылдағы жайың кімге жасырын еді? — Осы созді Базаралының өзіне-ақ сөйлетсең етті, Абай! Менің зәулім сен болып неғыласың!? Айдаудан келмей жатып, арындап жүр дейді ғой Базаралы. «Көрсетемін, кездесемін» деп! Естілмей жатқан жоқ. Соның құтыртып отырғаны ғой, бас көтертіп! — Басылған бас көтерсе жазалы. Базаралы базынасын айтса жазалы! Зорлықты өзің етесің де, «зорлық кәрдім» десе оны кеп жазғырасың. — Базаралы сенің жоқшы болғанынды тілейін деп жүрген жоқ. Абай! Осынымды қашан айттың деме! Ел сыбысын естімей жатқаным жоқ, бұндайдан опық жегенде көрермін. — Базаралыға қылғаным аз еді деп отырсың ғой, Құнанбай баласы. — Е, жылаулар Базаралыны тауыпсың ғой! Менің етімнен өтіп, сүйегіме жеткен соның тіс-тырнағын сен бір сезбей-ақ кеттің-ау, Құнанбай баласы бола тұра! — Базаралы жылатқан қазактың баласын мен көргем жоқ, ендеше! Айдаттың да байлаттың, торғайдай тоздырып, көбінің көзіне көк шыбын үймелеттің. Сонда да «мен қорлықты Базаралыдан көрдім» деп, бақсыдай сарнайсып да отырасың ғой!.. Екеуі осыңдай зілді шапшаң сөздермен тез қағысып, айтысып барып, томсырасып қалған еді. Бағанадан бергі Абай жауаптарының тұсында, от басынан бұрыла түсіп, Абайға суық, қырыс қарап отырған Әзімбай, енді қатқыл үнмен кекетіп, бір сөз тастады. — Түгел Тобықтыны түңілткен Базаралы қылығы естіл-мегеңде, осы өңірде тек бір-ак кісіге естілмепті! Ол — біздің Абай ағам! «Жақсылық, жақсылық» дейміз, жақсылық намыссыздық болса, сол жақсылық аттысы құрып-ақ қалса екен осы!— деді. Бұл күнде азуы шыққан қатал, асау Әзімбай, тегіңде, өлердей тоңмойын, томырық болып келе жатқан. «Тәкежандай емес», «белдесуге берік», «бұзар мінездері білініп жүр» дегенді Абай өзі де естуші еді. Кейбір кәрілерді «Әзімбай боқтапты» деген сөз, кейбір ақы даулаушыны «Әзімбай топ алдында дүре соғып, жазалап-ты» деген сөздің де Абайға жеткені бар. Жаңағы ол айтып өткен сөздер Құнанбай балаларының өзара да айтыспайтын, сирек сыры. Базаралы — Нұрғаным арасы тағы да кеп, жібімес тоңдай оралып отыр. Тоңмойын, топас жастың аузымен айтылған ұят, арлы сыр. Жамандықтың сабағын әке мен шешеден көп алса да, еңді олардан сұмдығын асыра бастаған Әзімбайды Абай қазір жирене жек кәрді. Шынтақтап отырған жастықтан ызалы кеудесін жұлқа көтеріп, ақырып қалды: — Тарт, Әзімбай, арсыз тілінді! Әкеңнің аузы бармас арамдыққа бетің былш етпей сен басайын деп пе ең! ? Жақсылық!.. Жақсылық құрымасын. Онымен жағаласқан жан құрысын... қанша жыл жақсылық жолына түсіп, қажығаңдай қайрат етіп ең? Бәле деп, жуандық деп, мал деп көз аштың. Тілің шыққанда боқтықпен, сұмдықпен шығып отырғаны мынау! Жанасып көрген жерің бар ма жақсылыққа! Жақсылық мына Текежан мен Қаражанның отының басында, ошағының бұтында ма екен? Немесе анатеңінде буулы жатыр деп пе ең? Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол дейді жақсылық, Аяныш, әділет, адал жүрек керек дейді жақсылық! Есітіп көріп пе ең, сен мұндайды! Жоқ, жақсылық құрымасын, одан садаға кетсін сендей алласы мен арамдығы қос қыртыс боп қосылып кеткен надан кеуде, өзімшіл жаңдар! Әзімбай жауап қатқан жоқ. Бірақ Абай сөзін биірместен тағы да ернін шығара «мырс» берді де, етегін сілкіп тастап, атып тұрып, үйден шығып кетті. Аға сөзіне сәт те болса ой салу жоқ. Жамандасып ішінен боқтасқандай, ұстасып кеткен кетіс. Баласының ашуын Тәкежан аңғарып отыр. Ол Абайдың Жігітек жөніндегі сөзіне де көнген жоқ. Қысқа түйіп айтқан жауабы: — Биылғы жылы шауып қойдым. Шапқан шөпті Жігітекке беріп, кішірейетін жазығым жоқ. Келесі жылы сөйлесерміз. Мына пішенді қайырмаймын. Егер Жігітек тасып аламын десе, күздеуден қыстауға қайтқан сапарымда, сол он қыстаудың үстіне қонып аламын да, тасытып алған пішенді бар малыма жегізіп болып қана өз қыстауыма көшемін!— деді. Айтқан сөздеріне зорлықшыл туысын көндіре алмаған Абай, енді үнсіз тыйылды да, отырып қалды. Тағы біраздан соң қабағы келіспеген үйді үнатпай, ас піскенше тысқа шығып кетті. Ауыл реңі өзгеше жүдеу еді. Далада бұттары жылтырап, жалбыр-жұлбыр киініп, бүрсендеген, күс басқан аяқтары қызарған кедей балалары көрінді. Бай үйінің сыртын жағалап, жүк жиылған күнес жақта ақырын күбірлеп ойнайды. Қойшының қоңыр лашығының бір үзігі сыпырылған. Қолы, беті жарылған жұмыскер әйел үйінің жыртығын жамап отыр. Жалаңаштанған үйдің керегесінен жүдеу, шоқпыт жоқшылық көрінеді. Арқасына ала қап жамылған, басына шоқпыт тымақ киген кәрі кемпір сол шала жағылған үй ішінде, қара суық астында малма сапсып отыр. Абай жалғыз өзі жағалап, осы үйге тақады. Ішінен: «Мынадан да ауыр күй болар ма? Неткен сор! Қара суық күн мынау, баспанасыз жел әтінің астында лыпасыз, жылусыз жыртық шоқпыт жандар мынау... Кімдер екен?» деп, әуелі үй сыртында құрым үзіктің көп тесігін жамап отырған жас әйелді көрді. Абай бұл әйелді танымайды екен. Жүзі жүдеу, киімі жұқа келіннің ажарында науқас белгісі бар. Беті-қолында көк тамырлары білініп, жөткіре түседі. Абайға жалт қарап именген жүзіне болымсыз қан ойнап шығып, дәл екі бетінің үшында дерт таңбасындай айқындап тұр. Келінмен амандаса бергенде, Абайға үйдегі кемпір де бұрылып қарады. Бұл үй кімдікі екенін, Абай енді таныды. Кемпірге тақап кеп: — Ойпыр-ау, Иіс-ау, сенің үйің бе еді бұл?! Осынша жүдеп, тозған кім болды екен деп келе жатыр ем!— деді де, Абай Иіс кемпірдің қасына үй ішіне кірді. Енді аңғарып қараса, Иістің жыртық күпісінің екі етегі жайыла түсіпті де, екі жақ бүйіріңде екі кішкене бала суықтан тығылып, паналап отыр екен. Бала-лардың жақтарынан боздағы шыққан, шаштары ұзартан. Жүздері мен кірпіктерінде қалың қорқыныш пен ауыр уайым тұрғандай. Екеуінің де көздері Абайға жасқанып, жалына қарайды. Қап-қара ашық көздері де жазықсыздан жаза шеккен панасыздық, сор үйелегендей. Арық, құп-ку беттерінде аштық табы да бар. Көздері алара түскен әлсіз балапандар тағы да бүрісіп, әжесіне тығыла берді. Шамасы, бес пенен үш жастардағы аянышты бөбектер. Абай Иіс кемпірдің амандасқан сөздерін де еегіместен, екі шиеттей баланы ойлағаңда, өз жүрегі тоңазып, қатты бүрісіп кетті. Иіс қапалық жайын баяңдап отыр. — Қарағым Абай-ай, бізге берген күнді ана байдың үйінің иті екеш итіне де бермесін, неғыласың!