Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
2 Абай Қарамолаға көп жолдас ерткен жоқ. Қасына алғаны Ербол мен Көкбай, Баймағамбет. Жастардан Мағаш, Дәрмен ерді. Өзге жастан Кәкітай, Әбіш те бірге ермек болып еді, Абай оның екеуіне де ауылда болуды үйғарды. — Сенің керегің мен көмегің көп-ақ болар еді,— деп отырын Абай Кәкітайға: — бірақ кешегі ағайынның байлау ы бойынша сен Оспан үйіне бала боп кіресің. Үлкен ауыл, мол шаруаның бас-көзі, иесі сен боп қалдың. Сен сол міндетіңе көңіл бөлмесең болмайды. Және Тәкежан мен Ысқақ сені сонда кіргізуді үйғарған соң, сен орнықпай, тағы маған еріп кетсең ыбыр-жыбыр қоздана береді. Сен сол жүмысында қал!—деді. Ал Әбішке көп дәлел айтқан да жоқ: — Сен оқудан демалысқа келген адамсың. Қырдың тартысы мен таласы, маған деген жау жаласы бүгін басталып, бүгін тынып жатыр ма! Сенің жәрдемің қарлығаштың қанатымен су сепкендей, жамандық ертін тыя алмас та. Өз мандайыма жазылғанды, өз иығыммен көтеріп керемін, қарағым. Сен алаң болмай, демалып, әл жиып, тынығып ал! — деген. Абай осылай деумен Әбіштің басын қырдың лаңынан да, тіпті, өзінің ісінен де аулақ, аман еткісі келгенін білдірді. Ал Әбіш болса, анығында, әкесінің бұл жолғы сапарына соңғы бір жүма-ның ішінде көп көмек, әрекет еткен-ді. Бірақ ол жайын Абайға айтпай, тек өзге жас достармен, Павловпен ақылдасып, соларды тегіс қатарына ала жүріп істеген. Ең әуелі осы жолы Қарамолада, жандарал алдында болатын жауап аз қатер емес. Сол күдікті кезенде зәкүншік, қағазқой, арызжанды кеңселер мен әкімдерге тосқауыл болатын деректі қағаздар керек. Абайдың үстінен жүрген шағымдар тегіс сондай қағаз жүзінде... Ал мұның сүйеніші тек қана әделет, ақтықпен қалың ел болса, олардың бәрінің бұл базарда құны жоқ. Әсіресе, ауызда, көңілде жүрсе, тек қана көрінбес көмек. Соны Павловпен ақылдасып, анық түйген Әбіш көп қағаздар жазуға кіріскен. Мұнда былтырғы недоймщиктер ісі неден туғанын, қандай қиянат, қасқырлық мінездер ел бейнетқорын зарлатқанын жазды. Ел атынан жазды. Сол істе Абай «қара-шығын» жинаушылармен ғана алысқан боп көрсетілді. «Егер Абай көмегі болмаса, сол күндерде сахарада үлкен лаң туып, кедей малшы-қосшының атбашар, старшындармен қатты қақтығысып қалуы даусыз болғанын айтты». Осындай елге, даланың кедей жұргына жәрдемі көп жанашыры, әділеті зор болғаны үшін бүкіл қазақ даласындағы қалың ел оны біледі, сүйеді және ұлықтар алдында ақтайды», осының растығына Шыңғыс болысының бар ауылнайдағы көгапілік халқы қолдарын қояды. Өбіш бүдан бөлек екінші арыз қағазды тағы жазды. Онысы: жатақ егінін ойрандаған потрава турасында. Жаңағы арызға жалғас, мұнда Абайдың отырықшы момын шаруаларды жабайы көшпелі және зорлықшылардан қорғағаны айтылды. Бұл істің неден туғанын, растығы қандай болғанын қазақ емес, тіпті, көлденең куә орыс крестьяндарының