Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
Төртінші кітап ТҮН-ТҮНЕКТЕ 1 Ертістің үлкен суына қарай үңілген еңіс, құлаберісте пар ат жеккен жеңіл трашпеңке зырлап келеді. Козлодағы көшір божыларды бар пәрменімен шалқая тартса да болар емес. Ұзақ күнгі жүрістен талмаған екі жарау баран ат шоқыта шабады. Бұл жүргіншілер осы бетімен ағындап барып, Ертіс суына түсіп кетердей. Бірақ жотадан сондай жақын көрінген Ертіс онша тақау емес екен. Жаңағы кезеңнен соң да сәл жайылатын алаң бар боп шықты. Сол алаңда аттардың желігі басылып, жай бүлкекке ауысты. Енді біразда пар атты арба жар жағасын жағалай жүріп кетті. Жүріс бәсеңдеген соң байқалды, жел де жоқ, салқын да білінбейді екен. Қазір июльдің ортасы. Ол қаланың ең ыстық шағы. Соған орай мынау кеш те тымырсық, қапырық. Әуе тұнжыр ғана тұнып тұр. Жақын аққан үлкен дария да сәл ғана жұлдыз жарығымен сәулелене түсіп, үнсіз жым-жырт көрінді. Қыбыр–қимыл жоқ, бейне бір қалғып қалған тәрізді. Өзеннің алыстау, арғы жағасында қалың тоғай қарауыта дүңкиеді. Ол – белгілі Полковник аралының қалың биік тоғайы. Арғы жағадағы үлкен Семейдің оттарын, үй-жайларын көзден жасырып тұрған да сол арал тоғай. Тек арғы–бергі жағадан әзір білінетін тірлік белгісі – иттер үні ғана... Бірі алыстан, біреулері жақыннан кейде салмақпен, кейде шәуілдеп үреді. Бірауық олар шуласып, таласа жарысып үріп кетіседі. Осындай шақта қаланың шетіне жаңа ғана кірген жолаушылар бірнеше жалпақ төбелі қоңырқай үйлерден айналып өтті. Енді бір кезде төбесі жабық аласа қораның кішілеу қақпасына кеп тоқтады. Көшір шапшаң қозғалып, ытқып түсіп, қолындағы бишігімен қақпаны тықылдатып қағып жатты. Осы шақта арбадан мол денелі жолаушының өзі де түсті. Қақпаның ар жағынан келіп дауыс берген ашық үнді әйел, әуелі тесіктен сығалап, келгендерді болжап көрмек еді. Ел жататын кез болғандықтан, түн қараңғысында адамдардың түсін аңғара алмай, қатты дауыстап: – Е-е, бұ кім? Кімсіңдер? – дегенде, көшір тез жауап қатты: – Аш, мен Баймағамбет. Келіп тұрған Абай ағам! Абай бұл кезде арбадан ұзаңқырап, жар жағасына тақап барып, жеңіл мол шапанын шешіп, жолдың шаң-тозаңын сілкіп қайта киіп жатқан. Келген қонақтар жайын естіген үй иесі әйелдің үні тез өзгерді. – Ойпыр-ау, Абай ағам ба? Қазір, қазір ашайын! – деп қақпасын аша берді. Өңі-түстері танылмаса да, бойлар көрінген соң амандасу басталды. Абай даусын көтеріңкіреп, көңілді үнмен: – Дәмежанбысың! Қалай, үй ішің, бала-шағаң аман ба? – деді. Дәмежан ашық жауап беріп амандығын айтып, Абайдың үй-жайын, ауыл-аймақ, ел-жұртының амандығын байыптап сұрады. Бұл даусы саңқылдаған, сөздері сонша анық, айқын естілетін, үні ажарлы әйел екен. Ол амандаса сала қораның іші қараңғы екенін айтып, шам ала шықпақ боп, тез бұрылып ішке қарай жөнелді. Жабық қораның ішінде оның тысырлатып басқан кебісінің даусы ұзаңқырап барады. Баймағамбет ашық қақпаның алдында дегбірсізденіп ауыздықтарын шайнап, жер тарпып тұрған аттарына және Абайға да сөйлеп тұр. – Қора қараңғы, қазір, қазір. Шам келсін! – деп әр сөзін жылдамдата қайталап, "қазір, қазір" – дейді. Бұл үй қора-жайды тегі қалаша салмаған. Қары қалың, қысы суық сахарадағы қыстаулар тәрізді әуелі төбесі жабық жылы қора бар да, соның төрінде, не бір түкпірінде адам жайына, бөлмелерге кіретін есіктер болады. Сондай төбесі жабық тіреулері бар кеңдеу қора, түкпір жақтан шам алып келе жатқан Дәмежанның жақындауына қарай өзінің әр түкпірін, бос қуыстарын көрсете түсті. Дәмежанмен бірге бір аяғын сылти басқан күйеуі ере шықты. Ала көздеу келген, ұзын бойлы, ұзын мойын үлкен баласы Жұмаш та келді. Арба қораға кіргенде, қақпаның сол жағында бір жайдақ, сары арба тұр екен. Соның үстінде жатқан кісілер бары байқалды. Тегі бұл үйдің елден келген қонақтары тәрізді. Қораның сол жағында, аласа кірпіш оттықта шөп жеп тұрған екі-үш ат, көкшіл бау шөпті күтір-күтір шайнай түсіп, пысқырып қойысады. Абай үй иелерінің соңғы шыққандарымен амандасты да, жаңағы арбаға көз тастады. Содан Дәмежанға бұрылып: – Дәмежан, шамыңды бері көтерші! Бері, бері таман! – деп, сары арбаның қасында тұрып, соның үстіне үңілді. Шам ұстаған Дәмежанды арбаға өте тақау келтірді. Арбада екі кісі қатар жатыр екен. Шалқадан жатқан қалпында екі қонақтың да сақалдары күйектей боп, ерекше көзге түсті. Біреуінікі бұйралау мол болғанда, екіншісінікі жайылма, ұзын сақал. Жатқандар жас емес, шау тартқан кісілер. Екі сақал да бір іреңдес, бурыл екен. Арбаға шам сәулесі түскенде бұл екеуінің аяқ жағында көлденең жатқан тағы біреу ыңыранып айналып түсті. Оның ажары жастау. Бірақ бұның да мол, тығыз біткен ұзын қоңыр сақалы бар. Жатқандар оянған жоқ. Абай оларға қарап езу тартты да, Дәмежанды өз қасында бөгей тұрды. Баймағамбет пен үй иелері әке, бала үшеуі болып шапшаңдатып, пар атты доғарып болған соң ғана Абай Дәмежанға бастатып, бар топты ілестіріп, үйге қарай жүрді. Дәмежанның жұпыны, жүдеу қорасының төрінде ауыз үйлі, төр үйлі екі бөлмесі бар еді. Әйел қонақтарын ертіп, төргі үйдің есігін ашып, Абайға жол берді. Ол үйде аласа қырлы пештің кәрнезінде жанып тұрған жарығы мол үлкен лампы бар екен. Дәмежан шапшаңдатып көрпе салып, қонақтарына жастық қойып, дөңгелек аласа үстелін әкеп үйдің ортасына орнатты да, жаңағы лампыны пештің қырынан алып, үстелге қойды. Енді барлық жұрттың шырайлары жақын отырысқанда анық ашыла түсті. Үй іші де өзгеше жадырап, көңілдене бергендей. Дәмежан сол уақытта тізе бүгіп күйеуінен төмен отыра бере, Абайлардың неғып кешігіп келгенін, қайдан шыққанын сұрады. Дәмежан сұңғақ бойлы, көтеріңкі кесектеу мұрны бар, жаудыраған үлкен, әдемі қара көзді әйел еді. Ақ, қарасы айқын көзі – тұнжырай біткен, анық бота көздің өзі. Ашық дауысты Дәмежан сөйлеген сайын оның үлкен кесек, аппақ тістері кең ашылады. Жұқа еріндерінің қызылына жарасып жиі көрініп отырады. Күйеуі үнсіз, аз сөзді бұйығы кісі болғанда, Дәмежан мүлде басқа. Ол керісінше, шапшаң, ашық сөйлейді. Адамға тез қабысатын, жол мен жөнді өзі біліп басқаратын көшелі кісідей. Бұл үйдің еркегі ері емес, өзі тәрізді. Жаңа отыра бере үлкен баласына самауыр қой деп бұйрық еткен. Баласы сол шаруаға айналысқанда күйеуіне де