— дейді. Абай бұл кемпірдің баласын еске алып; — Балаң қайда? Иса қайда? Әнеугүні пішен басында «бір азаматтық ісін көрдік» деп келіп еді Мағаш. «Баласын өжет, жақсы етіп өсірген екен Иіс» деп еді. — Сол өжеттік басына жетпесе неғылсын! Қырына алып отыр ғой Әзімбай. Қойшы етіп, күнұзын лыпасыз күйде қой шетіне салып қойды ғой!— деді. Кішкене бөбектерден әлі көзін ала алмаған Абай балалардың бастарынан сипап, аттарын сұрады. Үлкені — Асан, кішісі Үсен екен. Аттарын өздері ақырын ғана шала сыбырлап, тымауратқан үнмен айтып берді. Абай Иіегің бірталай мұнын тыңдап еді, келіні болса ауру екен. Ыстық істеп ішерлік отын табар да жан жоқ. Иса болса, ымыртта бір-ақ келеді. Ауру келінді отынға жіберуге кемпір аяйды. Сонымен күнұзынн мынау кішкентай лыпасыз екі немересін осылайша бауырына басып отырады екен. — Күнім осы, балапанын қанатының астына тыққан кәрі тауықтай отырғаным мынау!— деді. Тәкежан үйінің жаныңда қалың киіз жапқан отау үй бар. Ол — Әзімбай отауы. Сол үйдің жанына түйе шөгерілді. Тендеп әкелген қара киы бар екен. Қаражан бұл кезде үйінен өзі шығып, қи әкелген бурыл сақал малшыға зекіп, өмір етіп тұр. — Қиды берме, түгі көрінгенге. Үлкен үй мен отауға ғана бөліп қой! Отын көрінсе шетінен қылқиып, «бір жағым», «екі жағым» дептіленіп,телміріпкеледі детұрады. Тарт! Жоғал үйлеріңе! Неге келдің, сен қатын?— деп, жылқышының келіншегіне,— сен де аулақ бар — деп қойшыға және бірер жыртық киім, жүдеу жүз, боздағң шыққан бала мен қыздарға ақыра зекіп, айдап салды. Тек жұрттың бәрінің соңынан ақырын басып, қорғанып келген отыншының кетік тіс, шұбар кемпіріне ғана орта қап қара қиды зорға өлшетіп берді. «Ал осыған ырза бол!» деп, Қаражан кейін қайта берді. Абай осы кезде Қаражанды тоқтатып, бір қап өзі бұйырып бөлектүсірпі де, отыншыға алғызып, Иіс кемпірдің үйіне жөнелтті. Абай Қаражан қайта бұрылғанда күліп жіберді де, жеңгесін әжуалап қалжың айтты: — Шіркін, Қаражан-ай! Сенен де мырза бай бар ма екен? Кедейін сендей жарылқаған бәйбіше көрсем кәзім шықсын! Қайтіп қана қара қндың орта қабын қиып бердің,— деді. Қаражан өз ісінен қысылғандай болды. Бұл күнде әжім тартқан сұрғылт жүзін сәл жадыратып, Абайға көзін сығырай-тып, күліп қарады. Орамды тілін, айтқыштығын бұл жерде ірке алған жоқ. —қасымнан бетер қайным-ау ? Бұл жерде де сыртымнан бағып, сынап тұр ма едің?— деп, Абайға есік ашып, үйіне кіргізді. Қаражанмен әзілдесуі, Абайдың бағанадан бергі түйілген көңілін басқаша жадыратқандай. Ол қазір айналадағы бар көріксіз күйкі күйлерден өзінше бір өзгеше ұшқын, шабыт алғандай болды. Ызалы мысқыл аралас ашынған ой сергек оянғаңдай. Төрге қарай ширақ басып кеп, отыра сала Дәрменнен қағазбен қарындаш сұрады. Дәл осы кезде тыста, үй сыртында, дабырлап жүрген ұсақ балалар сықылығы естіліп еді. Жыртық киім киген, үрпиіп тоңған жүздері бар үш-төрт кішкене бала есіктен бас бағып, оты маздап тұрған үлкен үйге сығалайды. Жылы жерге жақындауға батылы да жоқ. Қызыға, телміре қарасады. Қаражан ол балаларға көзі түскенде «тәйт арман, шық» деп, шошыта үркітіп жіберді. Сол балалардың