да арнаулы акты жасап, айтып кеткенін келтірді. Крестьяндар жасаған актының копиясын де Әбіш әлденеше рет көшіріп әзірледі. Сонымен соңғы бірнеше күн ішінде Әбіш, Дәрмен, Мағаш — барлығы боп, ел арызына Абайды қорғайтын жүрпың қолын қойғызып шықты. Бұл күндерде күзектерде жиі отырған Ералы, Ойқұдық, Кіндікті сияқты қоныстардың бәрінде де Шыңғыс бо-лысының он бес ауылнайының санағы бар. Солардың бәрін жаңағы жігіттер аралап жүріп, анық хал ықтың талабын көрсетіп, қолдарын қойғызды. Тегінде, ояз, сот кеңселерімен істес боларда, ел ішінен осындай приговор жиылуы бұл сахара үшін үйреншікті әдет. Бірақ бұрын ел атынан жалған приговорлар жасалатын. Және біреуді жазалау, қаралау, әлекке салып, жазаға ұшырату үшін жиналған «приговорлар» болатын. Мұны жасағанда да болыс-билер, пәлеқор-лар жасап, жазықсыз жандарды жарадар ету үшін жұмсайтын. Мына жолғы «приговор» Абайға ел тілегін білдірген адал куәлік болды. Жатаққа осы қзғаздармен келген Дермен болатын. Ол үйден-үйге кіріп жүріп Иістің, Жұмырдың, Қаңбақ, Тоқсан, Сер-кештердің өздерінің де, әйелдерінің де қолдарын қойғызған. Бұл істе Дәркембай, Базаралы, Абылғазылар анық игіліктің талабы барын ұқты. Өздері жеке бастарының қарызындай санап, «Абай үшін қолым емес, қаным қажет болса іркілем бе!» десті. Жатақтың кішкентай балалары Рахымтай, Асан, Үсендерге шейін Абайға керек қағаз дегенді ұғып, шешелеріне қолдарын жақсылап қоюды тілек етісті. «Абай ағама керек», «Абай үшін көмек», «Абай ағаның ұлыққа беретін жауабына керек», «Біздің жатақ үшін жауапқа барады, жолы болсын!» деседі. Дәркембай Әбішке өзі кеп ақылдасып, Абайдың қасына жатақтан Серкешті қосуға байлаған және өзінің кәрі досы, Абайға қадірлі кедей ақын Байкөкшені де әдейілеп Қарамолаға жүргізетін болған. Барлық қолдар қойылып, қалың арыздар, ақтылар әзірленіп болған соң, Әбіш бір топ қағазды Семей губернаторының өз кеңсесіне Әлмағамбетпен жөнелтті. Және бір топ копияларды Қарамолаға, сол жандарал алдына ел-жұрт атынан Байкөкше мен Серкеш алып барады. Міне, Әбіштің алаңсыз болуын Абай өзінше ойлағанда, Әбіш әкесінің сапарына осындай оқымысты баласының жәрдемін қосқан еді. Дәл аттанар кезде Абайдың оңаша шығарып алып, ақылдасқан жалғыз адамы — Павлов болды. Ол Абай сөзін тындамас бұрын сырлас достық ажарымен бір жайдан өгіліп алды: — Ибрагим Кунанбаевич, көңілсіз жолға барасыз. Уақытта қысқа. Кейбір үсақ нәрселерді айтпаса да болар еді, бірақ енді тез көрісеміз бе, жоқ па!? Сондықтан айтып қалайын деп отырмын. Мен сізді, сіздің ауылды соншалық жақыным, досым көріп алыппын. Оспанға сіз ас бергенде көмегім тимесе де, сахараның сол әдетін көрейін деп келіп ем. Одан кейін, сіздің сахарада жаңада шыққан Салтычиха, Кабанихалар жасаған әлек, әурені көрдіңіз!