іс тапсырған. Тұрып қазан астына отын жарып әкел деген еді. Абай Дәмежанның жаудыр көзіне сәл тамашалай отырып, күле түсіп сөз қатты: – Дәмежан, қалаға кешігіп келген соң, жақын жағы ғой деп сенің үйіңе бұрылып ек. Ең әуелі сен қысылма. Бізге самауыр қойып, шайыңды берсең болады. Жолдан шаршап келдік, тезірек жатып тыным алайық. Ол сөзді Дәмежан тез жөнге салды. – Қысылатын дәнеңем жоқ, Абай аға. Бар мәзір, жоқ жайымыз сіз келгенде дастарқан үстінде болады. Келген соң ендігісін өзіме беріңіз! – деді. Абай осыдан кейін сөзін әзілге айналдырды. Әлі де күле, сүйсіне қарай отырып, Дәмежанға қалжың айтты. – Үйлерінде қонақ жоқ, оңаша шығар деп ем. Жаңағы арбаның үстіне тиеп қойған сақалдарың немене? Бұ қап-қап сақал жиып, базарға сатқалы отырсыңдар ма? – дегенде, ең алдымен аппақ ұзын тістерін ақсита ашып, Дәмежан сақылдап күлді. Абайға сонша сүйсіне қарап қапты. Қоңыр сүр жүзі қып-қызыл бола күледі. Қалың қара сақал, сары мұртының бәрін сілкінтіп, Баймағамбет те мәз боп отыр. Ауыз үйде қазанаспа жанында самауыр қойып жатқан ұзын мойын ала көз жігіт Жұмаш та ырсылдап күліп жатыр. Абай өзі аз күліп, тағы сөйлей түсті. – Сақалдарын тамашалаймын деп, өздерін танымай да қалдым. Сенің қолыңа мұндай молшылық қайдан түсті, Дәмежан! Қайдан келген, қандай сақалдар бұлар? – Осы сөздерді Абайдың қазіргі айтуының өзі де ойнақы, өзгеше. Үй іші жаңағыдан да бетер ұзақ күліп, мәз болысты. Сөйтіп, Абайлар бұл түні Ертістің сол жағасындағы Слободка дейтін, қазақша бер жақ атанатын қалаға қонды. Бұл Семей қаласының бір бөлімі. Соның Дәмежан қорасы тұрған жағы басжатақ атанады. Бұндағы қала қазағы көбінше көшпелі елден келіп, осында орнаған. Ал қырда, қыстаудан көшпей қалатын шаруаларды "жатақ" дейтін. Сол дағдымен, мынау қалада отырған қазақ үйлерін, көп квартал бөлімдерін де "жатақ" деп атандыра береді. Осынау тұсты "басжатақ" дейтіні, ол өзеннің әр жағында болған соң солай аталады. Тегінде, қала халқының арасында қалалық тұрмыс қалыпқа әлі түгел үйлеспеген, қыр мен қала әдеттерін әралуан араластырған қазақылық та осы шетте, басжатақта көбірек байқалатын. Жайлы төсекте жатып, көп ұйықтаған, жақсы тыныққан Абай таңертең тұрып, беті-қолын жуып, Дәмежанның шайына асықпай кеп отырғанда, түндегі бұл сұраған "сақалдар" бірі артынан бірі шұбыра кеп еді. Олар сәлемдесе амандасып, кең үстелдің бір жағын ала отырысты. Көкбараздаған аппақ, тап-таза кимешек-шаршысын аса сәнді етіп тартқан Дәмежан үлкен, таза самауырдың қасына отырды. Құлағында үлкен күміс сырғасы сілкіне түсіп, үстел басы тола отырған жұртқа жіті қозғалып, шай құйып отыр. Абайға арнап пісірген құймағы, мол бауырсақтың ортасына табаққа салынып қойылған еді. Жаңағы сақалдар Абайдан бұрын қол қойып, еңсере тиіскенде Дәмежан Абайға қарап: – Абай аға, құймақ жеңіз, алыңыз! – деп сыпайы қонағуарлық көрсетті. Абай бұл кезде жаңағы қонақтармен тіл қатыса отырған. Олар Абайдың туыстары болып шықты. Біреуі Ырғызбайдың белгілі қырты Жұман, екіншісі дәл сондай аталас, жақын, Өсер аулынікі – бақырауық Мақа болатын. Бұлардың атқосшысы есебінде жүрген Жұманның үлкен баласы қоңыр бұйра сақалды, боз көзді Мұхаметжан. Жұманның көп ұлдары түсі-түгі жағынан ғана өзіне ұқсас емес, көп сөзді, сусылдаған мылжыңдық жағынан да дәл өзіне тартқан-ды. Сондықтан жұрт мұның балаларының аттарын өзгертіп: "Құнанқырт", "Дөненқырт", "Бестіқырт" десетін. Мұхаметжан сол Бестіқырттың өзі. Түнде Абай келгенін білгеннен бері қарай сол Бестіқырттың ішін жарғандай, шыдатпай жүрген бір сөз болатын. Қазір үш-төрт құймақты қарбыта-қарбыта екі-ақ асап жұта салып, күрең шайды сораптай тарта отырып, Абайға үлкендерінен бұрын Бестіқырт сөз қатты: – Ал, Абай, елдің амандығын айттың. Жә, енді өзің қаланың жамандығын есіттің бе? – деп, бір оқыс жайды көлденең қойып қалды. Дәмежан жаудыр көзі жалт етіп, Мұхаметжанға тіксіне қарай қалды. – Не деп отыр өзі? – Мынау не дейді, не айтып отыр? – деп Абай да аңыра берді. Осы кезде Мақа өзінің күшене шығатын бақырауық даусымен: – Айтқаны сол, түннен бері естімедің бе? Бұл қалаңа апат кеп жатқан жоқ па? Абай әлі таңдана қадалып отыр. – Не дейсіңдер, ұқтыршы өзің! Апаты не? – Абай үй толы еркектен Дәмежанды есті-басты көріп, соған қарады. Бірақ әкелі-балалы Жұман мен Мұхаметжан жарыса сөйлеп, киіп кетісті. – Бұ қалаға жаман науқас кепті! – Құдай ұрған іш ауруы! – Ар жақ-бер жақтан күнде әлденеше адам өліп жатыр! – Мәлік келгендей. Шыбындай қырылып жатыр! – Аты не дейді! Адам естімеген қу науқас бір. Жұрт қашып жатыр қаладан! – деп ол екеуі бір тоқтап еді. Енді байсалды, қамқор, қабілетті кісі болған боп, Мақа іле жөнелді. – Сені түннен бері "осында неге келіп жүр?" – дестік. "Шылқылдаған, індет басқан елде не іздеп жүр?" – деп сөйлескеміз жоқ па, мынау үшеуміз! – деді. Өздері неге жатқанын сұраған Баймағамбетке: олар қазір-ақ осы шайды іше сала жүретіндерін айтты. Бұл апат қаладан, пәледен, індеттен безгелі отырғандарын тағы да жарыса айтысты. Жастары үлкен Мақа мен Жұман Абайға тез қайтуды, бұл қаладан безуді ақыл қып айтпақ болады. Абай олардан естігенін қоя тұрып, енді Дәмежанға бұрылды. Әйел Абайды үркітпей сөйледі. Қалада соңғы он шақты күннен бері өлім білініп тұрғанын, бір іш ауруы барын айтты. Бірақ жаңағы Жұмандардың қырғын апат, шыбындай қырылып жатыр деген сөздерін өте орасан көріп: – Алып-қашты, өсек-өтірік деген осындайдан шығады-ау. Бала емес, сақалды бастарымен сонша үркітпесе несі кетеді екен? – деп қойды. Дәмежанның бұл сөзіне Мұхаметжан қысастанып өршелене түсті. – Міне бұлар, қаланың жатақтары болса осылай "ештеңе жоқ" – дегісі келеді. Бар үйде солай, "өлгенін жасырсаң, көмгенде қайтесің!" – десе не дер еді? Өйткенше, түнде Абай келгенде алдымен соны айтсаң еді. Таңға шейін несіне жасырдың? Дәмежан ызалана күле түсті. Енді өзгеше бір намыстана сөйледі. Абай мен қырттарға жалт-жалт етіп кезек қараған үлкен көздерінде әдемі ұшқын, шұғылалы сәуле бар. Аппақ ұзын тістерін қоршаған сұлу еріндері кейде күлкі мен ызаны қатар, қабат білдіретін дағдысы бар еді. Сол ажармен сөйлеп отыр. – Құдайым тегі жақсыны да, жаманды да біздің Ырғызбайға берген ғой. Мені жазғырып отырғанын