алдында үй ішіне батыл енген кішкене қара домалақ бала Шөпіш еді. Ол—Тәкежан, Қаражанның Әзімбайдан туған үлкен немересі. Ет пісер кезде үлкен үйге жолдастарын ертіп жүгіріп келген. Қазір қаражан қазаннан бір жілік түсіртіп, сырлы тостағанға салып, сол баласына ұстатты. Қолына кездік беріп, сыбырлай бұйырып, ақыл айтып жатыр. — Үйде отырып же! Далаға шықсаң, ана кедейдің өңшең сүмелек баласы қолыңнан алып қояды, жалынып сұрап! Емініп артыңнан қалмайды, асынды ішкізбейді, зәр ішкірлер! Шықпа, қасымда отырып же!—деп қақылдап отыр. Шөпіш бала кетейін десе, кете алмай, құрбыларынан ұялып, жалтақ-жалтақ етіп, асын да жей алмай аландап қояды. Бірақ ызғарлы шешенің құрығынан құтылар да емес. Абай бұл күйді де мысқылды жүзбен түгел бағады. Ойлы көзі үй ішіне, Қаражан, Тәкежан жаққа жалт-жұлт қарай түседі. Шапшандаған шабытпен құрыш сөздер қатарларын құйып отырғандай. Ербол мен Дәрмен от басына жақын отырған Абайдың сырт жағында жантайысып отырып, күбірлесіп қояды. Ербол Абайдың мұндай ашу артынан, қатты қақтығыс, сілкіну артынан өлең жазса, мысқылсыз жаза алмайтынын біледі. Дәрменге күбірлеп: — Бала, Абай өлеңге кетті-ау! Дәл осы жолы кімге шан-шылатынын аңғарасың ба, жоқ па?— деді. Дәрмен бағанадан бергі дауда әзі қадірлейтін Базаралының бір мұнды күйлерін ойлап отырған. Сол бетімен топшылап: — Мен білсем, Абай ағам Базаралының Тәкежан мен Әзімбайға айтатын дауын жазып отыр!— деді. Ербол ойы олай емес еді. — Жоқ, мен білсем, дәл бүгін бізге мал соймай, кәрі қойдың өлі етін асып отырған Қаражанның сараңдығын найзаға шаншып жатқан болуы керек. «Соны айтса екен!» деп мен де жатырмын. Қазанның сыртына қарап, қарным ашып отыр!— деді. Дармен қалжың айтты: — Ереке-ау! Қарныңыз қанша қоңылтақсығанмен, Абай ағамның өлеңін Қаражанның қазанына түсірмей-ақ қойсаңыз нетті! Бұндай асқа сараң байдың сыбағасын өзіміз де бере алмас па едік!- дегенде, Ербол да күлді. Осы уақытта Абай жазуын тоқтатты. Енді: — Ербол! Дәрмен!— деп, екеуін қатарына шақырып алды — Тәкежан, Қаражан, сендер де тыңдандар!— деп, үйдің ішін тегіс елең еткізді де, жаңа өлеңін оқып кетті: Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай Қыстың басы бірі ерте, біреуі жай. «Ерте барсам жерімді жеп қоям» деп, Ықтырмамен күздеуде отырар бай!— деп бір тоқтады. Айтып отырған аулы, қазір өздері отырған Төкежан аулы екені тыңдаушының барлығына тап еткендей таныла кетті. Ербол мен Дәрмен: —Е..бәсе!.. — Бөрекелді, Абай аға! - десіп қалды. — Айтпап па ем, бала! Тоқтай қал!— деп Ербол сыбыр етсі Содан әрі Тәкежан аулындағы мал баққан малшының, отыны жоқ көрші үйлердің күйлері кетті. От тауып жылына алмай боздағы шыққан балалар соры да үмытылған жоқ. Орта қап қара қи, кәрі қойдың етімен Ерболды жөнелтпек боп отырған сараң үйдің есебі де айтыла келді. Дәл осы үйдің балалар турасында танытқан ит мінезіне арналған қатты мысқыл сөздер еңді шығандап шықты. Бай үйіне батып кіре алмаған, жасқаншақ, жыртық балалар мен олардан тамағын ұрлап ішіп отырған Шепіш танылды. Кедей баласына жиреніш атып отырған, ысқырған