— деп күлді де, Мәніке мен Қаражан мінездерін есіне алды. Бұнысына Абай да күлді. Павлов әлі де күле отырып: — Мирасты бөлуде Құнанбайдың бір баласы Федор Иванович болмағандықтан және араласа алмадым. Ал осы қазір кетіп бара жатқан жолыңызға, тіпті болмаса, кейбір сөз көмегім, мәслихатым керек болар. Менен не туралы болса да сұраңыз!— деді. Абай Павловтың бұндайлық өзірлігіне, шын достық бейіліне алғыс айтты. — Семейдің губернаторы осы жолы Қарамолаға келуі керек. Ол — менің бұрын кездеспеген адамым. Қандай мінезді чиновник? Және сонымен қалайша сөйлескенімді мәслихат көресіз? Өз кеңсесінің бір адамдары арқылы сөйлессем бе? Немесе өзім жүзбе-жүз сөйлессем бе? Жоқ, әлде, менің үстімнен жауларым беріп жатқан көп жала, жалған шағымдар болу керек, сол ретте адвокат жалдап алам ба?— деді. Павлов бұл жайлардың жауабын тез ойлады. — Қазіргі Семипалатинск губернаторы жанд келген адам ғой. Қаладағы адвокаттар мен ірі чиновниктер арасындағы пікірлерді естігенім бар. Бұның бір мінезі «өзінен қорқып, жасқанған адамға рахымы жоқ» дейді. Ал «тура, батыл жауап айтатын адамдарға кейде ойламаған, күтпеген кешірім жасайтыны да болады» деседі. Осыны бір ескеріңіз!— деді. Абай бас изеді. — Бұны білдіргеніңіз жақсы болды. — Екінші, әдейі сізге бір айтайын деген сөзім — патшаның қай чиновнигі болса да қазақ даласын «жабайы, қараңғы, надандар даласы» деп біледі. Ал сіз олардың қайсысына кездессеңіз де, сол далада Ибрагим Ку нанбаевич бар екенін аңғартыңыз! Білсін олар! Осы елдің ішінен туып, осында өмір кешіп отырып, адамшалық қасиет, әділет, шыншылдықты және де поэзияны, культураны сол чиновниктердің бәрінен де артық түсінетін, сүйетін Ибрагим Кунанбаевич бар екенін білдіріңіз! Намыспен таңытыңыз. Ызамен білдіріңіз! Ең ақыры, бұл сіздің халқыңыздың намысы!—деді. Павловтың қазір жүзі қызарып, қабағы түйіліп алыпты. Үлкен көкшіл көздерінде қайнаған ыза, әділ ашудың оты білінген. Абай өз ішінен: «Айдау қорлықта жүрсе де, жай бір сейілде жүрген кісідей. Қымсыну, жасқану жоқ» деп, орыстың тұтқындағы, айдау каторгідегі сансыз көп халық ұлы, өршіл ерлерін есіне алды. Дәл осы кезде бұлардың қасына үсті-басы шылдырлап, аяғын сарт-сүрт басқан біреу келіп қалды. Екеуі де жалт бұрылып қарап еді, қастарында жер астынан шыққандай, сарала қылыш асынған, қызыл жиекті киім киген, орта жасты жандарм тұр. Ауылда, сахарада — анық сарала жандарм! — Господин Павлов, его превосходительство Семипалатинск полицмейстерінің арнап тапсыруы бойынша сізді, рұқсатсыз киргиз даласына кеткеніңіз үшін лезде тауып, тұтқынға алып, қалаға жеткізу бұйрығымен келіп тұрмын. Тез менің соңымнан еріңіз!—деді. Абай танданумен қатар ызаланғандай болатын. Ал Павлов түгі кетпеген кісідей, жаңағы сіресіп, шытырдап тұрған жандарм төресіне, тіпті бір елеусіз, болымсыз жандай қарады. Оқыстан келгеніне бір сәт те шіміріккен де жоқ. Көзін сәл сығырайтып, қатандау үнмен, жай ғана жауап тастады: — Сіздің артыңыздан қазір ғана еріп кетпеймін! Оны сіз білуіңіз керек!