қарашы. Ал ұзақ жолдан шаршап-шалдығып жеті түнде келген қонаққа "бұнда апат боп жатыр", "бұнда қонба!" – десем, ол не болар еді? Қақпамның алдынан қуғаным ба? Әлдеқайдағы ауруды сылтау қып үркітіп, қашырғаным ба? Онда мен Абай ағамнан бір самауыр шайды, бір асым етті аяған, жоқтан сылтау іздеген ит болмас па едім! – деді. Абайдың сүйсіне күліп отырғанын көріп, Дәмежан сөзінің аяқ кезін қалжың тәрізді етіп, сақылдап күле отырып, жарқырап айтып шықты. Абай оны мақұлдағанын білдіріп, күле отырып бас изеді. Әлі де жеңілгенін білмей, тағы жауап айтқысы келген өзі құрбылас ағайыны Мұхаметжанға ол енді бұйыра сөйледі. – Жә, тоқтат, қыртпа! Жеңілгеніңді білетін болсаң, сен Бестіқырт атанар ма едің? – деді. Дәмежан бұл қонақтар арасында өжет, өр сөйлейді. Ол тегі үнемі солай болу керек. Абай оның шешендігін жаңа байқады. Ал өжеттігі әкесіне тартқан тәрізді. Мынау еркектер Дәмежанның төркіні, туыстары. Бұл Абайлардың өз аулының қызы, Ызғұттының үлкен қызы болатын. Ертерек заманда ұсақ-түйек, айна-тарақ сатушы боп, жаман арбамен елге барған кішкене саудагер, осы мына бір аяғын сылти басқан Жәбікен саудагерге Дәмежан көңіл қосып, серт берген де, бір түнде осыған еріп қалаға қашып кеткен. Бұлар әлі де қаланың әлсіз ғана тұрғын кедейінің бірі. Рас, өздерінен бала туды. Жаман да болса, өз алдына тірлігі бар. Осы қаланың шетінен елдің көп керуені түсіп жүретін жұпыны ғана қоражай салып алған. Сонымен, отырған үйдің түп қазығы осы Дәмежанның өзі. Ол жаңағыдай жайларда аса намыскер, басынан сөз асыра алмайды. Қаладағы көрші-қолаңға да сол мінезі әбден мәлім. Сонысымен және барлық Слободканың басжатақтағы көп қазақтарына қадірлі, сүйкімді де болатын. Жаңағы тұста Абай да оны дәл осы күйде түсініп, мақұлдаған. Бірақ ендігі әңгіме онда емес. Жұмандар былай тұрсын, тіпті Дәмежанның өзі де "қалада жаман ауру" барын жасырмады. Өлім де бар дейді. "Бұ не?", "қайтпек керек?" Абай өзі не істейді? Қалаға келген шаруасы үлкен де, тығыз да болатын. Онысы және бар. Ендігі жайды басты бір адаммен сөйлесіп шешу керек. Сол үшін шайдың артынан Абай тез ғана орысша қағаз жазды да, Баймағамбетке беріп жатып: – Қазір тез ат жек те, мынаны Федор Иванович Павловқа алып бар. Уақыты болса тез келсін, деп отырмын. Осында өзің алып кел! – деді де, өзі осы үйде Павловты тосып қалды. Мақа мен Жұмандар базар жақта тағы бір шаруасы барын айтысып, түсте жүрмек боп, әзірше базарға кетісті. Дәмежан шайдан кейін өзінің үш баласын олардың күндегі кәсіп қылған жұмысына жөнелтті. Балалардың үлкені түнде самауыр қойған ұзын бойлы Жұмаш, қасына екі інісін ертті. Олары – он бес жасар Сәлімжан мен он екі жасар кенже інісі – Әлімжан. Шай басында бұлар шешесіне өздерінің үлкен көздерін жалт-жалт бұрып қарай түсіп, сөзге қатынаспаған. Үндемей ғана отырып астарын ішкен-ді. Кейін шешесінің қабағынан күндегі дағдылы ажарын танып, бөгелместен жұмыстарына жөнелген-ді. Үйде Абай қасында Жәбікен мен Дәмежан өзі ғана қалды. Әуелі Абайдың бұл екеуінен сұрағаны қазіргі тұрмыс жайлары, кәсіп-қарекеті, әл-ауқаты туралы еді. Дәмежан бар шын күйлерін жасырмады. Төркіні, жақыны, тіпті ағасы санайтын Абайға өздерінің жоқшылық, кедейлік жайын ірікпей баян ете бастады. Әл-ауқат дейтін шамалары өте шағын екен. Тек қолдарында жалғыз ғана сиыры бар. Дәмежан оның сүтін сатады. Онан соң, осы үйдегі жаңағы үш бала мен әке-шеше бесеуі түгел қарекет етеді. Үш бала биыл көктемнен бері бір кішілеу қайыққа ие болыпты. Сонымен ар жақ, бер жаққа Ертіс пен Қарасудан өтіп, ерсілі-қарсылы жүрген жаяуларды тасиды. Әредікте қолы боста аралдан шөп шауып aп, жалғыз сиырларына жем әкеледі. Аралдың тоғайынан жаз бойы құрғақ бұтақ, қу ағаш жиып, қысқы отын жайын қамдай жүріседі. Үш баласының кісіге сүйенбей, біріне-бірі ілесіп, енді өз беттерімен күнкөргіш табуға шыққандарын Дәмежан мен Жәбікен көп жұбаныш етеді. – Биыл көктемнен бері он екіге толған соң, жаңағы кіші баламыз Әлімжан да ағаларына ілесіп қайықтың бір ескегін ұстап үйреніп жүр! – деп, Жәбікен де бір сәт Дәмежан әңгімесіне сөз қосып қалды. Сол балалардың күнделеп тапқан азын-аулақ тиындары осы үйдің бүгінгі талшық етіп отырған ішіп-жемі екен. Дәмежан әңгімесінен сол мәлім болды. Оның үстіне күнбе-күн табыс болмаса да, оқта-текте азын-аулық кірісті Дәмежан мен Жәбікен де табады екен. Айтуынша, Дәмежан қысы-жазы тымақ, бөрік, тақия тігеді. Соны Жәбікен базарға алып шығып, сатып отырады. Кейде Дәмежан осы басжатақтағы әлді үйлердің әйелдеріне оқалы жақ шегіп, ішік, кемзал, бешбет, көйлек сияқты киімдерді пішіп, тігіп беретіні бар. Бұдан бұрынғы жылдарда осы үйдегі бес жанды асырап келген Дәмежанның ғана қолөнері. Бұл маңдағы қазақ көршілерінің әйелдері Дәмежанды аса жақсы біледі. Оның сөзін де, өзін де, әсіресе қолөнерін де сыйлайды. Бұған Жәбікен шүкірлік етіп, Дәмежанға осы әңгімелер тұсында өте жылы қарады. Абай мен өз әйеліне кезек көз тастап, сый қонағының өз қарындасын мақтауын күтіп жымыңдап, көтеріліп қалды. Абай шынында да Дәмежанды жақсы сөзбен сүйеп, оның өнерін, өжеттігін үлкен жақсылық деп білді. Аналық асыл қасиет деп бағалады. Бірақ өз жайларының бар шындығын Абайдан іріккісі келмеген Дәмежан жоқшылық, мұқтаждық күйін де жасырмақ емес. – Қысқасы, өзіңіз сұраған соң айтып жатырмыз. Бәріміздің жиылып, тауықша шөкімдеп тауып, тергеніміз тек қана сол ішкен тамақ пен осы үстіміздегі бір-бір қабат лыпаға тақ-тұқ жетіп отырады. Одан арғысын "бар, жоқ" деп қайтейік. Тек әйтеуір кісі босағасына барып, жатқа көз сүзіп, қайыр-мейірін сұрап қол созғанымыз жоқ! Бейнеті көп, берекесі аз өміріміздің шыны осы, Абай аға. Маңымыздағы көршілерімізге, көп кедейге қарап: бізден де кедей бар, бізден де жалаңашы, бізден де қарны ашы бар ғой. Өлмей жүр ғой солар да, дейміз. Еңбегімізді емейік деп, күн-түн бой жазбай сол тамақ, кәсіп соңындамыз! – деп күрсіне түсіп, Дәмежан ойлы жүзбен өз жайын аяқтады. Осыдан әрі Абай жаңағы айтылған ауру, өлім жайын тағы сұрады. Дәмежан енді бұған шынайы ауыр індет жөнінде біртіндеп отырып, көп танытты. – Алысты білмейміз, естуімше, ар жақта өлім саябырлау болса керек! – деп Дәмежан тың сөзге ауыса бергенде, Жәбікен