Қаражан мінездері қаз-қалпында өлең қатарына түсті. ... Бай үйіне кіре алмас тұра ұмтылып, Бала шықса асынан үзіп-жұлып, Ық жағынан сол үйдің үзап кетпес, Үйген жүктің күн жағын орын қылып. Әкесі мен шешесі баланы андыр, О да өзіндей ит болсын, азғыр-азғыр! Асын жөндеп іше алмай қысылады, Құрбысынан ұшып өншең жалбыр,.. деп, шүйілген жолдар иесін тауып жатыр. Әсіресе, «О да өзіңдей ит болсын, азғыр-азғыр!» деп әйгілеп айтқан ауыр соққы Қара-жанды қақ бастан қамшымен ұрғандай болды. Бай мен кедей арасындағы бітімсіз андысқандақ айтылды. Балаға шейін екіұдай хал бар екенін Абай айтып бергенде «бұлай емес» деп дау айтар, мойын бұрар шама Қаражаннан табылмастай. Бірақ Абай өлендн бітіргенде, Төкежан мен Қаражан дау айтқан жоқ, ашу айтты. — Жамандауға келіп пе ең?— деп Тәкежан бастады. — Құр жамандау емес, жаулап масқара еткелі келген ғой! Ағасы мен жеңгесін «ит» дегеннен артық қандай жаулық болухяы еді?~ деп, Қаражан тұлан тұтты. Абай тек қана сылқ-сылқ күліп, өленді Дәрменге беріп жатыр. Дәрмен қағазды тез бүктеп қалтасына сала берді. Тәкежандәл осы кезде ес жия ақырып, Дәрменді боқтап жіберді, — қайда апарасың? Қалтасына салғышын мұның!.. Үйіме кеп? «тамағын жеп, табағын теп!» деген кім екен бұларға!? Бері акпел, қазір жыртып отқа тастаймын!- деп зекіді. Әмірлі бұйрықпен Дәрменге қолын да созды. Абай мен Ербол қатты қарқылдап күлісіп, араға түсті. Дәрменде бермек ой жоқ. Тәкежаннан бойын қашандатып, өленді қалтасына тығып жатыр. Тәкежан еңді қатты сұрланып, ызалана түсіп, Абайға анық зекіп отыр: — Жой мынау өленді! Жоясың ба, жоқ кетісесің бе!?— деп, қадалып тұрып алды. Абай әлі де күле түсіп: — Сені айтқам жоқ қой, батыр-ау! «Ит» дегенде қатынынды айттым! Қаражанға да әзіл айтқызбаймысың? Жоқ, әлде, менің өлеңімнің әзірейілі сен бе едің! Тіл тигізсе кәпір болатын, сенің қатының қажы ма? Әулиең осы ма еді?— деп, жолдастарын күлдіре сөйлеп, қалжыңмен құтылмақ боды. Бірақ Қаражанның ашуы көздің жасына да айналды. — Қасым айтпайтын сөзді қайным боп айттым дейсің! Иланбаймын! «Үйелменіңмен, үйіңмен жаусың!» деп отырсың ғой тағы! Кешпеймін! Қайным болсаң, жырт! Жой қазір!— деді. Тәкежан да «жоғалт, жой» деп, Абаймен алысардай қадалып отыр. Ербол сол арада Дәрменнен өленді алып, жылдамдатып қайта оқып жатқан. Енді екі туысқан арасы анық ұрысқа айна-латынын көрген соң, ол жаңағы Қаражанды тулатқан балалар жайыңдағы екі ауыз сөзді қайта-қайта қайырып, жаттап алған-ды. Қазір Абай қолыңдағы қарындашты сұрамастан ала қойды да, Тәкежанға қарап: —Тәкежан, бар өлеңді жоймайық. Оның тіл бата алмас зорлық блады. Өлең сөз әзіл де болса, салмағы ауыр, зәрі кетпейтін сөз екені рас! Қаражанға тиген жерін мына мен өзім жоқ қылайын! Міне, өшірдім!— деді де, жаңағы екі ауыз өленді қайта-қайта сызып, өшіріп тастады. Осылайша бар сорақысы бадырайып тұрған әрі зорлық, әрі жуандық, әрі арамдық үясындай бай аулында, сол күнгі қазақ сахарасының басындағы тарихтай, күйзеу күздің күнінде Абайдың анық өлмес, өшпес және бір сазы туып еді. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|