— деді. Полиция адамы түс шайған болып: — Жоқ, бөгелуге кішкентай да аялым жоқ! Қазір маған еріңіз...—дей беріп еді, Павлов үлкен кекесінмен, салмақпен күліп жіберді: — Артыңыздан қазір еріп, Семипал атинскі ге, жүз шақырым жерге менің жаяу бармайтынымды жақсы білесіз! Әуелі, ат тапқызып ерттетіңіз! Өзіңізде ат болмаса, осы ауыл иелерінен әдехшенен,— деп соңғы сөзді нығыздай түсіп,— маған арнап, ат сұрап алыңыз. Ал мен биыл соңғы рет жақсылып тұрып, тойғанымша қымыз ішіп аламын!— деді. Ёнді ғана Абай екеуі саспастан орындарынан тұрысты. Осы күні түске жақын Абай мен Павлов жандармның көзінше құшақтасып, сүйісіп қоштасты. Барлық жастар тобы қымбат қонақты амалсыз аттандырып салды. Солар ұзап кеткен соң ғана Абай да атқа қонған. Дәл осы күндерде Базаралы да көбінше ат үстінде болды. Әзімбайлармен төбелес сағатында, үйінен шыққан Базаралы сол соғыстың аяқ кезінде еті қызып, бой жазып шоқпарын сермеп, ашу кернегенде айқайын салып, өзі де соғысармен болған. Артынан талқы-тартыс салмағы өз басына молынан түскенде, белінің шойырылмасын ұмыта бастады. Сол күндерде Абай араласып, жатақтардың ісі бір кезенде болса да оңға шыққандай болған соң, мұның көңілі де сергіп, еңсесі де көтеріле бастаған. Ал белінің құяның осы өткен жаз бойында Дәркембайдың ақылы бойынша мықтап емдегені де бар-ды. Тайлақпай құдығының қақ қасында Үшқараның ащы көлі бар. Соның сор батпағы жел науқасқа мың да бір ем деген сөзді көп естіген Дәркембай, өзінің Базаралы досын жаз бойы астауға, батпаққа салып емдеген-ді. Енді сол емнің арты бұрын қорғаншақтап жатқан Базаралыны қатарға қоса бастады. Ол жайын Базаралы өзі әзіл ғыпсөйлейтін. — Е, бұқпа торғай сияқтанып, әншейін, «бұға берсем құтылады екем» деп, сол аурудан текке қорқып жата беріппін... — Сорға түсіп жазылдың ба? — Сордың өзі ем болды-ау!— дегендерге де әзілмен жауап айтатын: — Несін айтасындар, мен баяғыдан күншуақтап, құсмамықтап, мамырлап рақат тапқан жанмын ба! Сондай сордан, соққыдан, зорлықтан жол табам деген жансебіл емеспін бе! ?— дейтін. Қазір Базаралының атқа мініп, жақын елдің қалың ауылдарын тынбай аралап жүруінде өзгеше мән болды. Ол енді Абай үшін еңбек етуге кіріскен-ді. Бұл ісі Дәрмен жатаққа келіп, Абайды қорғайтын «приговор» жинаудан басталған. Сонда Дәрменмен оңаша сөйлесіп, Абайдың басына осы жолы қастық көп, қатер барын білген соң Базаралы жатақтың «приговорын» бергізуден бөлек, өзі үшін де бір байлау жасаған. Дәрменнің бұған айтқан оңаша сөзінде, әнеугі жанжалдан соң Тәкежандар Абайды «Құнанбайлықтан, Ырғызбайлықтан шықты, атадан кетті, ата жолынан безді... әруаққа қас, туысқа қас, атаның ұлына қас болды» деп үн қосыпты. Ал Абай тергелетін үлкен істің бірі — былтырғы «қарашығын», «недоймке», сонда «кедей көпшілікті қарсылық жолға бастады» деп те кінәлаушылар бар... Алыста отырса да Абайға жыланша сүғын кадап, бағып отырған Оразбай бар. Оған жаңағы сөздің бәрі жанындай...