қосыла сөйлеп: – Ар жақтың да анау Затон жағы, шет-шеті көп ауырып тұр деседі. Дәмежан оның сөзін өз бетіне қалдырды. – Қасымызды, осы бер жақты, мына өзіміз білген айналаны айтайықшы. Бұндайда өрекпіген алып-қаштыдан жаман жоқ! Абай бұған бас изеді. – Рас, көргендеріңді, жақын маңыңды айтшы. Осы тұста да індет пен қаза бар ма? – Бар, сол! – Бар болғанда жиіліп барады! – деп, енді шешіле түскен Жәбікен Дәмежанға тағы қосыла түсті. – Кімдер, қане! Кім ауырды, кім өлді? – деп сұраған Абайға бұл екеуі кезектеп отырып, соңғы екі жұма ішінде өлген көршілерін санай бастады. – Керейбайды білуші ме едіңіз? Ең әуелі соның кәрі шешесі өлді. Одан келсе Садық шал қаза болды. – Семейбайдың енесі өлді. Жылқыбайдың әкесі, Жұмабектің қатыны, мынау тұсымыздағы Жұбандықтың үш бірдей жас баласы өлді! – деп, балалардың өлімін де Жәбікен еске алғанда, Дәмежан ілесе сөйлеп: – Баланың өлімі тіпті көп! Мен жаңа ересектерді айтып ем. Нелер көздің ақ пен қарашығындай, біреудің жалғызы, бір үйдің алғаш көрген тұңғышы талай үйде қайтыс боп жатыр. Абай бұлардың айтуынан апаттың шын ауыртпалығын тани бастап, малдасын құрып алып, Дәмежанға қадала қарап отыр. – Ал ересек еркек, әйел ше? Қарекет, қайрат адамдары қалай? Олар арасында ауру сирек емес пе? Айтуларыңша жаңағы атаған үйлеріңді білем ғой, тегі кәрілер мен бала жағының шығыны көп пе, қалай? Бұл сөздерін Жәбікен қостай жөнелді. – Солай, солай! Осыныңыз дәл рас. Дәмежан дәл бұған тоқтай қалған жоқ. Ол өзге өлімді еске алды. – Неге, оны қалай айтасың? – деп, Жәбікенге үлкен жаудыр көздерін жалт еткізіп, ойлана бір қарады. – Сен Бұқпаны, Сапарды, Қайырды, Исабекті қайтесің? Сондайлар тепсе темір үзеді дейтін, атпал азаматтар емес пе еді? – Е, бәрі де жұмысбасты, ер жанышты титығына жетіп жүрген сорлылар ғой! Мойкада жүн жуғанда, тері жайғанда жүрген, күнкөргішін таба алмай келген аш-арық еді ғой! – деп, Жәбікен үйлері нашар кедейлер жайын еске алды. Дәмежан бұл сөзге бас изеп қостап отыр. – Рас-ау, Абай аға, тағы бір байқағанды айтайын ба? Осы ауруға ашыққан үйлер мен ауыр жұмыстан жаншылып, бейнет басып кеткен еркек, әйел тез ұшырайтын тәрізді. Оның үстіне біреуден біреуге жұғады дейді. Әйтеуір осы қатарымыз құймалас көршілеріміз, бес-алты үйіміз әзірше аман тұр. Соны шүкірлік етіп, балаларды да ешқайда шығармай, көп жандарға қатыспай, қолдан келгенше қымтанып қана отырған жайымыз бар! – деді. Қазағы көп Слободка деп аталатын бергі жағаның қасында әралуан байлар, ірі саудагер, әлді алыпсатар бар. Солардан шыққан пәлен байбатша, түген қажыеке, байекелер бар. Үй иелерінің жауаптарына қарағанда аса бір сирек, некен-саяқ болмаса, ондайлардан әзір "пәлен өлді" деген хабар-ошар естілмепті. Енді біразда Дәмежан мен Жәбікен бұл аурудан титықтап, өлімге бет берген кісілердің түс іреңі қандай болатыны туралы айтысты. Індет меңдеткен ауру өң жағынан жаман боп кетеді екен. Дәмежанның айтуынша: көздері шүңірейіп, иек-мұрны шошая береді. Көзінің айналасына, "өлім таңбасы" дейді, бір көкшіл ноқта түседі. Жәбікен әйелімен екеуі осы қалада жұрт аузына жиналған сөзді сұқтанып, шошынып айтысады. – Адамның демі суынып кетеді екен. – Қол-аяқ мүлде тастай боп қалады! – Сөйлеген үні көрден шыққандай қатты бұзылып кетеді деседі. – Алды-артында тыным жоқ, ағыл-тегіл ақтарыла береді! – деп Жәбікен тағы бір жайды айтқанда, Дәмежан қабағы шытынап қалды. Бұл сөзді бастырмалата: – Адамның шөлі қанбайды, тек сусын-сусын, дей береді екен. Не керек, әлгі ақырзаманда кебінін оранып, көрден шығып отырады деседі ғой молдалар, сондайлардың кебі көрінеді, адам басына түскен пұшаймандық! – деп бар жайды аяқтай берді. Осы кезде бұлардың үстіне, Баймағамбетке бастатып Федор Иванович Павлов келіп кірді. Абайдың мол денесі өте шапшаң қозғалып, отырған орнынан атып тұрды. Күткен қонағын қуанып қарсы алды. Федор Иванович үндемей құшақ жайып кеп, сүйісіп амандасты. Абайдың қолын ұзақ сілкіп, қатты қысты. Сәлден соң, жайласып отырысымен Павлов Абайдың бұнда не шаруамен келгенін сұрап қалды. Ең алғашқы кездесу үстінде Абай досының сол сұрауына жауап берумен болды. Ол бұл сапарға келуге міндетті екен. Өйткені биыл Петербургте оқу бітіріп, аз отпуск алып елге келген Әбіш енді Алматыға қызмет жайына жүрмекші. Ол елде, жақында өзінің қалыңдығы Мағышқа үйленіпті. Бұл жайды естіген тұста Павлов қысқа ғана түрде қайырлы болсын айтып, Абайдың сөзін бөлмей тыңдай берді. Абай сол ұзақ жолға келіні мен баласын ұзатып салғалы келіпті. Оның үстіне Әбіштің жолына ақша-пұл әзірлеу керек. Соған осы базарға мал айдатқан екен. Енді сол малды ертерек сатып, пұл қылып Әбіштің әр керегіне әзірлік жасамақ. Өз жайларын айта келіп, Абай енді Федор Ивановичқа күлімсірей сөйледі. – Бұның бәріне қосымша – қаладағы достарды сағындым. Қаланы көргім келді. Сонымен кеп қалдым. Ал енді қалаңыздың жайын, өз жайыңызды өзіңіз мәлім етіңізші, Федор Иванович! Александра Яковлевна қалай? Ол кісі доктор ғой. Мынау қаладағы науқас жайлы не айтып жатыр? Маған бар нәрсе мүлде қараңғы. Менің санама сәуле беріңізші! –, кейбір кітаптардан өзі оқыған геройлары тәрізді сөйлеп, әзілдей тоқтады. Федор Иванович әуелі Абайға тек науқас жайын айтты. Оның қаупі мен бір қиындық жөнінде қысқа ғана мәлімдеп отыр. Ең алдымен өзі доктор болмаса да, "Сашадан есті-генім" деп, өз әйелі доктор Александра Яковлевнаны атап өтті. Абайға оның сәлем жолдағанын айтты. Мына науқас басталғалы Александра Яковлевнаны осы бер жақтың больницасына ауыстырған екен. Павловтың айтуы бойынша, бұл науқас Россияға соңғы алпыс-жетпіс жыл ішінде осымен үшінші рет оралып келіпті. Өзі аса қауіпті, жұқпалы ауру – ел таңдамайды. Бар жұртқа ортақ апат. Бұрын да, қазір де ең әуелі Индиядан шығыпты. Содан Россияны, Европаны, Англияны, Қытайды, Жапонияны, тіпті Солтүстік Американы да аралап өткен екен. Қазір Россияда елу-алпыс губернияға жайылыпты деген сыбыс бар. Бірақ әр ортада, халықтың тұрмысына, жағдайына қарай, салты мен қалпына орай ауру әралуан өтеді. Әйелінің Павловқа тапсырып, Абай сияқты халық адамдарына білдір деген сөздері бар екен. Алдыңғы сөздерін Абайға қысқа ғана айтып келіп, Павлов Абайдың бұдан былайғы сөзді ерекше тыңдауын өтініп алды. Содан кейін айтқаны: қазақ халқының жайы. Бұл ел өлімді аса зор ықыласпен күтеді екен. Біреу өлсе, соның үйіне жаназаға көп кісі жиылады. Жаңа ғана өлім шыққан үйге тегіс кіріседі, онда көбінше ас ішеді. Бір емес, бірнеше рет жиылысады. Осының бәрі қазір Слободкадағы қазақ, халқының арасына мынау жаман ауруды аса шапшаң таратып отыр. Кім арқылы халыққа өсиет айтып, тоқтау салуға болады? Кімнің тілін алады? Қай жерде халыққа сөз сөйлеуге болады? Базарда ма, мешітте ме? Не де болса, халық қамын ойлайтын адамдар тез кәмек бермесе болмайды. Бұл бір. Екінші, Павловтың өз жанынан қоса айтатын бір жайы тағы бар. Бұрын барлық елдерде, қалаларда болғандай, қазір Слободкада да көбінше кедейлер өліп жатыр. Әсіресе, ауыр еңбек адамдары мен аш-жалаңаш, қалың көпшілік ортасында өлім молайып кетті. Павлов осы тұста Затонды, бірнеше заводты, мойканы атап өтті. Солардың бәрінде де орыс, қазақ, ноғай жұмысшылары үй іштерімен көп-көп қаза көріп жатыр екен. Абайдың өзіне де Павловтың енді қайда тұру, қалай жүру жөнінде айтпақ мәслихаты бар. Оны қысқа ғана жолдастық бұйрық ретінде сөйледі. – Ибрагим Кунанбаеч, ең ақырда Сашамен екеуміздің сіз бен Баймағамбетке айтатын бұйрығымыз бар. Ия, бұйрық! Сіз тек тыңдаңыз, себебі бұл үй ішерлік суды өзеннен алады. Ол су әзірше ауру таратушының бірі. Қазір ауру көп шығып, өлім молайып тұрған мезгіл. Слободканың осы жары мен аяқ жағы ең қауіпті жерлер. Сіз тезінен Слободканың орта тұсына және қорасында құдығы бар бір үйге көшіңіз. Онан соң аса шаршамауға тырысыңыз. Асты онша ашықпай тұрып ішіңіз. Бұл ауруда ашаршылық қандай жаман болса, үлкен мешкейлік те жаман. Әр тамақты шақ қана, дәл ғана жеу керек. Ал енді... – деп Павлов күлді де, – бұдан ары осылай айта берсем, мен доктор болмай тұрып, докторлық еткен шарлатан болып кетер қаупім бар. Сондай күйге жетпей тұрып тоқтайын. Мүмкіншілігі болса, халыққа сөзі жететін адамдар арқылы, жаңағы мен алғаш айтқан жайларды қаладағы қазақ халқына жеткізуге тырысыңыз! – деді. Осыдан кейінгі аз әңгімеден соң Павлов Абаймен енді жиі көрісіп тұрмақты уәде етісті де, жүруге айналды. Дәмежан бұл орысқа Абай көрсеткен ықылас, бейілді өзінің жүйрік зейінімен жақсы аңдаған еді. Қонақ жүруге айналғанда ол Абайға қарап: – Абай аға, ас пісіп қалды. Мына кісі сыйлас адамыңыз тәрізді, дәмге қалдырсаңызшы! – деген еді. Павлов Абайдың аударуынан бұл сөзді естігенде, төсіне оң қолын қойып, бас иді. Дәмежанға үлкен, сұлу көздерімен жылы қарап, аса биязы алғыс айтты. Бірақ асқа қалған жоқ. Таңертеңгі шайда кездескен Ырғызбайдың мол сақалды, көп сөзді мылжыңдары да түстікке қайта оралған. Енді олар аттарын жеккізіп қойып, Абаймен бірге ет жеп алғалы отыр. Дәл жүрерменде Абайға жанашыр қамқор болғансып, екеу-үшеуі қосылып, "келелі" бір сөз салды. Оны Мақа бастап, Жұман қостаған. Бестіқырт – Мұхаметжан да әкелерімен жарыса отырып аяқтаған-ды. Айтқандары Абайға "қазір елге қайтайық" дейді. – Оқыс келіп қалған екенсің, қырылса қаланың өзі қырылсын. Елімізді табайық, пәледен қашайық, тез жөнелейік! – деседі. Абай бұлардың сөздерін шала тыңдап: "Ел қырылса, қайда кетуші ек, бұнда да қалың жұрт. Содан үркіп, қашып не жаным аяулы еді!" – деп бір қайырған-ды. Оған орай Жұман өзінше көсемдік етіп, жол көрсетпек болды. – Елің не, айтып отырған? Осында қырық рудан жиылған қаланың жатағы ел ме екен! Елім десең ана йен жатқан аталасың, туысың Тобықтыны айт. Қайдағыны халқым деп не деп отыр өзі? – деді. Абай енді ыза болды. Қатты зекіп сөйледі. – Жә, ішер асыңды іштің! Айтарлық құдай аманаты, бос мылжың сөзіңді айтып болдың. Енді тұр, тарта бер! Менде не ақың бар? Кімді халқым дейтінімді сендердің біліп нең бар! Бар, бара беріңдер! – деді де, үш Ырғызбайды суық көзімен, қатал түсімен қаймықтырып, осы үйден ұзатып салды. Өзі Дәмежанға енді басқа пәтерге көшуі қажет екенін жайлап ұғындырды. Абай жатқан үйге ертенді-кеш көп кісі келеді. Ығын-шығыны, мазасыздық күтімі көп болады. Артынан келетін ауыл кісілері тағы бар. Сондықтан кеңірек жайға орналасу қажет. Дәмежанның бейіліне ол алғыс айтты. Сөйтіп, осы жағада өзі ұдайы пәтер етіп жүретін ташкенттік Құмаштікіне көшті. Құмаштың үйі бер жақтың орта тұсына тақау, басжатақ мешітінің жанында. Асты қызыл кірпіш, үсті ағаш, қоңыр шатырлы екі қабатты үй тиянадай, көзге де көрнекті. Осындағы бай үйлерінің бәрінің үлгісі бойынша бұл үйдің қақпасы да өз кезінде жақсы тақтайдан биік етіп салынған. Құймалары да бар, Сибирьдегі орыс қалалары дағдысынша тақтайдан қиылған. Қақпадан басталатын ашық, кең ауланың төрінде төбесі жабық "лапас", "зәуезнай" дейтін ат-арба тұрарлық бөлек жайлар бар. Екі қабат үйдің асты-үстінде Құмаштың өз үй іші, қонақтары ғана тұрады. Абай кейде үстіңгі бөлменің біріне түссе, тағы бір кезде кіріс-шығысқа жайлы көріп, астыңғы бөлмеге орналасады. Көше жақтағы күн түскіш кең бөлмені тандап алатын. Бұл жолы да сол астыңғы бөлмені мекендеді. Бер жақта "басжатақ", "ортажатақ", "аяқжатақ" немесе "Тінібай жатағы" деп қазақтар бөлетін қала бөлігінің орта жатағы Құмаш үйінің тұсынан басталады. Тегі бұл тұстарда жалғыз қабат қызыл тас үйлер, екі қабат көк шатырлы, ағаш шатырлы үйлер де жиі ұшырасады. Қазақ саудагерлері мен татар саудагерлері молырақ орналасқан жер, осы Ертіс өзеніне жарыса салынған екі-үш көше бойында. Бер жақтың сауда дүкендері, базары бұл көшелерден оңтүстікке қарай шығатын қыраттың үстінде. Одан төменірек сол жотаны бойлап Слободканың орыстары тұратын бөлімі кетеді. Онда бер жақтың больницасы, каланчасы, почтасы бар. Слободканы билейтін ұлық "зәбедейшінің" кеңсесі де сол тұста. Абай тек Құмаштың үйіне көшкен соң ғана өздерін анық қалаға келіп жайғасқан кісідей сезінді. Сол күні кешке Баймағамбетті жұмсап, өзі отырған үлкен кең бөлмеге Слободканың бір білікті адамы Сармолланы шақыртып алды. Обадан өлген адамдар жайын Сармолла Абайдың күндізгі естігендерінен әлдеқайда көп санап айтты. Бұның өзі мешітте имам емес. Халфе, қари, мәзін сияқты діндар көпшілікпен күнде кездесетін де адам емес. Сармолла тегі өз үйінде бір топ балаларды, жастау шәкірттерді өз бетімен оқытып жүрген бір ұстаз