— деп, осы күйлерді Дәрмен соңғы сырлар есебінде жеткізгенде, Базаралы ойлана түскен. - Құнанбайдың ұлы емес, одан кетті десе, ата жолынан безді десе, дұрыс айтады. Тіпті, сол кеткен мін бе екен? Кеткені рас, бі-рақхалыққа кетті... Халық үшін қасқырдай аталастарымен ұстас-ты ғой. Сол үшін енді жауапқа, сотқа ілінеді ғой?!. Үндеме, бұл да халықтың жанын салатын, барын беретін жолы екен. Сен Абайдың өзіне айтпай-ақ қой... Ал мен енді атқа міндім. Талай елден таудай қағаз жиямын да, өз жолыммен Абайды қуамын!—деген. Содан кейін жақындағы қалың күзеулерді бір жүмадай тынбай аралады. Базаралы науқасынан оңалып, қайтадан қайратты азамат қалпына келгенде қараша үйлердің үлкен-кішісі түгел қуанды. Жақында болған Әзімбаймен шайқасқан жанжалды түгел естіген жұрт тағы да Базаралының мінезі мен ісіне сүйсіне,сан аңыздар айтысып жүреді екен... Күзекте жиі отырған Мамай, Көкшеден бастап, Жуантаяққа дейін бәрін қона-түстене жүріп аралаған Базаралы қай ауылда болса да Абай жөнінде өзінше бір достық ойлы сөздер сөйлеп жүрді. - Сан жерде талайымызға болысып, Абай еткен жақсылықты айтамыз. Ал біздің Абайға еткен бір жақсылық, достығымыз бар ма? «Мынау соның қарызы!»— деп, кей ауылдың приговорын осы-мен жияды. Тағы бір ауылда: «Ұлық пен елдегі жуандар болып Абай-ға қарсы ұрандасыпты... Бұдан ыянаттап, нұсқайды, онда ұлық ұстанды, халыққа болыстың деп кәр тігеді. Олар ссшай ұрандасқанда, енді тым құрыса, халық Абай үшін бұлк етпеске бола ма?!» - дейді. Тағы бір ауылдардың момын шаруа кедей-кепшігін жиып алып сөйлегенде: - Абай халық үшін, халық Абай үшін алысады. Анық ақ жолмен алысқан қайрат сапары осы болады. Бұдан артық игі жолда алысқан сахара қазағын білген емен!— дейді. Осындай өздігімен бастап, өзі жиған қалың қоржындар толы приговорларын алып, Базаралы да бір бөлек сапар шеккен. Аз жолдаспен кеткен Абай Қарамоланың шербешнайына онша асығып жүрген жоқ. Жолшыбай өзін жақсы көретін дос-жар, меймандос ауылдардың біріне түстеніп, біріне қона жатып, үш күн жүрді. Тек төртінші күні ғана бұл жолаушылар тобы Қарамола тұсына жетіп, Шар өзенінің бойын құлдап келе жатты. Мезгіл кешке тақаған болса да, сентябрь айының бүгін ерекше жылы болған ашық күні әлі де салқындаған жоқ. Атқа да, адамға да жайлы, баяу ескен қоңыр жел бар. Шардың жіңішке өзені көп бұралып, мөлдір суы үзілмей баяу ағады. Кей жері жарлауыт болса, көп ағысының бойында әдемі, майда, көк майса шалғын бар. Өзен түбі таза құмайт, қатқыл керіш болғандықтан, су айнадай мөлдір боп сырғиды. Күзгі шөптің сәл сарғыш, буалдыр бойын жағалап, кейде майда жасыл шалғынды