екен. Сонда да шәкірттерінен, көршілерінен естіп-білгендері Абай үшін көп жаңалық болды. Сармолла ар жақ пен бер жақтың қалаларын махаллаға бөледі. Бер жақты "Бас махалла", "Тінібай махалласы" деп екіге бөледі. Ар жақтағы жеті мешітті мегзеп, жеті махалла дейді. Ауру, өлім осылардың бәрінде де бар екен. Ол кедейдің, аштардың немесе бейнеті ауыр жұмыс адамдарының көбірек өлетінін айыра білмейді. Өзі көп жаназаға араласпағандықтан өлген адамдарға шығарылған садақалар жайын аз білетін. Бірақ әйтеуір мешіт-медреселер айналасындағы имамдар мен мәзіндер, қарилер, халфелер осы қаза уақытында қатты байып жатыр деп түсінеді. Абайға сол жайды баса айтады. Өзінің қызғанышын қоса отырып, кейбір өш қари, халфе, мәзіндерін атады. Әсіресе соларды көп жамандады. Бұның айтуынша, бас махалладағы Шәрібжан халфе, Самат қари, соқыр қари, Самұрат мәзін сияқтылар қазір қуанып жайнап жүр. Олар жаназадан, фидиядан, хатімнен және өлген адамның жетісі мен қырқынан күні-түні мол жем айырып жатыр. – Ибраһим мырза, шүбә қылмаңыз, Шәрібжан халфе, Самұрат мәзіндер, осы қазада халық көрген фәләкәтқа қапаланады дейсіз бе? Жоқ, жоқ, олар әлбәтте барынша қуанады, семіре түседі. Бұндай кіріс оларға тіпті айт күндерінде де түскен емес. Неге қуанбасын "Өлімді жерде молда семіреді, өлеңді жерде өгіз семіреді" – деп қазақ халқы бек біліп айтқан. Мен бұлардан, хатта хазіреттің өзінен де сондай түңілгенмін. Сол қадар ғайыптаймын оларды. Халыққа жаны ашымас азғындар деуге батылым да барады! – деді. Абай халыққа осы жаназа оқу, ас беру, хатім жасау жөнінде ақыл айту керек деген. Адамды аз жиып, өлікті тез қойып, сақтану қажет дейді. Осыны көпке жеткізу шарт дейді Абай. Ал Сармолла Абай сөзіне қоса өзінің күндегі өш мәзін, халфелерін көбірек жамандайды. Абай болса енді үнсіз, салқын тартынып қалған-ды. Сол ажарды да байқап Сармолла халыққа сақтық жөнінен өсиет айту керек екенін де аса құптап сөйледі. Бірақ соны айтып келіп және де Шәрібжан халфе, Самат қари, Самұрат мәзіннің бұндай өсиетке соншалық қарсы болатынын айта жөнелді. Және де олардың халық үшін ешбір қабырғасы қайыспайтынын еске алды. Көзін жұмып, басын шайқап, таңдайын қаға берді. Абай Сармолланы дін басылардан басқарақ көретін. Оның шығыс ақындарын жақсы білетінін және солардың көп кітаптарын сақтайтынын ұнатушы еді. Абай бұдан Шайхы-Сағди, Хожа Хафиз, Әлішер Науаидың кейбір диуандарын алып, қайырып та жүретін. Өзге имам, хазіреттерден, қарилерден бұның жалпы дүниеге көзқарасын да кеңірек көретін. Және қаланың қазақ халқы осы молдаға балаларын көбірек оқытатынын білуші еді. Сармолланың содан арғы ішкі сырын Абай білмейтін. Қазір мынандай қала халқының ауыр қазасы уақытында "ақыл қосатын адам осы болар ма" – деп, әлде бір үмітпен шақырған еді. Бірақ дұрыс сөздермен қатар, Сармолла да осындағы бар молда сияқты: "Жаназадан анау көп алды, фидиядан мынау көп тапты. Мен аз алып қалдым, қақас қалдым!" – деп өзінше қызғанышпен өртеніп отырған сияқты. Сармолла әр сөзді өзінің өш, күндес молда, халфелерін жамандауға сая берген соң, Абай бір кезде оны қатқыл үнмен қағып, сынап сөйледі. – Сармолла, сабыр! Шағир айтпап па еді: "Кісінің бір ғайыбын маған айтып келген адам, менің жүз ғайыбымды кісіге де барып айтар" – деп. Мынандай қалың қаза, қайғы уақытында өштік-қастықты алдымен айтпай қоя тұрсаңызшы! – Әлбәттә, әлбәттә, Ибраһим мырза, тұман жоқ, сіздікі тура. Ғарибыңыз өзін ғайыпты санайды! – деп Сармолла қызарды да, бөрік киген басын төмен иді. – Маған не мәслихат етесіз, енді соны айтыңыз! – деді. Абай бұған: – Тым құрса мешітке намазға жығылатын адамдарға, тіпті болмаса жұма күні хұтпа соңынан махалла халқына өсиет айтыңыз! – деді. – Осы жұқпалы аурудан сақтану үшін жаназаны, хатімді, асты басқаша жүргізу керек, аз адаммен өткізу дұрыс деңіз! – деді. Сармолла Абайдан шын ұялған еді. Енді көп отыра алмай: – Хұп-хұп! Бәрекәллә, мен өз хәрәкетімді енді бастармын. Үйде отырып өзіме өзім айтқанша, махалла халқының арасына баруға талап етермін! – деді. Сармолла кетер уақытта Абай орнынан тұрып, сыпайылықпен қол алысты. Қоштасып жатып: – Шәкірттеріңізге әсіресе көп ұғындырыңыз. Ата-аналарына, көршілеріне сіздің өсиетіңізді таратсын. Сізден оқыған шәкірттердің бұл күнде азамат болғандары да бар. Соларға да сәлем жолдаңыз, шынында махалла халқы сіздерді ұстаз көреді. Өзгелердің сөзінен сіздер айтқан сөзге тезірек иланды емес пе? Сол себепті осы қаладағы мәсулияті бихисап зор деп білемін. Бұл ұждан, ахлақ адамгершілік алдындағы қарыздарыңыз деп санаймын! Солай емес пе? – деді. Сармолла тағы да басын шұлғып: – Әлбәттә, әлбәттә! – деп, әлденеге қысылғандай асыға басып ширыға жөнелді. Ол осы бетінде Құмаштың үйіне жақын жердегі мешітке ястау намазын оқуға жөнелді. Көше қараңғы еді. Екі ғана пұшпақ айналды да, ол мешіттің шарбағынан кірді. Қазір намазға келетін көпті тосып отырған отыз-қырық адам бар екен. Бұлар махалланың намазқой діндар қарттары мен мешіт-медресенің мәзін, шәкірт, халфелері. Сармолла осы жұрттың арасына келді. Қара түнде мешіттің түбінде жүресінен отырған бұл топтың көбі үнсіз, жабырқау. Сөздер ақырын айтылған күбір түрінде. Екі адам немесе қатар отырған үш адам арасында ғана қысқа айтылған жауаптар жиі үзіліп отыр. Кеш қараңғы болса да, Сармолла бұл отырған адамдардың көпшілігі махалланың жай халқы екенін аңғарды. Бар жиын осы мешіттің имамы қарт хазіреттің келуін тосып отыр. Сармолладан кейін де намазға келген оншақты адам қосылды. Бұлар да қаланың елі, кәсіп халқы. Бар топтың ішінде мешіт, махалла бастықтарынан соқыр қари мен Самұрат мәзін бар екен. Сармолла жаңағы Абаймен сөйлесіп шыққан күйде, сәл қызынған, ұялған қалпында болатын. Халықтың қазасы уақытында дін ұстаздарының құлқынан ұялуға тура келетінін айтып, сәл дауыстай, сөйлей жөнелді. Бұған себеп болған Сармолланың қасында отырған сәлделі қара сақал, қартаң шәкірттің сұраған сөзі еді. Ол Сармолладан бүгін неше жаназада болдыңыз деп сұраған-ды. Сармолла әуелі отырған көпшілікке естіртіп: – Мен бүгін ешбір жаназаға барғаным жоқ және бұдан былай мүмкін қадарымша бармасқа тырысармын! – деген-ді. Бұл сөзді естіп қалған соқыр қари мен Самұрат мәзін қатарынан үн қатты. – Астағфиралла, астағфиралла! – Сіз күпірлік етесіз, да молда! – Исламиятқа хилаф сөз! Қайтыңыз райдан! Қайтып алыңыз ғайыплы сөзіңізді! – десті. Бұл жай Сармолланың ең әуелгі демінен-ақ дін басылармен шиеленісе, шекіме сөйлесуіне себеп болды. Сармолла осыдан соң бар жиынға естіртіп, суырылып, шапшаң сөйлеп кетті. Қатты, қатал жайларды үсті-үстіне айта жөнелді. Бұнда отырған өңшең діндар қауымның көбіне мүлде тосын және құлақ түршіктіретін оқыс сөздер айтылып жатыр. – Үндемеуге мүмкін емес. Хаста күшейіп, қаза көбейіп, махалла халқы қалың апатқа ұшырап барады. Кемені толқын ұрып, бар қауым ғарқ болар халетке жетсе не істер еді? Әрбір заманның өз дағуасы бар. Бұл оба науқасы – жұқпалы ауру. Соған көре жаназаны, фидияны, хатімді, өлген адамның үйінен ас ішуді, жетісін, қырқын беруді қазіргі күндерде мұтла басқаша ету керек. Ауру тарамас үшін, көпшілікке фәләкәт жетпес үшін, енді жаназаны, хатімді, хатта барлық басқа хәрәкәтті азайтып, мұтлақа өзгертіп, ада қылу лазым. Осыны махалла халқы білсін де тұтынсын! – деп тоқтады. Бұл сөздерге жарыла жаздап, жерге түкіріп, бәддұғасын ішінен оқып, тулап отырған жаңағы қари мен мәзін қатар дүрсе қоя берді. – Сіз, жаназа қалай болсын дейсіз? – Хатім қалай болсын дейсіз? – Жамағат жиналмасын, мұсылманшылық қарызын ада қылмасын дейсіз бе? Сармолла бұларды тыңдап болып, салқын қабақпен, қысқа, қатаң жауап берді. – Жаназаға бір ғана дін ұстазы барсын. Хатімді бір ғана адам жасасын. Ac ішу болмасын. Жаназа, фидия, хатімге босқа барып, текке үнсіз отырып, ақша, пұлды түпсіз терең қалталарына жітіре беретін қарилер, мәзіндер тоқталсын! – деді. Өзінің екі дұшпаны – соқыр қари мен Самұрат мәзінге бар сөзді әдейі қадай сөйлейді. Егесе түсіп: – Әрбір адам өлген үйге бара бермесін, ауру таратпасын, одан да инсап ойласын! – деп қызына түрегелді. Мәзін мен қари де орындарынан атып тұрысты. Айғайлауға мұршалары болмаса да ұрса сыбырлап, бүліне күбірлеп кетті. – Сіз діннен шығарсыз! – Сізге шариғат хүкімі керек! – Сіздің күпірлігіңіз хадден асқан. – Астағфиралла, не дейді? – Нәмәрт! – десіп, Сармоллаға арналған ыза мен кек қайнай бастады. Ал бұлардан басқа намазға келуші көпшілік Сармолланың сөзін үлкен ықыласпен аса ден қойып тыңдағандай болды. Мәзін мен қаридің ашулы сөздерінен бет бұрып, ол екеуіне сырт беріп, Сармолланы қоршай берісті. Осы кезде шеткі отырған бір-екі қартаң адам "хазірет, хазірет келеді" – десіп орнынан тұрысты. Енді бар жұрт тез ғана сөздерін тыйды. Мол, ақ сақалды, қолына ұзын аса таяқ ұстаған, басында үлкен сәлдесі бар. Аяғын аса ақырын, әлсіз басқан дінбасыны жиын түрегеп қарсы алды. Намазға ден қойып, мешітке кіріп келе жатқанда да жаңағы қаридың, мәзіннің кеуделеріндегі ыза мен өштік өрттей болатын. Қаталдық пен кекшіл ашу, тегі, мінәжат үйіне діндар адамзат алып кіретін пәлекеттер емес еді. Бірақ сол қари сол қалпында-ақ ястау намазының соңынан құран оқи жөнелді. Осы махаллада бүгінгі күн қаза болған мұсылмандарға арнап "ясин уәлқуранул хаким" – деді көзін жұмып. Бұхар мақамына салып, ұзын сүрені жатқа созып отырды. Бірақ бұрын өмірі жаңылып көрмеген соқыр қари сүренің бас жағын оқи отырып, Сармолланың жаңағы сөздерін ызалана еске алған еді. Ойы сәл соған бөлінгенде аузы сүреден жаңылып кетті. "Ләтунзира каумән мә унзира" деген тұста "каумәннің" орнына "қалан" – деп қалды да, айнала халфе-шәкірт, мәзіндердің қатарынан жөткіріп, қозғалақтап қалғанын аңғарды. Өзі де ырғала түсіп, тамағын қайта-қайта кенеп, ішінен Сармолланы оқтай атып, "кәззәп!" деп те қалды. Содан ары даусын қатты шығарып, мақамын түзеп, сарнай жөнелді. Сармолла болса жаңағы тұста намазда отырған молда емес, барлық жұрт білетін "ясиннен" соқыр қаридың жаңылғанын масқара көрді. Үнсіз ғана езу тартып, өз ішінен "шоқ" дегендей боп: – Соқыр қариды құдай атты. Маған қас ойлаған үшін "Кәләм шариф" ұрды, – деп сүйсініп қалды. Сол түнгі намаздан тараған жұрт өздерінің үйлеріне молдалар арасындағы қақтығыс жайын айтып барысты. Бұл кеште намазға келген адамдар көбінше шала оқыған, тек жастары ұлғайған соң біріне бірі еліктеп, намазға ден қойған боп жүрген қаланың алыпсатары, әртүрлі ауқаты бар, осы мешітке жақын жерде үлкенді-кішілі үй-жайлары бар қазақ саудагерлері. Тегінде Слободка халқының көптен-көбі қазақ болғанда, осы махалла немесе қазақша аталатын "басжатақтың" бар халқы қазақ болатын. Үйді-үйлеріне қырдан келген көп елдің керуендері жататын да осы адамдар. Әрине, басжатақтың көпшілік халқы бұлар емес, олар неше алуан жұмыс, кәсіп ететін кедей, нашар бұқара болады. Ол халық болса мешітке келуге мұршасы жоқ. Ұзақ күнге ауыр бейнеттен, үздіксіз қара жұмыстан титықтап келеді. Іңір қараңғылығымен аралас сүріне жығылатын ит азаптағы жандар. Мешітке барып, күнде бес уақыт намаз оқу былай тұрсын, олар жұмасында бір болатын күндізгі жұма намазына да бармайтын. Бұл көпшілік – бұқара мешіт, хазірет, халфе, молда атаулымен өте алыстан білісетін. Тек жақындарының қазасы кезінде ғана амалсыз кездеседі. Рас, осы оба науқасы шыққалы сол қалың көпшілік молда, хазіреттерді не көршілерінен, не өз үйлерінен дағдыдан тыс, жиі көретін болған. Обадай апат қазаман аралас сумаңдап жүрген молдаларды ел сүймейді. Ұзын шапанды, сәлделі, сақал сипағыш сопыларға жұрт қаза көрген жүрекпен амалсыз көнсе де, іштей жек көреді. – "Өлімді жерде молда семіреді" – деп, биыл осы молдалар мен халфе, хазіреттер де жалақтап кеткен екен! – Құнығып алған-ау! Жас өлімі, жалғыз өлімі, жаны аяулы жақсы өлімі, жасы жеткен кемпір, шал өлімі, бұларға бәрі бір бас. Тек қымбат жаназа болса, түсім көп тиетін жер сезсе ғана бұлар жақсы. Онда шырайланып, сыпайыланып, жібектей есіліп кетеді! – деп қала халқы сырттарынан көп сын айтады. Молда атаулыға халық көпшілігі осы күндерде өзге кезден әсіресе суық қарайды. Қала кедейінің үйлеріне елден келіп түсетін ағайын, тамыр-таныс, керуен-кешін болса, олар да мешітке намазға бара қоймайды. Сөйтіп, түнде бас мешітте ястау намазының алдында, дінбасылар арасында болған қақтығыс бұл махалланың көп халқына тарамаса керек еді. Бірақ молдалар солай ойласа да, анығында, түндегі