ақырын сілкіте тербетіп, бауырлай сылдырайды. Бұл өлкенің далалары қоңырқай. Үзақ жота, белдері қазір бозғыл тартқан. Бірақ шөп атаулы көкшіл реңінен мүлде айырылған емес. Күздің жауыны қайта жетілтіп, боз көденің бауырына қайта қауындап шыққан үсақ көк те бар. Әр түп көде бозғыл-бурыл, кейде алкүрең боп көрінеді. Күзге қарсы асықпай баппен жаратып мінген құр аттар шалғын бойында жиі пысқырынып,суатқа қарай мойын соза түсіп, жіті басып келеді. Шардың суын құлдап келе жатқаннан бері қарай, жолаушылар өзенді екі рет кесіп өткен еді. Енді үшінші рет тағы көлденең өтетін болды. Кендеу тықыр шалғынды аралап келіп, жолаушының үлкендері Шар суының молырақ жайылған бір тұсына тура келіп килікті. Алда келе жатқандар — Байкөкше, Абай, Ербол. Бұлардың аттары Шардың мөлдір суына ауыздығымен бас қоя берді. Үзақ жүрістің мерзім дағдысын жақсы білетін және осы топты Қарамолаға қарай өзі бастап келе жатқан Байкөкше қазір барлық топқа үлкевдік әмір Ьтті: — Аттарыңның ауыздығын алындар! Енді Шарды қайта өтпейміз. Кешке таң асады ғой. Ел орынға барып қалармыз. Аттарды біраз суытып, анау арғы жағада сәл шалдырып та алайық!—деген. Жүрттың бәрі атының ауыздығын аттан түспей тұрып алды. Абайға қатар келе жатқан Ербол Абай еңкейе бергенде, оның денесінің толықтық, ауырлығын еске алып, өзі бұрын еңкейді. Әуелі Абайдың атының ауыздығын алды. Абай бұның қимылына сүйсінсе де, жеңіл әзіл айтты: — Япыр-ай, тым құрыса, «өз атын өзі суаруға жарамайды» деп мазақ та қылмайсың. Үп-үлкен басыңмен өзіңнен бұрын мені ойлауды бір қоймайсың-ау, Ербол! Ербол күліп қойды. — Е, баяғыдан бойға сіңіп кеткен жаман әдет қой. Сені «осындай шаруа қолынан келмейтін епсіз бақыр» деп мүсіркеп үйренген әдетім ғой! Мол дене, кесек келбет, қабілеті бар Абай туралы Ерболдың «бақыр», «мүсіркеу» деген сөздері жақсы әзіл еді. Жолдастары да күліп тындасты. Байкөкшенің аты өзгелерден озыңқырап, кең суға бата жалдап, тұнықты ішіп тұрған. Ол Абай мен Ербол екеуіне сықсия қарап, жымия бұрылды. Шоқшалау сақалы бұл күнде тегіс ағарған Байкөкшенің әжімді жүзінде кесек мұрны ғана көрнекті кескін байқатады. Қабақ еттері салбырай түскен. Көздері бозғыл ажар танытқан. Сол сығырая қараған көзінде шамдай жарқырап, ұшқын атып тұрған сергектік байқалады. Абайға күліп қараған көз жанарында аса алыс, бірақ өте жарық жүлдыздың жымындап, шүғыла шашқан сәулесі бардай. Ол екі досқа қарап қалжың айтты: — Уәй, бұл не, түгі! Бірінді-бірің аяп, аялап не деп тұрсың? Ақсақ пен соқырдың жолдас болғанындай, екі ғаріп боп сүйенісе қалғандары несі? Алдымызда шарай топ, қаулаған дау, лаулаған от тұр. Соған балуанға түсіремін деп келе жатсам, екеуің де алпамсадай бойыңмен өстіп, маймақсып, мүләйімсіп қалған-дарың неменең бұл?— деді. Екеуін қатаң сынап, түртіп оятып тұрғандай. Аттардың сілкініп, пысқырап, ауыздық-сағалдырықты, ер-тұрманды шылдырлатып, тыныштықты бұзып тұрғанына қарамастан, Байкөкшенің әзілін барлық топ түгел естіді. Көптен үндемей келген аға жолдас жаңағы сөздерін аса сергек ажармен, салмақпен айтты. Ойнақы нақыспен, қағыта сөйлеген. Жұрттегіс сергіп қалды. Аты суға қанып болған Байкөкше үзеңгілікке келген суды жалдатып, арғы жағаға қарай өте берді. Абай өзінің екі жағындағы Дәрмен мен Ерболға кезек қарады да, алдында кетіп бара жатқан Байкөкшені нұсқап, бір байлау айтты: —Түрін байқадыңдар ма? Өңінде үлкен шабыт оянып тұр. Мен білсем, осы көрінің жыны бунап келеді. Қазір өлең айтады, көрерсіңдер!— деді. Дәрмен үндемей Абай жүзіне қарап келе жатыр. Бұрын анда-ған тәжірибесі бойынша Дәрмен Абайдың осындайдағы байқағыштығын жақсы білетін. «Абай кісінің ішіндегі өнерді көре біледі. Кейде сол өнердің адам бетіне түртіп шыққан жанарын таниды!» деп, бұрын кей жастарға айтқаны да бар-ды. Қазір ол үндемеген бойында «Абай осы жолы жаңылды ма екен, жоқ па екен?» деп, бір ойланды. Екіншіден, «Абайдың танығаны рас болса, Байкөкшенің шабыты қалай серпіп шығар екен?» деп таңырқай тосады. Өзі де шабытты, отты ақын Дәрмен ақындықтың ойда жоқ оқыстан, шапшаң тұтанып шыққан кезін өз көзімен көруге әрдайдым ынтығады. Артқы топтан озып барған Байкөкше өзеннің жағасына тақау бітеен дөңгелек көденің шетіне түсіпті. Атының ауыздығын алып, шылбырмен оттатып тұр екен. Абайлар қасына келгенде, әмірлі бұйрық етті. Даусы бағанағыдан да сергек, ажарлы. — Жә, бәрің де ат шалдыр! Түс тегіс! Жұрт үнсіз бағынды да, сарт-сүрт аттан түсіп, шылбырмен оттатып, ортаға Байкөкшені алып, қоршалай тұра қалысты. Әлі де өңі толқып тұрған Байкөкше басынан тымағын ала берді де «ахау!» деп, өзінің жарықшақ, бірақ әлі де зор үнімен шабытты бір сазға басты. Сығырая қараған үзынша, қысық көздерінің қос жанары шамдай. Көз шарасына төгіле саулаған шұғыла бар. Түйілген қабақ, сұрланған жүзінде карт арлан тағының айбарлы, ызғарлы ашуы білінгендей. Салған жерден сөзі саңғырлап, тындаушының сезім-санасына дөп тиіп, қозғай соғып тұр. Төгіліп тұрған шешен, әсем, алғыр өленде мазмұн да бөлек. Ол Абайға бұрылса да, анық қасиетке толы, шын шабытпен ширыққан тәкаппар жүзін аспанды мегзей көтере түседі. Абайға жоғарыдан көз тастап сөйлейді. Өзінің үлкен мерзіміне сенген көрегенше тіл қатады. Алдағыны болжап, бұлдыр сөзден бастады. Өткен түнде түс көріпті. Түсінде жалғыз Абайды қоршаған маңайды таныпты. Мұнар басқан бұлыңғыр күн екен. Ерте ме, кеш пе аңғармапты. Қай мекен екенін де білмепті. Бірақ бұлдыр сағым ішінен жапа-жалғыз Абайды көреді. Ол сақтанып, бірдеңені күгіп тұрғандай. Сол шақта бір үлкен қарбалас, ұйқы-тұйқы күй болады. Енді аңғарса, Абайға жан-жағынан көп жарақты жыртқыштар ұмтылған екен. Бірі — қабаған қара төбеттей. Біреуі — бүйірі солған, аш көкжал бөрідей. Тағы біреуі — қан иісін сезіп, жаланып жүрген түлкідей. Қара жалды қабыландай әлденелер қамап, қысып алған. Тағы бір ұйқы-тұйқы қарбалас Оолып кетеді. мұнар ішінде ұмар-жұмар күй Байкөкшенің көзінен жыртқыштарды да, Абайды да жасыра береді. Жүрек суылдап, көзге жас келеді. «Абай!»