намаздан қайтқан қырық-елу кісінің өз үйлеріне ақырындап, құпиялап айтып қайтқан сыбыстары, ойда жоқта аса көп үйлерге жетті. Сансыз көп адамдардың құлағына тиіпті. Қаланың өз халқы тұрсын, Семей маңындағы сан тарау жолдар мен талай-талай елдерден келген қазақ қалашылары, старшын, болыс, байлары да өздері түскен пәтер үйлерінен түнде болған жайды оқыс лақаптай естіпті. Сонымен, бүгін жұма күні мешітке дәл осы жолғы жұма намазына жиылған жұрт өзгеше көп болды. Ауыр қаза, қайғы-қауіпке түскен халықтың обадай науқастан үріккені сонша, қазіргі күндерде не болса соған сеніп, не болса содан ем, лаж күтіп тұрған шақ. Пәледен сасқан халық өзінің қысылған халіне қайдан да болса дәрмен етер, пәрмен болар үміт талшығын іздейді. Көңіл мен көмекті көксейді. Сондай қараңғыда сипалау жөнімен әр саққа толқиды. Саңылау сезілген әр жаққа түртінеді. Кей топтардың үміті мешітке ауады. Ондағы ишан деп аталатын имамға, қари, халфелерге жалтақтайды. Бір нәрсе біле ме, айта ма десіп те үміт етіседі. Бүгін жұма намазына келе жатқан халықтың ойда жоқ күйде соншалық көп жиылғанын білген қарт ишан намаз соңынан хұтпа оқымақ болды. Ол хұптада халыққа айтатын уағыз-өсиетін осы пәлекет, оба науқасына байланыстыра сөйлемек. Оған тағы бір себеп, түнде ястау намазынан кейін бұл қарт имамды үйіне шейін шығарып салған Самұрат мәзін мен соқыр қари екі қолтығынан демей отырып, Сармолланың бар "сұмдығын" жеткізген. Асыра сөйлеп, аптығып айтысып, қатты бір залым еткен зұлымдықтай баяндаған болатын. Екеуі кезектеп сөйледі. – Өзін жаназаға халық шақырмағанға қызғанады. – Өзгелер фидия, садақа тапқанда мен құр қалдым деп қастық ойлайды. – Бұл халықты аздырады, хазірет. – Махалла халқы надан, қараңғы, әрбір уәсуәсаға сенеді. – Сармолланың мінезінен қауіп ойлаңыз, хазірет! – деп қари бір ауық қатаң үнмен, қапалық білдіре сөйледі. Зор дауысты мәзін де тар көшенің түн тыныштығын бұзып, саңқылдаған үнмен жара сөйлеген. Бұрын ақырындау сөйлесіп келсе, енді имамның қақпасына жетіп, қоштасар жерде бар салмақты дәлелін, зілін құлағы мүкістеу қарт хазіреттің көкейіне құя түспек боп, әдейі қатты сөйлейді. – Айтпады демеңіз, хазірет! Сармолла сөзінің зәһары соншалық қатты. Хатта обаның өзіндей, жұқпалы, зарарлы сөз. Көрерсіз, біздің махалланың надан қауымына, әрбір қорасына, лашығына сол Сармолла сөзі жетсе, бұл халық, бәлки, жаназа шығарудан, хатім етуден де тыйылып қалар. Хазірет, сіздің хайырлы фатиқаңыздан бұл халық уаз кешіп, бас тартып қалып жүрмесін. Сүбіханалла, не ғаламаттар боларын ойласам, ұжданым түршігеді. Сіздің хайыр фатиқаңыздан тартынып, халық ұстаздарына беретін хайыр-уазифаларынан да бас тартуға мүмкін! – деді. Бұл шаққа шейінгі сөздерді үнсіз тыңдаған хазіреттің жаңағы соңғы сөзден соң сақалы жиі сілкінді. Ол төмен қарап күбірлеп тұр. Кейбір "фәләкәттарды" естіген жерде, соны зарарсыз етпек ниетпен оқитын "Лаухынаманың" тиісті дұғалығын оқыды. Сармолла болса, айтқан сөзінен қайтар түрі жоқ. Ол түнде намаздан қайтып келе жатып, өзі бастаған сөз бен мінезге іштей қатты ырза болған. Бұны аз уақытқа қоршаған қарт-қариялар шешіліп сөйлемесе де, бір-бір ауыз: "бәрәкәлла", "осыны айтыңыз", "сізге рақмет", "Сармолла, сіздікі ақыл" – деген тәрізді үзік-үзік үндер қатқан. Сармолла өзін құптаған шырай сезіп қалған-ды. Жаратылысында шапшаң, қызбалығымен қатар мақтан сүйгіштігі бар Сармолла жаңағыдай жылы үндерді өзіне халық көрсеткен құрмет-қошемет деп ұқты. Талайдан Сармолланың мешіт-медресе істеріне араласуына, жақындауына кедергі боп жүрген көп жылғы жаулары – Самұрат мәзін, соқыр қариды енді бұлар анық жазалайтын тәрізді. Солардың дәл өлер жерінен оқ атып, жарақаттайтын құрал тапқанына Сармолла әсіресе сүйсінеді. Олар бұған не істемеген? Жетекке ергіш қарт ишан, имам болса осылардан, Шәрібжан халфеден ары аспайды. Сонымен бәрі бірігіп, Сармолланы бірде-бірі жаназаға, фидия, хатімге шақыртпауға тырысады. Ол былай тұрсын, соңғы бір жарым жыл бойында хазірет пен осы мәзін, қари, халфелер махалла байларының мешіт-медресеге жіберген жылдық зекет малынан, хайыр-уазифасынан да құр қалдырып келеді. Ал анық ғұламалыққа келсе, Сармолла бер жақ қана емес, ар жақтағы жеті мешіттің де имам, халфелерінен өзін артық молда санайды. Өйткені бұл "Бұхарай шәріфте", "Мирғарап" медресесінде оқыған. Кейін Қазан шәһәрінде, Мысырдан жиырма жыл оқып қайтқан соңғы ұстазынан "Шарх Ғабдолланы" да оқып, ғылым тамам еткен. Сондай Сармолланы, бұның өз ойынша, осы махалланың имамы ету керек еді. Тіпті болмаса қазіргі имам, кәрі ишан қайтыс болған соң, соның орнын басатын етіп қазір халфе қойып, мешіт, медресенің қадірлі ұстазының бірі етіп ұстаса керек еді. Ал оның орнына соқыр қари, Шәрібжан халфе, Самұрат мәзіндер өздерімен жемтіктес, пиғылы пасық Самат халфе деген шала молданы үлкен халфе етіп қойып отыр. Бұл жайларды Сармоллаға жиі ойлатып, ішін қатты қайнатып жүрген күй осы соңғы екі жұма ішінде, оба науқасының үстінде өзгеше күшейе түсті. Бас мешіттің халфе, қарилері әзірше бірде-бір түсімі көп жаназаны Сармоллаға оқытқан жоқ. Көп үйлердің хатімі, фидияларына да бұны әдейі шақыртпады. Сырт қалдырып жүрген, аңдысқан жаулар соқыр қари мен семіз мәзін Самұрат. Ал олар өздері болса, дәл осы соңғы он бес күн ішінде көп түсім тапқандарын танытып қойды. Соқыр қари бұрынғы тоқал үйін темірмен шатырлап жатыр. Ол аз күнде "көк төбел" үйлі болады. Ал семіз мәзін үнемі жаяу жүруші еді, қазір жонынан жарылған жирен аты бар. Соны енді әдемі, жаңа қара тарелейкеге жегіп шығатын бопты. Сармолла болса, неше жылдан бері сауыры бір жұмырланбайтын тарамыс тарлан аттан басқа түк тапқан жоқ. Оның да арбасы жоқ, ер-тұрманы жүдеу ғана. Үйге келген соң да Сармолла өзінің өш-қастарына қаншалық зақым келтіргенін сүйсініп ойлады. Сан рет жымия түсіп, қабағын жыбырлатып қояды. "Бәдбәхыт жүзіқаралар, көрсетермін мен әлі сіздерге! Жамағат алдында жүздерің қара екенін әшкере етермін!" – деп қояды. Әсіресе тағы бір өзіне мәлім берік жайларын еске алса, тақаты қалмайды. Бұл түннің көбін осылайша қызынып, осылайша құлшыну үстінде Сармолла ұйқысыз өткізді. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|