деп айғайлап, ұраң тастайды. Жастанған көзін енді бір кезде жаңағы қатер майданға қайта тастаса, дүние өзгеріп кетіші. Күн шайдай ашылған екен. Жаңағы жыртқыштардың ортасында енді Абай емес, бір арыстан ортқып тұр. Аспанға атылып, жан-жаққа құл аштап от лақтырғандай қайрат төгеді. Қара төбет, көк бөрі, зымиян түлкі, теріс азу қабылан-дардың жүні менен қанын жаңағы арыстан айналаға шашып, боратып төгіп жатыр. Белі сынған, жілігі үзілген, көз-басын қан жапқан өңшең қанқор жаман жау енді сімтік-жәутік бопты. Әр жерде қыңсылап, ыңырсып, өлімші боп, өзді-өзі жарасын жалап, жатып қапты. Майдан басылған. Енді биік орында жапа-жалғыз тұрған арыстан: «Тағы да жауың бар ма?» дейді. Тақыр тасты тарпынып, сойылдай құйрығын шабыңып, өз жонын өзі сабалап, айбат атып тұр екен. — Көргенім осы, ал жігіттер, атыңа қон!— деп, Байкөкше сөзін бітірде де, атына қарай қозғала берді. Дәрмен, Мағаштар таң-тамаша, қайран боп тұр. Олар енді: «Әттең, есіл сабаз», «Айтқаның келсін, дуалы ауыз!», «Асылым, дегенің болсын!» деседі. Сүйсінген сөздерін бітіре алмай жатты. Абай мен Ербол үндеместен Байкөкшенің соңына ерді. Кеш тақау, қоналқалық жерге әлі де жүре түсіп жету қерек. Байкөкше енді арттағыларды қатарына ілестірмей, алға өзі түскен бойында күдері бел күреңін ұзын қамшысымен қатты соғып қалып, бұлаң құйрыққа салды. Борт-борт желіп жөнелді. Арттағының бәрі де созыла шұбатылып, еріксіз қатты желіске түсті. Байкөкше алда жалғыз келе жатып, енді ғана езу тартты. Дәрқембай құрдасын еске алған-ды. Бұны осыдаң тарткүн бұрын өз үйінде қонақ қып отырып, Дәркембай барлық жайға қандырған болатын. Сонда Абайдың Қарамолаға шақыртумен бара жатқаның айтқан. - Қырда қара көңіл қазақ жуаны боп, қалада — парашыл төре, ұлық жуаңы болып, бәрі қосылып Абайды қамағалы тұр! Сен осы жрды: қз£ыңа ер. Есебін тауып, Абайға қанат бітір, қайрат бер! Дөл осы күні өзгенің сөзі емес, сен екеуміз дем беруіміз керек. Жалғыз Абайды сүйейтін күніміз жетіп тұр,— деген. Байкөкше бұл сырын әлі бірде-бір жолдас, жолаушыға ашқан жоқ-ты. Күрең аттың екі жағында қампиған қоржын бар... Ондағы күтіп, сақтап келе жатқаны — Абайды ақтаған қалың елдің арызы, приговоры, актылары. Байкөкшенің ниеті — осы қағаздармен жандарал адына өзі кірмекші. Сондайлық сақтаулы сырлар, көңілдегі әр толқын ойлар, қауіп пен үміттер шарпысқан күйде бар жолаушы осы күні кешке Қарамолаға жепі. Абайлар бар тобымен келіп, Айтқазы тіктірген қонақ үйге түсті. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|